نقش خانواده و جایگاه آن در اسلام، بحثی بسیار گسترده و متنوع است و کتب بسیاری در خصوص نظام و نقش خانواده در اسلام و معیارهای تشکیل خانواده سالم نوشته شده است. در این نوشتار تلاش شده تا به اختصار، جایگاه و نقش خانواده و نیز برخی از کارکردهای آن با تکیه بر آموزه های اسلامی بیان شود.
بررسی جایگاه و نقش خانواده
اساسا دیدگاه اسلام در مورد جایگاه و نقش خانواده چگونه است؟ درباره تحیکم مبانی و نقش خانواده در اسلام باید اول به یک تعریف کلی از نهاد خانواده رسید. شاید بتوان گفت نهاد خانواده از زن و مردی که بعدا فرزندانی به آن اضافه می شوند تشکیل می گردد که البته قوانین و آداب و رسوم خاصی در آن حاکم است.
حال باید دید انگیزه تشکیل خانواده چیست تا در کنار آن، نقش خانواده نیز بررسی شود. البته در موارد مختلف انگیزه ها متفاوت است به نحوی که برخی به خاطر مال و جمال و یا زیبایی و یا به خاطر قدرت تشکیل خانواده می دهند. اسلام اصل و اساس را این طور نمی داند ولی تماما با موارد بالا نیز مخالف نیست. اسلام مخالف این نیست که زن و شوهر دارای مکنت مالی و یا دارای قدرت و زیبایی باشند ولی این موارد در اسلام هدف و اصل و اساس تشکیل خانواده نیست.
حال باید دید اصل و اساس تشکیل خانواده در اسلام چیست؟ برخی به خاطر مسائل مادی و زیبایی و جمال ازدواج می کنند و شاید برخی به خاطر حس مادری و حس پدری و… ازدواج می کنند.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید که بسیاری از مخلوقات را به صورت جفت جفت، آفریده است و این در خصوص بیشتر مخلوقات از جمله انسان صدق می کند و آن هم به این دلیل است که موجودات و زوج ها یک سری کمبودها و نواقصی دارند که با ازدواج تکمیل و رفع می گردد.
خداوند می فرماید: ما زوج هایی از جنس خود شما آفریدیم و در بین شما مودت و رحمت و مهربانی قرار دادیم. که در کنار یکدیگر احساس آرامش و امنیت کنید. چرا که سکونت یعنی آرامش و به همین منظور است که از جای زندگی انسان به مسکن تعبیر شده است.
خداوند متعال در سوره های مبارکه فاطر و شوری می فرماید: اول شما را از خاک و بعد نطفه و بعد شما را به صورت جفت آفریدیم و از جنس شما ازواجی خلق کردیم و از جنس چهارپایان شما نیز جفت هایی خلق کردیم که وسیله تکثیر نسل باشد. باید دانست جفت گرایی و تکثیر نسل نیز هیچ گاه هدف نهایی خلقت نیست بلکه به خاطر ایجاد آرامش و امنیت و سکون در میان ازواج است. ازدواج در واقع به خاطر پاسخگویی به ندای فطرت است.
خداوند متعال با قوانین حکیمانه و عادلانه اش زمینه مناسب و لازم برای رسیدن انسان ها، اعم از زن و مرد، به حیات طیب و پاداش نیکوتر از اعمال فراهم کرده و این همان ارزشی است که اراده و مشیت آفریدگار حکیم به آن تعلق یافته است. خداوند متعال در سوره مبارکه نحل آیه ۹۷ می فرماید: هر مرد یا زنی که عمل صالح کند و اهل ایمان باشد، ما او را به طور حتم حیات پاکیزه می بخشیم و اجرشان را نیکوتر از آنچه عمل کرده اند می دهیم.
خداوند حکیم زمینه ساز رشد و تکامل انسان اعم از مرد و زن می باشد. نظام زندگی خانوادگی و اجتماعی باید به گونه ای باشد که اعضای خانواده بتوانند به بهترین نحو به وظایف خود عمل کنند. نکته دیگر در تحکیم مبانی و نقش خانواده این است که در کنار نظام خانواده، هم نظام اسلامی و هم جامعه اسلامی مسئولیت دارند.
