اشاره:
این مقاله با آیه ای از قرآن سوره مؤمنون درباره نجات رهایی نمازگزارانی که با خضوع و خشوع نماز را بجا می آورند و در جنب آن از لغو اعراض، و زکات را هم میپردازند، شروع و هم چنین به روایتی از رسول الله اشاره شده، آنگاه مقدمه ای در بیان سیر تکاملی موجودات جهان هستی، تکامل تکوینی و تحصیلی قابلیت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری انسان از عوامل مختلف نوشته شده، سپس به نقش عرفانی نماز در روح انسانها با توجه به آیات و روایات و چگونگی انبعاث روح خلق به وسیله نیت در نماز و جایگاه آن در رابطه با مبدأ هستی و صفات برجسته نمازگزاران حقیقی اشاره شده است.
سرآغازین نماز با یاد خدا و نظر دانشمندان در نقش آرامشآن در افراد جامعه به رشته تحریر درآمده، آنگاه اینکه تفهیم اسرار نماز به دانشجویان چه تأثیری در آنها خواهد داشت، باتوجه به شواهد و قراین علمی و عملی پرداخته شده است. سپس فرق خواندن نماز با اقامه آن و بررسی قرآن کریم در استفاده از کلمات «اقیموالصلاه» و «یقیمون» صورت گرفته، هم چنین به بررسی نماز در ادیان گذشته و شواهد آن از قرآن مجید و توصیه هایی که به انبیاء الهی در این مورد شده، پرداخته شده و جلوه خاصی که نماز در تمام ادیان داشته با شواهدی از قرآن بیان گردیده است و به توصیف ۷۲ گانه اشاره و نمونهای چند از آن یادآوری گردیده و به نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاری های اجتماع با توجه به قراین حالیه و مقالیه اشاره گردیده و از هم قرین بودن نماز با زکات در قرآن پرداخته شده و شواهدی از آیات ذکر و نتیجه گیری کلی به عمل آمده است.
تکامل تکوینی شامل تمام موجودات از جمادات گرفته تا انسانها بلکه بالاتر از آن حتی ملایکه را هم شامل می شود و هرکدام به طور طبیعی به نحوی از انحاء باتوجه به ساختمان وجودیشان درخط سیر هستی خود به حرکت تکاملی خویش ادامه می دهند. مثلاً نبات رشد و نمو کرده. آخرین مراحل کمال خود را طی نموده و به ثمر میرسد مورد استفاده قرار می گیرد. حیوانات رشد تکاملی خود را از بدو تولد، بلکه از نطفه شروع و در طی دوره کمال خویش به انتهای درجه میرسد و این تکامل بدون اراده نباتات و حیوانات به طور تکوینی به راه خود ادامه داده و به مرحله پایانی می رسد.
اما در وجود انسانها بخشی از این تکامل بدون اراده انسان است، مانند تبدیل نطفه به علقه و مضقه تا مراحل خلقت و رشد جسمی.
بنا به قول مولوی:
از جمادی مردم و نامی شدم مردم از حیوانی و آدم شدم بار دیگر چون بمیرم از بشر بار دیگر از ملک پران شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
از نما مردم ز حیوان سر زدم پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم تا برآرم از ملائک بال و پر آنچه اندر وهم ناید آن شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
بنابراین تکامل طبیعی موجودات خود بخود پیش می رود اما انسان که اشرف مخلوقات و دارای عقل و شعور و اختیار می باشد و این عاقل و مختار بودن وی را وامیدارد که بعد دیگری از تکامل خود را با اراده خویش از طریق تحصیل کمالات و صیقل روح انسانی در اثر تأثیر و تأثر اجتماعی دینی، فرهنگی، سیاسی و… به دست آورد، لذا در این خط سیر اختیاری تمام عوامل مادی و معنوی همانند محیط خانوادگی، زندگی اقوام، رسومات محلی، اجتماع، مذهب، طرز تفکر، تأمل در طبیعت، نیایش و مانند اینها مؤثر خواهد بود، منتهی برخی تأثیرش بیشتر از دیگران است.
از طرفی چون وجود انسان قابلیت تأثیرپذیری از عوامل طبیعی و غیرطبیعی را دارد و از تمام عوامل به نوبه خود تأثیرپذیری داشته و در همنوعان دیگر جنبه تأثیرگذاری دارد، لذا در مسیر حرکت تکاملی خود تا اندازه قابل توجهی متخلق به اخلاق حسنه کسانی باشد که در محیط خانوادگی، زندگی علمی و سیاسی سرآمد دیگران هستند و در مسیرحرکتی که به سوی کمال است کمتر اتفاق می افتد که کج روی پیشه کنند آنهم می توان گفت در اثر عواملی دیگر است.
