معرفی اجمالی فرقه های صوفیه

تصوف

زمان مطالعه : 8 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

اشاره:

در صوفیه فرقه های زیادی با نامهای مختلف ظهور کرده و سپس منقرض شده اند. معمولاً اسامی فرقه های صوفیه به اسم مؤسس و یکی از اقطاب آنها نامگذاری شده اند. در عصر حاضر فرقه های متعددی هم در میان شیعیان و هم در میان اهل سنت فعالیت دارند. این فرقه ها در کشورهای مختلف دارای مراکزی هستند که اقطاب شان در آنجا ساکن هستند. در این مقاله بعد از بیان مقدمه ای درباره تأسیس تصوف، فرقه فعال صوفیه به صورت اجمال معرفی گردیده است.

تصوف و صوفیه بنا بر آنچه که علامه می فرماید مقارن با انتشار بحث فلسفی در زمان عباسیان ظهور نمود.[۱] و برای آن ریشه‌ای در عهد خلفاء در لباس زهد وجود داشته است. و سپس به شکل متصوفه در اوائل عهد بنی عباس توسط ظهور مردانی از صوفیه مثل بایزید، جنید، شبلی و معروف کرخی و غیر آنان پدیدار شدند. این قوم زمانی که ادعای کرامات کردند و مطالبی را که با ظواهر دین و حکم عقل متناقض بودند به زبان آوردند و ادعا می‌کردند که بر این معانی صحیح فهم اهل ظاهر نمی‌رسد، بر فقها و عامه مسلمین گران تمام شد و آنان را انکار نمودند و از آنها تبرئه جسته و مورد تکفیرشان قرار دادند و با حبس، شلاق، کشتن، دار آویختن و تبعید نمودن از آنان دوری جستند. صوفیه در قرن ششم و هفتم به اوج خودشان رسیده و پس از آن به سوی انحطاط گرائیده و مردم از آنان اعراض نمودند.[۲]

شیعیان تا قرن ششم هجری، ارتباطی با تصوف نداشته‌اند و نفوذ مبانی تصوف در آموزه‌های شیعی از قرن هفتم و هشتم آغاز شده است. در این دو قرن است که همه‌ی گرایش‌های مذهبی و کلامی موجود در ایران بلکه سایر نقاط دنیای اسلام به دام تصوف می‌افتند.[۳]

مهم‌ترین شخصیت علمی که این تحول را در راستای نفوذ آموزه‌های تصوف در معارف شیعه باعث شد، سید حیدر آملی، عالم شیعه قرن هشتم هجری بود که به احتمالی در سال ۷۲۰ق به دنیا آمده و پس از سال ۷۸۷ق درگذشته است. وی در آخرین سال‌های امارت فخرالدوله باوندی ـ که به دست کیا افراسیاب چلاوی کشته شد ـ در روزگار جوانی، منصب و موقعیتی در آمل داشت.[۴]

او عامل اصلی ورود فرهنگ ابن‌عربی و یا به عبارت دیگر، عرفان نظری به عالم تشیع است. وی در کتاب‌ها و رساله‌هایش کوشیده است تا مبانی برگرفته از محی‌الدین را با روایات اهل‌بیت(ع) تطبیق دهد و در عین حال با دفاع از ولایت اهل‌بیت(ع) هویت شیعی خود را حفظ کند. او سرانجام معتقد شده است که صوفیان واقعی، شیعیان هستند و در کتاب «جامع الاسرار» خود نوشته است که می‌کوشد شیعه را صوفی و صوفی را شیعه گرداند. در مجموع، روش سید حیدر آملی، نزدیک کردن شریعت و طریقت بوده و خواسته است فقه و تصوف را با هم جمع کند.[۵]

به هر حال خاستگاه تصوف در ابتداء اهل سنت بوده و سپس در قرن هشتم این پدیده وارد جامعه شیعی شده است. بنابراین تا پیش از این تاریخ تمام فرقه های صوفیه و اقطاب آنان سنی مذهب بوده اند و پس از آن فرقه های شیعی مذهب صوفیه نیز در میان برخی شیعیان ظاهر شده اند.در زیر به صورت گذرا به اسامی این فرقه ها اشاره می شود:

اسامی فرقه های صوفی شیعی مذهب:

۱. فرقه گنابادیه:

این فرقه منتسب به سلطانعلی شاه گنابادی است که پس از فوت سعادت علیشاه « معروف به طاووس العرفا» هدایت و ارشاد سلسله نعمت اللهیه را به عهده می گیرد. از آنجا که وی از گناباد بوده است به سلسله گنابادیه معروف شده است. بنا براین فرقه گنابادیه یک از شعبه های فرقه نعمت است. در حال حاضر قطب و رهبر این فرقه نورعلی تابنده است در تهران ساکن است.

۲. فرقه نعمه اللهی:

این فرقه منسوب به شاه نعمت الله ولی ماهانی می باشد و ریشه آن به جنید بغدادی و از او به سری سقطی و از او به معروف کرخی می رسد.[۶] این سلسله با این که در قرن نهم و دهم در ایران دارای طرفدارانی بود ولی بعد از آن با رفتن سران فرقه به سرزمین هندوستان رو به افول گذاشت تا این که در اواخر قرن دوازده هجری شاه علیرضا دکنی[۷] دوازدهمین رئیس بعد از شاه نعمه الله دو نفر ازشاگردان خود به نام های میر عبدالحمید معصوم علیشاه و شاه طاهر دکنی را برای احیای رسومات نعمه اللهی به ایران فرستاد.

۳. فرقه نوربخشیه:

در جمع ارادتمندان خواجه اسحاق ختلانی بیستمین رئیس فرقه ای که خود را منسوب به امام رضا دانسته انشعابی در فرقه همدانیه ایجاد می شود. سید محمد نور بخش قهستانی که خواجه خود او را به جانشینی و خلافت منصوب کرد و آنگونه که از تاریخ فهمیده می شود ادعای مهدویت داشته[۸] طریقه او را خلفای وی ادامه دادند، شخصی به نام شاه قاسم فیض بخش توانست جایگاه ویژه و مهمی در بین سلاطین عصر پیدا کند. به طور کلی پیروان سید محمد نوربخش قهستانی را نور بخشیه گویند.

۴. فرقه ذهبیه:

سید عبدالله برزش آبادی که ریاست و خلافت نور بخش را قبول نکرد و امر خواجه اسحاق را وقعی ننهاد و ازاطاعت امر او سرباز زد و اقدام به تأسیس فرقه ای نمود که طبق قواعد صوفیه به ذهبیه اغتشاشیه مشهور شد.[۹] امروز این فرقه به نامها ذهبیه، گنجویه معروف است و قطب فعلی آن دکتر حسین عصاره در دزفول است.

۵. فرقه خاکساریه:

فرقه ای از صوفیان هستند که به درویشی به نام سید جلال الدین حیدر منسوبند فقرای این طایفه بیشتر سائل و طالب هستند و به مناقب خوانی روزگار به سر می برند، خاکساریه در تهران، خراسان، فارس، همدان، لرستان و کرمانشاه پراکنده اند.[۱۰]

۶. فرقه مهدویه اشراقیه گمنامیه:

این فرقه شاخه ای از فرقه ذهبیه است که از فرقه های تازه تأسیس صوفیه به شمار می آید. این فرقه که در واقع موسس آن یکی از صوفیان ذهبی به نام سید محمد (کریم زاده) محسنی است خیلی کوچک و کم جمعیت است و مرکزیت آن، شهر دزفول می باشد.[۱۱]

۷. اویسیه شاه مقصودیه:

این فرقه از جدید ترین و بی بنیاد ترین فرقه های صوفیه شیعی مذهب است که مرکزیت آن در آمریکا است. موسس این فرقه جلال الدین علی میر ابوالفضل عنقا، سی و نهمین قطب این سلسله می باشد که بعد از وفات او پسرش میر قطب الدین محمد عنقا که در سال ۱۲۶۶ شمسی در شهر تهران متولد گردید و در سن ۷۵ سالگی در سال ۱۳۴۱ شمسی وفات نموده، چهلمین قطب این سلسله می باشد. بعد از میر قطب الدین عنقا پسرش شاه مقصود صادق عنقا که در ۳۱ شهریور سال ۱۳۴۱ رسماً عنوان قطب سلسله اویسیه از طرف پدرش به او اعطا می گردد، رهبری این سلسله را به عهده می گیرد. شاه مقصود در سال ۱۲۹۷ شمسی در تهران متولد گردیده و در سال ۱۳۵۹ شمسی در آمریکا از دنیا رفته است.[۱۲]

فرقه های صوفیه سنی مذهب

در جامعه اهل سنت فرقه های بی شماری صوفی گری وجود داشته و بسیاری از آنها منقرض گردید اند. در اینجا به اسامی برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱. فرقه قادریه:

فرقه قادریه توسط محی الدین شیخ عبدالقادر گیلانی تأسیس گردیده است. تولد وی در سال ۴۷۰ یا ۴۷۱ ق در قریه «بشتیر» یک از توابع گیلان اتفاق افتاده و بعد در سن هجده سالگی به بغداد رفته و در سال ۵۶۱ ق در همانجا دارفانی را وداع گفته و در مدرسه ای که مشغول تعلیم و ارشاد بوده است دفن گردیده است.[۱۳]

۲. فرقه کسنزانیه:

کسنزانیه یکی از شعبه های فرقه قادریه است که پیروان آن در عراق بیشتر در مناطق کردنشین متمرکز هستند و قطب آن شخصی بنام شیخ محمد کسنزانی حسینی است[۱۴]. این فرقه در کردستان ایران توسط «میرزا آغه غوثی» که در سال ۱۳۷۰ق در سنندج متولد گردیده رهبری می شود. وی مرید شیخ عبدالکریم کسنزانی بوده و حکم خلیفه گری را از او گرفته است.[۱۵]

۳. فرقه نقشبندیه:

این فرقه درویشی توسط خواجه بهاء الدین محمد بن محمد بخاری در قرن هشتم هجری قمری تأسیس گردیده است. او در سال ۷۱۸[۱۶] یا ۷۲۸ ق در بخارا متولد گردیده و در سال ۷۹۱ ق وفات یافته است.[۱۷]

۴. فرقه چشتیه:

موسس این فرقه خواجه معین الدین حسن سکجزی چشتی فرزند غیاث الدین حسن می باشد که درسال ۵۳۷ ق. در سکجز سیستان متولد شده و در سال ۶۳۲ ق. در هند وفات نموده و در منطقه اجمیر این کشور به خاک سپرده شده است. وجه تسمیه آن به چشتیه این است که سلسله طریقت او به ابو اسحق شامی چشتی می رسد. و چشت منطقه ای است که در هرات افغانستان قرار دارد. این فرقه سلسله اقطاب خود را از طریق حسن بصری به حضرت علی (علیه‌السلام) می رساند. از خصوصیات این فرقه این است که سماع و موسیقی در این فرقه بسیار اعتبار دارد و از رسومات اساسی آن به شمار می آید.[۱۸]

۵. فرقه سهروردیه: موسس این فرقه شیخ بهاءالدین سهروردی فرزند شیخ محمد عمر است. سهروردی در سال ۵۳۸ق. در سهرورد زنجان به دنیا آمده و در سال ۶۲۲ق. در بغداد از دنیا رفته و همانجا به خاک سپرده شده است. اسم او به صوابدید شیخ عبدالقادر گیلانی به شهاب الدین عمر تبدیل شده است. برخی به این باور اند که موسس این طریقه شیخ عبدالقادر سهروردی می باشد که معروف به شیخ ابو نجیب سهروردی است. [۱۹]

۶. فرقه رفاعیه:

این فرقه در برخی کشورهای بالکان از جمله آلبانی و کوزوو دیده می شود. طریقت رفاعیه یا احمدیه به دست پیر سیداحمد رفاعی (۵۷۸ـ۵۱۲ق) در شهرستان لادیق ایالت آماسیه در آناتولی ترکیه تاسیس شد. پیر سیداحمد رفاعی، در این شهر خانقاهی داشته است. به نقل از برخی منابع، این شخص با ابن عربی ملاقات داشته و مرید او شده بوده است.[۲۰]

۷. فرقه خلوتیه:

این فرقه توسط عمر خلوتى در گذشته در سال ۸۰۰ق / ۱۳۹۷م، در تبریز، بنیان نهاد. دومین رهبر این فرقه، یحیى شیروانى، کار گسترش این فرقه را در آناتولى ادامه داد. بعد از وفات شیروانى در سال ۸۶۹ق / ۱۴۶۴م، در باکو، شاخه هاى فرعى این فرقه از قبیل گلشنیه و دمیرداشیه، در کشور مصر گسترش یافت و از آن به بعد تاکنون در آنجا پابرجا مانده است. [۲۱]

۸. طریقه یا فرقه کُبرَویَه:

این فرقه منسوب به شیخ نجم الدین عمر بن احمد خیوقی خوارزمی معروف به «کبری» است که در سال ۵۴۰ق تولد یافته است[۲۲].

۹. طریقه شاذلیه از فرقه های صوفیه اهل سنت در تونس بوده است. موسس این فرقه ابوالحسن علی بن عبدالله بن عبدالجبار مغربی شاذلی(متوفی ۶۵۶ق) می باشد. وی از شاذله که قریه ای از قرآء تونس است به اسکندریه رفته و تا پایان عمر در همان جا می ماند.[۲۳]

۱۰. طریقه اکبریه منسوب به پیروان محیی الدین ابوبکر محمّد بن علی حاتمی طایی مالکی اندلسی(۵۶۰-۶۳۸ق) است او قائل به وحدت وجود بود.[۲۴] او معروف به «محی الدین»، مکنّا به ابن‏عربی، ملقّب به شیخ اکبر (۵۶۰ ۶۳۸) است؛ از این رو طریقت خاص وی به «طریقه اکبریه» موسوم است.[۲۵]

۱۱. طریقت «یسویه» یکی از طریقه و شاخه های خواجگان ترکستان(آسیای مرکزی)است.[۲۶] بنیان گذار سلسله سلسله خواجگان خواجه یوسف همدانی(متوفی۵۳۵ق) و خواجه عبدالخالق غجدوانی(متوفی۵۷۵ق) می‌باشند نخستسین و مهمترین سلسله خواجگان در این حوزه جغرافیایی طریقت نقشبندیه منسوب به خواجه بهاء الدین نقشبند(متوفی ۷۹۱ق) است.[۲۷]

۱۲. طریقه زروقیه منسوب به احمد زروق (متولد ۸۴۶ق.) است. او در مغرب متولد و در شهر فاس رشد یافت و پس از مدّتی به لیبی رفت و تا زمان فوت در این سرزمین روزگار گذراند. طریقه زروقیه را شاگردان او، و بر اساس تعالیم او، به شکل کنونی، بنیان نهادند. طریقه غازیه را أبوالحسن قاسم الغازی (متوفی ۹۳۲ق.) تأسیس نمود و پیروان او در بلاد مغرب و الجزایر می‌باشند.[۲۸]

۱۳. طریقه غازیه از فروع طریقه زروقیه است. طریقه زروقیه نیز از فروع طریقه شاذلیه در شمال آفریقا می‌باشد. خود فرقه شاذلیه را شیخ ابوالحسن شاذلی (متوفی ۶۵۶ق.) بنیان نهاد. او بیشتر عمر خود را در شمال آفریقا سپری نمود و پس از او فروع بسیاری از طریقت او پدید آمد. تصوف در شمال آفریقا با نام طریقت شاذلیه پیوند خورده است. [۲۹]