جایگاه و نقش خانواده در کلام پیامبر (ص)
پیامبر اکرم (ص) در اهمیت جایگاه و نقش خانواده می فرمایند: (بنیان خانواده بهترین بنیان در روی زمین است) و به همین خاطر نظام اسلامی هم باید برای تشکیل خانواده، هم حفظ و هم اداره آن احساس مسئولیت نموده، و باید تسهیلات و فرصت های نظام خانواده را در جامعه مهیا نماید.
علاوه بر جامعه اسلامی، همه نهادها و آحاد مردم باید در قبال تشکیل نظام خانواده و پررنگ نمودن جایگاه و نقش خانواده احساس مسئولیت کنند و در این بین مسئولیت بعدی متوجه والدین است که متاسفانه برخی از والدین آن اهمیت لازم را برای خانواده و نظام آن مد نظر قرار نمی دهند.
نقش خانواده با نگاهی به شخصیت حضرت خدیجه(س)
خداوند، آفرینش انسان را با پیوند زن و مرد آغاز کرد و آدم و حوا در کانون خانواده سکنی داد و با این تدبیر، همه ابناء بشری و کاروان انسانی را به سوی زوجیت خواند و کمال انسانی را در همراهی و همدلی زوجین در کانون خانواده ترسیم نمود. تدبیر حکیمانه الهی، در قالب کشش و تجاذب میان زن و مرد تجلی یافته و همه ابناء را در طول تاریخ حیات انسانی، در کانون خانواده گرد هم آورده است و بدینسان نسل بشر به حیات خویش ادامه می دهد.
پیوند میان زن و مرد از آنچنان اهمیتی برخوردار است که خداوند آن را میثاق غلیظ نامیده و می فرماید: و اَخَذنَ مِنکُم میثقاً غَلیظا(۱) زنانتان از شما پیمانی محکم و استوار گرفته اند. و به دلیل همین مقام والای پیوند مقدس زوجیّت است که پیامبر(ص) فرموده اند: ما بُنی فی الاسلام بناء اَحَبُّ الی الله عزَّوجلَّ من التزویج(۲)؛ هیچ بنایی در اسلام محبوبتر از ازدواج (تشکیل خانواده) در نزد خداوند بزرگ نیست.
خانواده پیامبر(ص) اسلام، اولین خانواده در اسلام است. خانواده ای که با پیوند پیامبر(ص) و خدیجه آغاز شد و محلی برای پرورش و کمال بزرگترین انسان های تاریخ بشر گشت. این خانواده حامی پیامبر(ص) در ابلاغ رسالت عظیم و معرفی مکتب حیاتبخش اسلام گشت و درون آن، فاطمه(س) بزرگترین بانوی عالم و مادر امامت پرورش یافت.
اندرون این خانواده، شخصیتی بزرگ چون علی(ع) دوران کودکی خویش را سپری کرد و از دریای بی کران دانش و نورانیت پیامبر(ص) سیراب گشت تا اولین کسی باشد که رسالت پیامبر(ص) را تایید کند و بزرگترین حامی او در نشر و گسترش رسالت باشد.
این خانواده را باید الگویی جاودانه برای بشریت دانست و جلوه های پرفروغ آن را شناخت. بررسی کارکردها، ویژگی ها و نقش خانواده مطلوب از نگاه اسلام یکی از نیازهای ضروری جامعه ماست که بجاست ضمن بهره گیری از آیات قرآن کریم، با نگاهی به خانه پیامبر(ص) و همسر گرانقدرش خدیجه به این مبحث مهم اشاره شده و برخی از مهمترین موارد اثرگذاری و نقش خانواده بیان شود.