در میان همه عوامل تأثیرگذارنده می توان عامل مذهب و دین و نیایش را در تکوین آرامش روحی انسان که سبب سعادت و تکامل وی است را بیشتر از سایر عوامل دانست و در میان افراد جامعه هم قشر دانشجو را با توجه به اینکه در قله هرم فرهنگی جامعه قرار دارند بیش از دیگران در نظر گرفت چون این قشر جوانترین افراد و تیزبینترین آنها از هر لحاظ می باشند، مصالح و مفاسد اجتماعی را بزودی درک و در برابرش واکنش نشان می دهند و اگر نماز را با فلسفه وجودی و مفاهیم اصلی آن درک کنند و به جا آورند می توان به این نتیجه رسید که به طور قطع در تجلی روحی آنان تأثیر قابل توجهی خواهد داشت و در بازسازی معنوی آنان بیش از دیگران تکامل ایجاد خواهد نمود. از آنجایی که نماز یک نیایش و تجلیگاه انسانها است و در تمام ادیان با خط سیر معنوی و روحی انسانها پیوند ناگسستنی دارد، لذا برای نیل به اهداف عالیه سعادت و تکامل، بهترین روش مذهبی می باشد.
نماز و نقش عرفانی آن در روح و جان انسان ها
نماز که برترین شعار همه انبیا در ادیان الهی است در مکتب ارزشمند و انسان ساز اسلام سمبل عبادات و به عنوان دیانت و ملیت اسلامی معرفی شده تا آنجایی که پیغمبر عظیم الشأن اسلام در میان سایر عبادات با جمله قره عینی فی الصلاه آن را نور چشم خود و در استحکام دین با لفظ: الصلوه عمودالدین به منزله ستون خیمه معرفی فرموده است و با این فرمایش: ان قبلت قبل ما سواها قبولی بقیه اعمال را در گرو پذیرش نماز دانسته و در بسیاری از احادیث نماز به عنوان پیمان خدایی است، نماز همانند قطب نمایی است که کشتی وجود انسان را در میان طوفان دریای متلاطم گناهان و مادیت به ساحل نجات رهبری می کند، نماز حرکت خاص معنوی است نه تنها در مقوله کیف و… بلکه در جوهر هستی نمازگزار و عمق وجود او تأثیر بسزایی دارد و در ساختار وجود معنوی نقش مهمی را ایفا می کند، زیرا صحت آن بستگی تام به نیت دارد و نیت هم انبعاث روح از خلق به خداست و اوج راز نماز کمال انقطاع و فنا فی الله و وصول به معبود یکتاست چنان چه برخی از بزرگان فرموده اند: با توجه به اینکه نماز مشعر به وصل و رابطه مستقیم با معبود است، لذا هر مرتبهای از آن اثر مناسب آن مرحله را دارد، در این رابطه حقیقی ممکن است نوک شکسته پیکان را از پای نمازگزار واقعی در حالت سجود درآورند و او احساس نکند و در حالت دیگر ناله حزین مستمندی را در حال رکوع بشنود و انگشتر قیمتی خویش را به وی عطا فرماید. جمع این دو حالت از نظر ظاهری بسی دشوار و به عقیده عدهای غیرممکن به نظر می رسد. ولی این قضیه حیرت انگیز از نظر اسرار نماز و نمازگزاری که فلسفه اصلی آن را با دیده حقیقت بین درک کرده است کاملاً سهل و آسان می باشد. نماز ره آورد وحی خداوندی است و راز آن در خرق همه حجاب های بین عابد و معبود نهفته است و اساس آن بر تسبیح و تنزیه حق.
شروعش به نام او و پایانش هم به یاد اوست. نماز براق عروج و رفرف وصول است و نقشه کمال تجلیات جمال کبریایی که نمازگزار را از حضیض ذلت به اوج عزت می رساند. نمازگزار واقعی در برابر تیرهای بلا که همانند باران از هر طرف به سویش باریدن گرفته در بحرانیترین موقعیت با معبودش راز و نیاز دارد و این دقایق را بهترین لحظات عمرش می شمارد. نماز تأثیری در روح انسانهای وارسته ایجاد می کند که چیز دیگری نمیتواند جایگزین آن باشد، بنابراین در مکتب اسلام ترک آن از گناهان کبیره شناخته شده و به هیچ وجهی در هیچ حالتی ترکش جایز نیست.