۱-نقش خانواده در ایجاد آرامش
قرآن کریم، رابطه زن و شوهری و تشکیل خانواده را مایه سکون و آرامش زن و مرد می داند و این آرامش بهشی را از آیات و نشانه های عظمت و قدرت خداوند می داند بدین معنا که زن و مردی که هیچگونه تعلق عاطفی و روحی به یکدیگر ندارند با پیمان ازدواج و تشکیل خانواده، با یکدیگر پیوند یافته و در پرتو ایجاد تعلق روحی، آرامش بخش یکدیگر می شوند: و من ءایتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوجًا لِتَسکُنوا اِلَیها و جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهَّ وَ رَحمَهًّ اِنَّ فی ذلِکَ لَایتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرون(۳).
پیامبر(ص) در طول دوران حیات پربار خویش چه پیش از رسالت و چه پس از آن، همسری چون خدیجه را در کنار خویش داشت که او را آرامش می بخشید و با تمام وجود از پیامبر(ص) خدا حمایت می کرد. در شرایط سخت دشمنی های مشرکان مکه، و در دوران سخت محاصره مسلمان در شعب ابوطالب، محبت و عاطفه خدیجه آرامش بخش پیامبر(ص) بود.
دنیای مدرن امروز از عدم آرامش به شدت رنج می برد. ناآرامی و اضطراب، مشکلات روانی و عقده های روحی از بزرگترین گرفتاری های بشر امروز است که بخش عظیمی از آن ناشی از آسیب دیدن خانواده و تک زیستی انسان مدرن در بخش وسیعی از دوران زندگی است. بحران خانواده در غرب و جایگزینی تک زیستی و تجرد و همجنسگرایی، متفکران آن دیار را به شدت نگران ساخته است و در این مسیر تنها راه نجات، بازگشت به کانون مهر یعنی خانواده است.
ویلیام گاردنر نویسنده غرب در کتاب «جنگ علیه خانواده» ضمن تاکید بر جایگاه و نقش خانواده می گوید: «سوگند وفاداری زوجین، پرمعناترین لحظه ازداوج است. با چنین سوگندی، هر یک از دو زوج، تعهد می کنند که عشق را از بی اعتقادی برهانند و آن را وقف اهداف بزرگتر خانوادگی، اجتماعی و معنوی کنند. تهاجم هایی که حیات خانواده را نشانه گرفته، در درجه نخست، همین تقدس عشق زناشویی را نابود می کند.(۴)
۲-نقش خانواده در فرزندپروری
خانواده، مهمترین عامل در تکوین ساختار جسمی و روحی و روانی فرزندان است و در حقیقت، سکوی پرتاب آنان به سوی خوبی ها و یا بدیهاست. زن و مرد، با پرورش نسل پاک و شایسته، بزرگترین خدمت را به جامعه بشری عرضه داشته و بهترین ذخیره را برای دنیا و آخرت خویش فراهم می سازند.
قرآن کریم، نقش خانواده را از این بُعد آنچنان مهم می داند که در مواضع متعدد بر مساله خانواده پاک و فرزندان پاک تاکید می کند از جمله درباره حضرت ابراهیم(ع) بشارت بزرگ ملائکه را به او بشارت نسل صالح و برگزیده معرفی می کند(۵) و رحمت و برکات الهی را بر خانواده ابراهیم نثار می نماید و درباره پیامبر(ص) و خانواده او اراده الهی را دال بر پاک ساختن خاندان پیامبر(ع) از تمامی زشتی ها و گناهان اعلام می دارد.
خانواده پیامبر(ص) و خدیجه(س) کانون پرورش فاطمه(س) بود، بانویی که از دامن پاکش یازده امام معصوم(ع) و تاریخ ساز پدید آمد. دختری که در مهربانی با پدر و حمایت از او آنچنان بود که پیامبر(ص) او را ام ابیها(مادر پدرش) نامید.
۳-نقش خانواده در حمایت از اعضای خود
حمایت های عاطفی، فکری و مادی زن و شوهر از یکدیگر و از فرزندان، آنچنان تاثیرگذار و عمیق است که نظیری برای آن نمی توان یافت مردان بزرگ و موفق همواره همسری ارجمند و فداکار را درکنار خویش داشته اند و فرزندان بزرگ از حمایت های پدری و مادری دلسوز و شایسته برخوردار بوده اند. خدیجه(س) بانوی بزرگ خانواده پیامبر(ص) با حمایت های بی نظیر خویش، نقشی اساسی در موفقیت های نهضت عظیم اسلامی داشت.
در دوران سه سال محاصره اقتصادی مسلمانان، با مال خویش به یاری پیامبر(ص) برخاست و تمام اموال خویش را خرج کرد تا آنجا که گفته اند خدیجه(س) پس از محاصره اقتصادی، ثروتی نداشت. او علاوه بر این، از خویشاوندانش درخواست کمک کرد تا مسلمانان را یاری رسانند(۶). حمایت های خدیجه(س) آن چنان بود که پیامبر(ص) فرمود: هیچ ثروتی همچون ثروت خدیجه، برای من سودمند نبود(۷).
از مهمترین عوامل پرورش و تعالی فرزندان در خانواده، ابراز محبت و حمایت عاطفی پدر و مادر از فرزندان است. فرزندانی که در خانواده، از مهر و عاطفه، سیراب می شوند، از عقده های روانی ناشی از کمبود عاطفه در امان می مانند.
ویلیام گاردنر، متفکر غربی درباره کارکرد و نقش خانواده در تربیت فرزند می گوید: «خانواده سنتی، تاکنون یگانه نهاد اجتماعی بوده که موفق شده عشقی بی قید و شرط را به کودکان تقدیم کند. تمام نهادهای دیگری که برای پرورش کودکان طراحی شده اند، از جمله مهدکودک ها، مدارس و غیره، به عکس خانواده، به عمد بی تفاوت و بی طرف هستند. آنها اصرار دارند که با تمام کودکان یکسان برخورد کنند، اما این چیزی نیست که کودکان به آن نیاز دارند.
کودکان برای اینکه فرد متمایزی از دیگران باشند و به سلامت رشد کنند، به جانبداری از سوی والدین واقعی خود نیاز دارند. فقط والدین هستند که در طول زندگی کودکان، چنین عشق و توجهی را به آنان عرضه می کنند،… والدین در جایی که پای فرزندان خودشان در میان باشد، همواره تا مرز دیوانگی حامی آنها بوده اند. آنها به نحو قهرمانانه ای در برابر فرزندانشان شکیبایی به خرج می دهند و اگر لازم باشد برای آنان می میرند… بدون چنین جانبداری هایی، به ویژه در سالهای اولیه حیات کودک، پرورش کودکانی سالم و دارای امنیت عاطفی غیرممکن است.»(۸)
حمایت های خانواده نه تنها از سوی پدر و مادر بسیار اساسی است بلکه حمایت ها و روابط عاطفی فرزندان با پدر و مادر و با یکدیگر می تواند نقشی اساسی در اعتدال و آرامش روحی و روانی اعضا باشد نقش فاطمه(س) دخت گرانقدر پیامبر(ص) در تمامی عرصه های حیات پیامبر(ص) بسیار اساسی و تعیین کننده است تا آنجا که پس از رحلت پدر، فاطمه(س) محوری تعیین کننده، در سرنوشت امت اسلامی است و او علمدار دفاع از نهضت اسلامی پدرش می گردد.
۴-نقش خانواده در پیشگیری از انحرافات و لغزش ها
وابستگی ها و تعلقات انسان به خانواده، او را در پناهگاه فکری و روحی مستحکمی قرار می دهد که فرد را در برابر بسیاری از آسیب های اجتماعی، محفوظ می دارد. کسانی که به خانواده تعلق دارند به آن عشق می ورزند، کمتر زمزمه های دیگران در وجود آنان موثر می افتد. دختران و پسران جوانی که به خانواده دلبسته و پیوند روحی مناسب دارند، در برابر آسیب های اجتماعی، بسیار مقاوم ترند.