اسرار آغازین نماز با یاد خدا
در اینکه نماز با نام و یاد خدا آغاز و نام او پایان می پذیرد می توان گفت اسرار زیادی نهفته است و ارزش های معنوی فراوانی وجود دارد از جمله اینکه یاد خدا مرتکبین گناه را هشدار داده و آنها را از زشتی های باز میدارد و بخش مهمی از ناهنجاریهای اجتماعی را نیز از بین می برد لذا شروعش با تکبیر یعنی بزرگ شمردن معبود است و ستایش او و استعانت از خداوند برای هدایت به راه راست و اعتراف به بندگی به زبان نمازگزار بیانگر نکته مهمی است که روح نمازگزار به مبدأ عالی معطوف و در افکار و جسم جانش تأثیر به سزایی دارد و یکی از مهمترین اصلی که در نماز جلب توجه می کند طهارت ظاهری و باطنی نمازگزار است، به طوری که از نظر فقهی باید لباس، بدن، مکان و محیط نمازگزار پاک باشد و تداوم این پاکیزگی در وجود نمازگزار ملک های ایجاد می کند و رفته رفته صفاتی را پدید می آورد که به اصطلاح امروزی برای صاحبش پلیس درونی محسوب و خود بخود از پلیدی ها دور نگه داشته می شود حتی از پلیدی های اجتماعی نیز مصون میماند و دیگران را نیز ارشاد می کند (اللهم وفقنا لما تحب و ترضی.
نظریه چند تن از دانشمندان در مورد نماز و نیایش
تجربه ثابت کرده است نماز و نیایش در افکار و رفتار دانشمندان که توجه خاص دارند بیشتر از دیگران اثر بخش است به نمونه های چند از گفتار دانشمندان توجه می کنیم:
دکتر هانری لینک روانشناس معروف چنین می گوید:
در تجربه تحقیقاتی طولانی خود در اجرای آزمایشات روانی روی افراد به موضوع پی بردم، اصولاً کسانی که با دین و نیایش سروکار دارند و به عبادت می پردازند آن چنان شخصیت قوی و نیرومند پیدا می کنند که هیچ گاه یک فرد بی دین نمی تواند آن را به دست آورد.
دکتر توماس هامیلوپ می گوید:
من به عنوان یک پزشک می گویم بهترین وسیله ایجاد آرامش در روان و اعصاب انسان که من تاکنون شناخته ام نماز است.
پروفسور والتر کوفمان استاد دانشگاه بریستول انگلستان چنین می گوید:
هنگام ستایش و نیایش به درگاه خداوندی در وجود آدمی چنان صمیمت اخلاقی بوجود میآید که در تمام حالات معمولی در طول زندگی امکانپذیر نیست.
مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند و نجات دهنده آن سرزمین از استعمار انگلیس می گوید:
دعا و نماز زندگی مرا نجات داد، اگر در زندگی توانستم بر نومیدی ها چیره شوم و پیروزی به دست آورم به خاطر دعا و نماز بود به همان اندازه که برای بدن غذا ضرورت دارد دعا و نماز هم برای روح انسانی بلکه بیشتر از آن لازم است.
لقمان حکیم در حکمت های خود به فرزندش توصیه به نماز را در رأس همه حکمت هایش قرار می دهد.
هراس لیف دانشمند اروپایی می گوید:
من بسیاری از معابد و کلیساها را دیدهام که در آنجاها مساوات وجود ندارد طبیعتاً معتقد بودم همین روش در مساجد مسلمانان نیز حکم فرما خواهد بود، اما هنگامی که در روز عیدفطر در مسجدی در لندن ملاحظه کردم که عالی ترین نوع مساوات در میان مسلمانان وجود دارد، زیرا در عالی ترین نیایش مسلمانان شخصیت های عالی و دانی بدون تشریفات در کنار هم در صفوف منظم مشغول عبادتند و هیچ کس از ایستادن در کنار هم برای نماز ناراحت نیست بلکه همه در پیشگاه خداوند برای عبادت باهم برابرند هنگامی که امام جماعت مسجد مسلمانان به من گفت به عقیده مسلمانان همه انبیاء بر حق هستند و کتابهایشان از جانب خداوند است گمان کردم من بد شنیدم، زیرا این نخستین بار بود که از یک رهبر دینی چنین سخن می شنیدم ولی از آن به بعد جای شکی برایم باقی نماند که دین اسلام صلاحیت رهبری جهانیان را دارد.
دکتر کارل در اسرار و فواید نماز می گوید:
نماز به آدمی نیرویی برای تحمل غم ها، مصائب، گرفتاری ها می بخشد، انسان را امیدوار میسازد و قدرت ایستادگی و مقاومت در برابر حوادث بزرگ به او می دهد. (۳. ده ها بلکه صدها از این اظهارنظرهای دانشمندان در لابلای کتب مختلف دیده می شود که همه آنها دلیل بر عظمت و بزرگی نماز و نمازگزار است.
تفهیم اسرار نماز به دانشجویان و تأثیر آن در بازسازی معنوی آنان
گفتنی است در این زمان که عشق های ناپاک و دنیوی و مجازی در قالب های مختلف در لباس نوگوایی و تجدد نمود یافته است تا ریشه معرفت و مجاهدت، طهارت آسمانی را بخش کاند قهراً باعث انحراف افراد بخصوص جوانان خواهد بود. بنابراین جوان پرجوش و خروش و آکنده از استعداد بخصوص «قشر دانشجو» را نمی توان جز از طریق کشش مغناطیسی عظیم عشق پاک به صراط حقیقت فراخواند، عشقی که آسمانی، ملکوتی و قلبی باشد، نه زمینی، نفسی و شهوانی. عشقی که ره آورد آن منبعث از باطن و حقیقت دلنواز دین باشد و باشعاع کمال مطلق و تجلی ذات حق که دل جوانان را روشن سازد تا انسانی کامل پرورش یافته و در جوامع بشری منشأ اثر باشد.
علی علیه السلام می فرماید:
ادبوا و لادکم لیغر زمانکم فرزندانتان را برای زمانی غیر از زمان خودتان تربیت کنید بنابراین باید در تربیت فرزند نهایت کوشش را انجام داد.
بنا به عقیده اکثر دانشمندان در آموزش و گرایش نسل جوان سه عنصر اصلی را می توان محور قرار داد:
۱. محیط خانوادگی
۲. محیط مدرسه و دانشگاه
۳. رسانه های گروهی و درمیان آنها رفتار و کردار استادان نقش عمدهای ایفا میکند،
استاد می تواند با ایجاد احساسات خوشایند در انجام فرایض مذهبی و بازگو کردن فلسفه اصلی وجود نیایش و مذهب فضایی را برای بازسازی معنوی طبقه دانشجو باز کند و آنها را در نگرش به ارزش های معنوی راهنمایی کند تا کنکاش بیشتری داشته باشند و آنها را به درک مطالب اصلی و فلسفه عبادت و ستایش وادار نماید زیرا نمازی که بر اساس طهارت قلب و مبتنی بر معرفت روحانی باشد نجاتگر نسل امروز است، آری نماز حقیق و در رأس سجده واقعی معراج روح به عوالم غیب و شهود است. نماز راستین همانند نخ تسبیح است که در تمام دانه های آن جاری است، یعنی نماز در مسائل گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مادی، معنوی و… گره خورده است، سجده الهام آور عجایب آسمان عشق قلبی و جاذبه روحانی است، سجده سوزش است سازش، سجده کوشش است و بینش، تجلیگاه جمال حق، با توجه به نیاز بشر امروزی بالاخص قشر دانشجو به معنویت و عرفان و درک حقایق جایگاه نماز و سجده در نیل به این هدف نقش تمرکز و حضور قلب و تحقیق کمالات والای انسانی غیرقابل انکار می باشد. زیرا سیر تکاملی دین از زمان حضرت آدم با دستور خداوندی خطاب به ملائکه فقعوا له ساجدین شروع و با آیه شریفه الیوم اکملت لکم دینکم به اوج خود رسید. گرچه تقابل و تضاد حق و باطل در هر جامعه در هر برههای از زمان به شکلی نمود پیدا می کند اما با وجود تمام این موانع می توان ادعا کرد اگر نمازگزار به فلسفه وجودی نماز واقف باشد در همه اعصار پیروز خواهد شد. البته باید توجه داشت که خواندن نماز با اقامه فرق دارد، خواندن یعنی قرائت ظاهری و بیان الفاظ و اذکار نماز با حفظ آداب شرعیه آن، ولی اقامه نماز که در آیات قرآنی با بیان اقیموالصلاه… و یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه… و مانند این ها تعبیر آورده شده حاکی از این است که در ادای الفاظ و اذکار نماز مضافاً بر شرایط صحت آن برپایی آن باید بر مبنای بصیرت و شناخت عصاره و حقیقت نماز باشد و این چنین نماز است که پاسخگوی کامل به عالی ترین نیاز انسان های باشعور و مؤثرترین نقش را در تربیت روحی انسانها ایفا می کند که دانشجو نمونه بارز آن در اجتماع خودش است.