زن و شوهر نیز در کانون خانواده، مانع انحراف و کجروی یکدیگر شده، همدیگر را محفوظ می دارند، قرآن کریم با تعبیر زیبایی، زن و شوهر را نسبت به یکدیگر همچون لباس می داند(۹) که آنان را در برابر عوامل خارجی محفوظ می دارد. مردی که از نعمت داشتن همسر برخوردار است، کمتر دچار آلودگی های جنسی و غیراخلاقی می شود و متقابلاً همسر او نیز چنین است.
۵-نقش خانواده در سعادت اخروی
بی تردید هنگامی که تشکیل خانواده عاملی برای ارتقاء معنوی و عاطفی اعضای خود باشد و آنان را از انحراف باز دارد، سعادت اخروی و نعمت های جاودان الهی نیز در انتظار آنان خواهد بود. قرآن کریم در مواضع متعددی(۱۰) از آیات خود، پیوندهای خانوادگی را زمینه ساز ورود به بهشت معرفی می کند که از جمله آنها آیه بیست و سوم سوره رعد است که در آن آیه چنین آمده است: جنات عَدنٍ یَدخلونها و مَن صَلَحَ مِن آبائهم و أزواجهم و ذّریاتِهِم.(همان)
باغهای جاویدان بهشتی که وارد آن می شوند و همچنین پدارن و همسران و فرزندان صالح آنها. این آیه، بیانگر بشارتی است که به اهل بهشت داده می شود و آنان را با ملحق ساختن پدارن، مادران، همسران، فرزندان و دیگر خویشان صالح و با تقوایشان، خشنود می سازد. طبیعی است که چنین سرنوشتی ناشی از پیوندهای پاک و نورانی خانوادگی آنان در دنیا بوده است(۱۱).
زمانی که عبدالله فرزند پیامبر(ص) وفات یافت، خدیجه(س) در حالی که می گریست به پیامبر(ص) گفت من هنوز عبدالله را از شیر نگرفته بودم. پیامبر(ص) فرمود: آیا خشنود نمی شوی اگر روز قیامت او در کنار بهشت ایستاده باشد و دست تو را بگیرد و به بهشت داخل کند و در نیکوترین منزل جای دهد؟ خدیجه(س) پرسید آیا واقعاً چنین است؟ پیامبر(ص) فرمود: آری، این فضیلت برای مومنان است. خداوند حکیم تر و کریم تر از آن است که جگر گوشه مومن را از او بگیرد و او بر این مصیبت، صبر کند و خدای عزوجل را سپاس گوید و آنگاه خداوند او را عذاب کند.(۱۲)
پیامبر(ص) پس از مرگ خدیجه می فرمود: خدیجه! و کجا مثل خدیجه می توان یافت؟ مرا تصدیق کرد زمانی که همگان مرا تکذیب کردند. بر دین خدا یاریم کرد و با مالش به کمکم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به خانه ای زمردین در بهشت بشارت دهم که هیاهو و اضطراب و سختی و محنت در آن نیست.(۱۳)
۶-نقش خانواده در ایجاد مودت و رحمت
از مسائل مهمی که قرآن درباره روابط زن و مرد در خانواده مطرح ساخته است، مودت و رحمت میان زوجین است. مودت در لغت به معنای محبت و دوست داشتن است و تفاوت مودت با محبت آن است که محبت در دوستی ناشی از میل طبیعی یا از حکمت و اندیشه بکار می رود اما مودت تنها در جایی به کار می رود که دوست داشتن تنها از میل طبیعی و دورن انسان ناشی شود. رحمت در لغت به معنای تجلی دوستی و مهربانی است زمانی که این دوستی، در عمل نمود پیدا کند و بر اساس خیر و مصلحت باشد یعنی گاه ممکن است رحمت در نوشاندن داروی تلخ به مریض تجلی یابد(۱۴).