نماز در ادیان گذشته از دیدگاه قرآن
قرآن کریم که منبع اصلی وحی و پیام الهی به پیغمبر اسلام است دارای اصول مسائل و احکام عبادات، معاملات، اخلاقیات و… می باشد که در مورد بیان جزئیات آنها به مناسبت های مختلف در عرض ۲۳ سال نبوت پیامبر بزرگوار اسلام آیات مزبور نازل و ابلاغ گردیده و جای ابهامی در هیچ کدام از احکام باقی نمانده است، از جمله نماز این بهترین نردبان قرب الهی، چشمه جوشان خیر و برکت، شستوشو دهنده روح انسانی و برترین شعار همه انبیاء الهی حدوداً ۱۵۰ آیه شریفه و بیش از ۲۰۰ حدیث در احادیث ائمه را بخود اختصاص داده و از این آیات تقریباً بیش از ۸۴ آیه با لفظ صلاه و مشتقات آن گاهی به صورت اخباری و انشایی یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون (۴. بیانگر عظمت و ابهت این بزرگترین شعائر اسلام بلکه شعار همه ادیان است.
نماز در تمام ادیان جلوه خاصی داشته و با خلقت بشر آغاز شده وقتی که خداوند با خطاب به ملائکه: فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین (۵. حضرت آدم را مسجود ملائکه قرار میدهد و بدین صورت ستایش و نیایش با خلقت آدم خاکی شروع می شود.
حضرت ابراهیم(ع. طبق دستور الهی زن و فرزندش را در منطقه غیر ذی زرغ اسکان می دهد ربنا انی اسکنت من ذریتی.. الی ربنا لیقیمواالصلاه فاجعل افئده من الناس… الا´یه (۶. و بدین وسیله برای خود و فرزندش توفیق اقامه نماز را از خداوند خواستار است.
در مورد اسماعیل صادق الوعد که یکی از انبیاء الهی است خداوند ضمن ستایش از آن بزرگوار به عنوان اینکه وی خانوادهاش را به برگزاری نماز دستور می دهد چنین می فرماید:
واذکر فی الکتاب اسماعیل انه کان صادق الوعد و کان رسولاً نبیاً و کان یأمرأهله بالصلاه و الزکاه و کان عند ربه مرضیاً (۷. قوم شعیب هنگامی که در برابر خواسته او مبنی بر ترک بتپرستی روبه رو می شوند با لحن اعتراض آمیز به او می گویند آیا نماز تو دستور داده که ما پرستش بتهایی را که مدتها پدران ما به آنها عبادت کردهاند ترک کنیم قالوا یا شعیب اصلاتک تأمرک ان نترک ما یعبد آبائنا (۸. از این بیان قرآن چنین استنباط می شود که نماز در دین همه انبیاء الهی بوده حتی می توان گفت آنهایی که پیروی از پیامبران نداشتند و بتها را ستایش می کردند در اعتقاداتشان نوعی نیایش می دانستند.
هنگامی که در طور سینا در وادی مقدس طور خداوند به موسی(ع. دستور «فاخلع نعلیک» میدهد و او را به نبوت برمی گزیند، نخستین دستور پس از گزینش به نبوت، اقامه نماز را اعلام می دارد و با بیان: اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی و اقم الصلاه لذکری (۹. و هم چنین بافرمان: و امر اهلک بالصلاه و اصطبرعلیها… الا´یه (۱۰. دستور اقامه نماز به خانوادهاش هم صادر می شود. لقمان حکیم خطاب به فرزندش او را به اقامه نماز فرا می خواند: یا بنی اقم الصلاه و امر بالمعروف… الا´یه (۱۱. حضرت ذکریا هنگامی که از خداوند می خواهد فرزندی به او عطا فرماید مژده قبولی دعایش را ملائکه به او می دهند که ذکریا در محراب عبادت مشغول راز و نیاز بوده است: فنادته الملائکه و هو قائم یصلی فی المحراب… الا´یه (۱۲. حضرت عیسی مسیح(ع. وقتی که در گهواره به سخن در می آید و با بیان: قال انی عبدالله آتانی الکتاب و جعلنی نبیا و جعلنی مبارکا این ما کنت و اوصانی بالصلاه و الزکاه ما دمت حیا (۱۳. با منطق رسا هم بندگی خویش را اعلام می کند و هم نبوت و اقامه نماز و ادای زکات را تا زنده است بیان می فرماید.
هم چنین به مریم بتول خطاب می شود:
یا مریم اقنتی لربک و اسجدی و ارکعلی مع الراکعین (۱۴. سجده برای خدا و نیایش و رکوع جزء برنامه او قرار می گیرد. این آیات و آیات دیگر در قرآن مجید حاکی از این است که نماز از نخستین روز خلقت آدم ابوالبشر در تمام ادیان الهی بوده و تکمیلآن در دین اسلام به اوج خود رسیده است. علاوه بر تشریع نماز در ادیان حقه الهی و در ادیان دیگر نیز نماز و نیایش وجود دارد. حتی بتپرستان هم کارهایی را بهعنوان عبادت و راز و نیاز در برابر بتها انجام می دهند. به طوری که در گزارش تلویزیونی که مراسم عبادت قبالی بت پرست بسیار کهن را در حاشیه رود زرد چین نشان می داده مشاهده شده است که عبادت آنها از نظر قیام، رکوع، سجود و سایر اعمال تا اندازهای همانند نماز ادیان حقه الهی است.
زردشتیان را پنج نماز است و سرودهای مذهبی که در «خرده اوستا ویسنا» هست می توان نوعی عبادت و نیایش تلقی کرد.
صابیان نمازهای پنج گانه بجا می آورند.
می نویسند:
اعراب جاهلیت در برابر خانه کعبه برهنه حاضر می شدند و با صفیر و کفزدن اظهار عبادت می کردند احتمالاً نماز و نیایش که در زمان حضرت ابراهیم بوده در طول قرون و اعصار به تدریج تحریف شده و به چنین حالتی درآمده است شاید به همین خاطر است که خداوند نماز اعراب جاهلیت را با این منطق مورد سرزنش و عتاب قرار داده و ما کان صلاتهم عندالبیت الا مکاء و تصدیه فذوقواالعذاب بما کنتم تکفرون (۱۴. از موارد فوق که نمونه هایی از وجود نماز و ستایش در ادیان مختلف و در میان اقوام گوناگون به گونه های مختلف اجرا می شده چنین برمی آید که نماز در اعماق تاریخ انسان ریشه دارد و در تمام دوره ها و جوامع بشری به موازات خداشناسی امری است فطری و از نخستین تشکیلات جوامع و خلقت انسان به شمار می آید.
در کتاب نمازشناسی حسن راشدی برای نماز ۷۲ توصیف کوتاه و پرمغز ذکر شده است. برای نمونه چند مورد را ذیلاً یادآوری می کنم.
۱- نماز برقراری ارتباط با الله است.
۲- نماز سکوی اعتلا و عروج انسان است.
۳- نماز پیام مکتب و ستون دین است.
۴- نماز کلاس درس و کتاب هستی است.
۵- نماز بانگ برپایی تعظیم ارزشها و تکریم انسانها است.
۶- نماز ایجادکننده اخوت اسلامی است.
۷- نماز تجدید پیمان با خداوند است. و هکذا…
در کتاب سجده رمز خلاقیت عشق است: برای معالجه مرض اضطراب و پریشانی روح چنین آمده است: در روانشناسی بحثی به نام (کامونیتی سایکولوژی. یعنی روانشناسی در خدمت اجتماع مطرح است، در این قسمت از روانشناسی می گویند به دلیل روزافزون شدن بیماران روانی ما می توانیم باتربیت افراد متخصص در زمینه تربیت و درمان بیماران روانی از این مرض جلوگیری کنیم و به خاطر ازدیاد اینگونه امراض نگرانکننده قرن حاضر را برخی از افراد قرن اضطراب نامیده است.
لذا عدهای معتقدند که با توجه به اسرار نماز و سجده می توان طرز استفاده صحیح از ذکر نام خدا را در جامعه گسترش داد تا به موجب الا بذکرالله تطمئن القلوب جلوی بیماریهای روانی گرفته شود و اینکه این بیماری در بین نمازگزاران نیز کم و بیش روبه تزاید است. کارشناسان متخصص اسلامی اظهارنظر کردهاند که ذکرالله به طرز صحیح شناخته و استفاده نشده است همانند داروی دکتر حاذقی که برای مریض تجویز می شود اگر به طرز صحیحی مورد استفاده قرار گیرد ثمربخش والا حتی زیانآور هم خواهد بود نماز که از بزرگترین ابزار مبارزه با تهاجم فرهنگی خصم درون و دشمن برون است و نوک تیز این سلاح در سجده است.
جالب توجه اینکه کلمه سجده و مشتقات آن در قرآن مجید ۹۲ مرتبه ذکر شده است و نام محمد که اسم شریف پیغمبر بزرگوار اسلام است بر طبق حروف ابجدی هم عدد ۹۲ می باشد که با هم هماهنگی کامل دارد.
نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاری های اجتماع
از آنجایی که مذهب از سرچشمه لایزال خداوندی است و قوانین آن از طریق وحی به انبیاء که راهنمایان راستین بشریتند ابلاغ گردیده همانند طبیعت در وجود انسانها مؤثر می باشد زیرا مذهب اگر به طرز صحیح از آن بهره برداری شود می تواند همانند پلیس درونی فردفرد انسانها را از انجام کارهای زشت به طور جدی نگه دارد لذا با قاطعیت می توان گفت که مذهب برای جلوگیری از ناهنجاریها و تهاجمات فرهنگی درونی و برونی باید نقش اساسی داشته باشد زیرا به تجربه ثابت شده اجتماعی که افراد آن پایبند مذهب و مراسم مذهبی اند نابسامانی ها در آن اجتماع به طور چشمگیر نسبت به جوامع دیگر کاهش پیدا می کند و این جریان دست اندرکاران جهان را به حیرت انداخته زیرا در جوامع کنونی دستگاه های امنیتی هر کشور برای جلوگیری از زشتی ها، نابسامانی ها، ناهنجاری ها و… علاوه بر اقدامات همه جانبه خود همواره از مراکز فرهنگی، دانشگاهی، خانوادگی و مراکز تربیتی و غیره استمداد جسته و آنها را به یاری خود می طلبند و در این میان نقش مذهب را در یاری رساندن به آنها از همه عوامل دیگر مؤثرتر می دانند زیرا دریافته اند که مذهب خود بخود بر اعمال و رفتار افراد اشراف دارد و از درون یکایک آنها را پاک نموده و در برابر زشتی ها عکس العمل نشان می دهند.
بنا به نوشته برخی از دانشمندان اسلام شناس، نیایش یکی از ارکان اساسی حیات جامعه، تمدن، فرهنگ، تحرک زندگی در اجتماع بشری است که با منطق قرآن نیز هماهنگی دارد، نیایش در کالبد انسان به طور فردی و اجتماعی روح تلاش، پیکار، عزت، حیات و هدف می دمد، می گویند هر ملتی که با فرهنگ نیایش یکی از مهمترین عوامل بازدارنده افراد از انحراف و ناپاکی و زشتی و یکی از مثبت ترین انگیزه گرایش به پاکی و طهارت روحی و جسمی، عدالت طلبی، آزادی خواهی، پیکار علیه جهل و جور و مبارزه با استبداد و استعمار داخلی و خارجی است و این یک حقیقتی است که قابل انکار نمی باشد و نمونه بارز آن در انقلاب شکوه مند اسلامی ایران عملاً به وقوع پیوست.
دکتر کارل در این مورد چنین می نویسد:
آمار جنایتها نشان می دهد که به طور متوسط کسانی که در جوامع بشری مجرم و جنایتکار شناخته شده انی کسانی هستند که با نماز و نیایش رابطه ندارند و یا اینکه نسبت اصلی نیایش با فرد و اجتماع را نتوانسته اند درک کنند.
بنابراین کسی که با فلسفه اصلی نماز و نیایش آشنا باشد و رابطه راستین خود را با خداوند درک کند و حقوق افراد جامعه را رعایت نماید بنا به منطق قرآن ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر (۱۵. امکان ندارد راه خطا پیش گیرد و تعدی و تجاوز نماید. امروز بسیاری از متفکران و روانکاوان جان به نقش مثبت و سازنده نیایش و مذهب در پیش برد وضع اجتماعی و فردی اعتراف دارند و بر این باورند که نماز و نیایش و مراسم مذهبی آرام بخش روح و روان انسان ها و پایان بخش اضطراب و دلگیری ها است.
نماز بنا به فرمایش امام صادق علیه السلام اصلب من الجبل است زیرا کوه با دینامیت منفجر می شود و صلابتش از بین می رود اما نماز و نمازگزار حقیقی خود آتشی و دینامیتی می شود و بر خرمن فحشاء و منکر می افتد و آن را نابود می کند. نماز در برابر ستم ها، زورگویی ها، غارتگری ها، استعمارها،استثمارها، بالاخره تمام ناهنجاریها سندسکندری است که رابطه ارکانیکی آن با قدرت لایزال الهی توانایی پوشش جهان دارد زیرا در تمام ادیان و در میان کلیه اقوام وجود دارد و نمازگزار حقیقی با این رابطه خود با مرکز هستی عملاً معضلات و ناهنجاریها را می زدایند، زیرا طبیعتی نماز و نیایش به گونه ای است که پیروان راستین خود را قهراً از زشتی دور نگه می دارد و بهترین ضامن اجرایی برای خودداری از پلیدی ها است و با منطق قرآن نیز هماهنگی تام دارد.