بنابراین می توان نتیجه گرفت که هرگاه مودت و دوست داشتن، ظهور و بروز عملی پیدا کند و موجب لطف و اکرام و انعام به دیگری شود، رحمت نامیده می شود. برخی از مفسرین گفته اند مودت، محبتی است که اثر آن در عمل انسان ظاهر و آشکار می شود و رحمت، تاثیر عاطفی شخص است در برابر محرومیت طرف مقابل که این تاثیر درونی، فرد را به سوی رفع کاستی دیگران می کشاند(۱۵).
به هر حال نتیجه مودت و رحمت در خانواده آن است که زوجین در عمل و رفتار خویش، دوست داشتن را آشکار ساخته با تمام توان برای رفع کاستی های یکدیگر تلاش کنند و از سوی دیگر مودت و رحمت، موجب می شود تا پدر و به ویژه مادر، همه وجود خویش را سرشار از ایثار و فداکاری ساخته، تقدیم فرزند نمایند و اگر این مودت و رحمت نبود، نسل بشر ادامه نمی یافت(۱۶).
نقش خانواده در تحکیم دین
۱- حاکمیت دین در خانواده
نقش خانواده در نهادینه سازی دین در نهاد خانواده، بسیار مهم و اثرگذار است. اسلام از قبل از تولد و انتخاب همسر و فرزند دار شدن برنامه دارد. دوران شیرخوارگی – بعد از دوران نوزادی و همه مراحل زندگی برنامه مدون دارد.
۲- عمل به وظایف قانونی و اخلاقی
باید اصول و قوانین دینی و اسلام در میان اعضای خانواده رعایت گردد و والدین در راس خانواده ضمن اهمیت دادن به برنامه های اخلاقی و دینی فرزندان را به رعایت آن توصیه نمایند.
اگر انسان دارای طرز تفکر توحیدی باشد و قبول کند که خداوند مسبب الاسباب است و همه چیز به دست اوست، به توصیه هایی که در قرآن و روایات در مورد خانواده آمده است اهمیت می دهد و بهانه هایی از قبیل کمی امکانات و مشکلات را کم تلقی می کند و با امید و اتکای به خداوند در این راه قدم بر می دارد.
نتیجه گیری
نقش خانواده و گستره کارکرد آن در شکل گیری ساختار تربیتی انسان، از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ از این رو، در آموزه های اسلامی و شیوه زندگی رهبران دین، ضمن توجه و اهتمام به جایگاه و نقش خانواده، تلاش شده تا ابعاد گوناگون این نقش آفرینی تبیین شود. با مروری بر سیره پیامبر (ص) و حضرت خدیجه (س) به عنوان الگوی خانواده اسلامی، می توان به شکل های مختلفی از کارکردها و نقش خانواده پی برد.
پی نوشت ها
۱-نساء/۲۱
۲-نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۱۵۲
۳-روم/۲۱
۴-گاردنر، جنگ علیه خانواده، ص۸۸
۵-«فَبَشَّرنا باسحق و من وَراء اسحاقَ یعقوبَ»، هود/۷۱
۶-سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱ص۲۸۶
۷-نمازی، مستدرک سفینه البحار، ج۳، ص۲۱۶
۸-گاردنر، پیشین، ص۹۲-۹۱
۹-«هنّ لباس لکم و أنتم لباس لهنّ»؛ بقره/۱۸۷
۱۰-آیات: غافر/۸؛ طور: ۲۱
۱۱-ر. ک: علامه طباطبائی، تفسیر المیزان؛ ج۱۱،ص۳۴۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،ج۱،ص۱۹۲
۱۲-علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶،ص۱۶-۱۵
۱۳-قمی، سفینه البحار، ج۱، ص۳۸۱
۱۴-علامه مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،ج۶،ص۹۲ به نقل از فروق اللغه.
۱۵-علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۶۶
۱۶-همان
منابع اقتباس
- خانواده در قرآن دکتر بهشتی
- نظام خانواده در اسلام استاد حسینیان
- درآمدی بر نظام خانواده در اسلام استاد سالاری فر
- سایت سازمان تبلیغات اسلامی؛ راسخون