راز هم قرین بودن نماز با زکاه در اکثر آیات قرآنی ناگفته نماند به طوری که قبلاً اشاره شده است که حدود ۱۵۰ آیه شریفه در قرآن کریم در مورد نماز صراحتاً وارد شده است و در اکثر آیات صلاه با کلمه زکاه آمده است الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه وهم بالاخره هم یوقنون (۱۶. و اقیموالصلاه و آتو الزکاه و ارکعوا مع الراکعین (۱۷. و نظایر این آیات در قرآن کریم زیاد است. این هم قرین بودن به نظر فرهیختگان اسلام شناس در منطق قرآن بیانگر نکته بسیار مهمی است و آن اینکه هر دوی آنها جزء عبادات به شمار می آیند که در انجام آنها تقرب شرط است بنابراین نماز دارای دو فراز تکاملی می باشد نخست رابطه نمازگزار با مبدأ لایزال الهی که جنبه عبادی و انجام عمل بدنی را داراست و دیگر اینکه پرداخت زکات و انفاق در پرتو نماز بیانگر این است که اصل انفاق و کمک رسانی به نیازمندان جامعه در فرهنگ نماز عالی ترین فراز اجتماعی و مردمی است که رابطه تنگاتنگ و ناگسستنی با اجتماع مسلمانان و نمازگزاران دارد زیرا نمازگزار علاوه بر انجام وظایف مذهبی و عبادی خویش در عرصه اجتماع نیز مسؤولیت و تعهداتی دارد زیرا در منطق قرآن و اسلام در جامعه اسلامی بیت وجهی به مردم و بی تفاوتی در رفع مشکلات هم نوعان مطرود و مردود است. زیرا نماز و نیایش علاوه بر بعد معنوی و غیبی و جنبه عبادی برای حفظ اعتدال جامعه و اصلاح آن عامل مهمی به شمار می رود و در مواقع بروز معضلات در جوامع مسلمانان آنها را برای رفع مشکلات به طور همه جانبه فرا می خواند و توجه نمازگزاران را حتی برای رفع مشکلات اقتصادی ترغیب و تشویق می نماید که بخشی از اموال خالص خود را به طور رایگان در اختیار نیازمندان جامعه قرار دهند و بدین وسیله از نظر اقتصاددانان هم تا اندازهای تعادل بین افراد فقیر و ثروتمند بوجود می آید و نوعی انس و الفت بین آنها برقرار و تا اندازه قابل توجهی از کینه و عداوت کاسته می شود.
نتیجه گیری
با توجه به منطق قرآن کریم در مورد نماز و نیایش و اسرار نهان و آشکار آن و با در نظر گرفتن بعد معنوی و اجتماعی و ظاهری نماز و راز طهارت ظاهری و باطنی نمازگزار و آیات و اذکاری که در نماز قرائت می شود و در واقع زمزمه ای با مبدأ لایزال الهی و رابطه تنگاتنگ با آفرینش است و با الهام گرفتن از اصول و مبانی و ارزش های والای انسانی نماز و نمازگزار حقیقی که بر مبنای حق و حقیقت و اصول اسلامی برقرار است و با نگاهی به تأثیر و تأثر نماز در وجود و روح انسان ها و با در نظر گرفتن اظهارات دانشمندان خودی و بیگانه در حکمت و نماز و تأثیر آن که تکامل روح انسانی را در بر دارد می تواند چنین نتیجه گرفت، نماز با خلقت انسان شروع و شعار بزرگ همه ادیان بالاخص اسلام است و پیامبران الهی پیروان خود را به اقامه آن دعوت فرموده اند و در آیات قرآنی همه انبیاء مانند ابراهیم، نوح، موسی، عیسی، اسماعیل و سایر پیامبران به اقامه نماز و ابلاغ آن به امت ها مأموریت یافته اند و در اثر برپایی آن بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی حل شده است مخصوصاً اگر طبقه روشن فکر و دانشجو به سوی آن گرایش پیدا کنند و فلسفه وجودی آن را آنچنان که هست درک نمایند مضافاً بر اینکه خودشان تکامل معنوی خواهند داشت بلکه راهنما و روشن گر جامعه و سایر طبقات نیز خواهند شد.
در خاتمه توفیق همگان را در خدمت به اسلام و مسلمین و اقامه نماز واقعی کماهو حقه از خداوند تبارک و تعالی خواستارم.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
پی نوشت:
۱. المؤمنون؛ آیه ۱ الی ۵.
۲. وسائل الشیعه؛ باب صلاه.
۳. کتاب نماز از دیدگاه قرآن؛ موسوی راد؛ ص ۱۹.
۴. مائده؛ آیه ۶۰.
۵. حجر؛ آیه ۳۰.
۶. ابراهیم؛ آیه ۴۱.
۷. مریم؛ آیه ۵۵ و ۵۶
۸. هود؛ آیه۷۸.
۹. طه؛ آیه ۱۵۰.
۱۰. طه؛ آیه ۱۳۳.
۱۱. لقمان؛ آیه ۱۸.
۱۲. آل عمران؛ آیه ۳۵.
۱۳. مریم؛ آیه ۳۳ و ۳۴.
۱۴. آل عمران؛ آیه ۴۳.
۱۵. عنکبوت؛ آیه ۴۴.
۱۶. نمل؛ آیه ۴.
۱۷. بقره؛ آیه ۴۱.
منبع: یعسوب عباسی
