فلسفه فرایض الهی در حدیثی از امام علی (علیه السلام)

از امام علی (علیه السلام) حدیثی در نهج البلاغه نقل شده که اهداف و فلسفه برخی از فرایض الهی و عقاید و احکام الهی را که شامل امور متعدد می شود، بیان نموده است. ممکن است این فرایض الهی اهداف دیگری هم داشته باشد اما در کلام امام علی (علیه السلام) به اصلی ترین و مهمترین اهداف این فرایض الهی و احکام خدا اشاره شده است.

متن حدیث در بیان اهداف فرایض الهی

وَ قَالَ (علیه السلام)‏ فَرَضَ اللَّهُ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْکِ وَ الصَّلَاهَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ الزَّکَاهَ تَسْبِیباً لِلرِّزْقِ وَ الصِّیامَ‏ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ‏ الْخَلْقِ وَ الْحَجَّ [تَقْوِیهً] تَقْرِبَهً لِلدِّینِ‏ وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَامِ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَهً لِلْعَوَامِّ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ وَ صِلَهَ الرَّحِمِ مَنْمَاهً لِلْعَدَدِ وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ إِقَامَهَ الْحُدُودِ إِعْظَاماً لِلْمَحَارِمِ وَ تَرْکَ شُرْبِ الْخَمْرِ تَحْصِیناً لِلْعَقْلِ وَ مُجَانَبَهَ السَّرِقَهِ إِیجَاباً لِلْعِفَّهِ وَ تَرْکَ الزِّنَى [الزِّنَا] تَحْصِیناً لِلنَّسَبِ وَ تَرْکَ اللِّوَاطِ تَکْثِیراً لِلنَّسْلِ وَ الشَّهَادَاتِ‏ اسْتِظْهَاراً َالَى الْمُجَاحَدَاتِ‏ وَ تَرْکَ الْکَذِبِ تَشْرِیفاً لِلصِّدْقِ وَ السَّلَامَ أَمَاناً مِنَ الْمَخَاوِفِ وَ الْأَمَانَهَ نِظَاماً لِلْأُمَّهِ وَ الطَّاعَهَ تَعْظِیماً لِلْإِمَامَه.^[۱]

ترجمه حدیث

امام علی (علیه السلام) فرمود:

خداوند «ایمان» را به خاطر تطهیر دل از شرک واجب فرمود، و «نماز» را براى پاک شدن از کبر، «زکات» را سبب روزى، «روزه» را آزمایشى براى اخلاص بندگان، «حج» را وسیله نزدیکى مسلمانان، «جهاد» را براى سر بلندى اسلام، «امر به معروف» را به خاطر اصلاح توده مردم، «نهى از منکر» را براى بازداشتن بی خردان، «صله رحم» را براى کثرت نفرات، «قصاص» را براى حفاظت خون ها، «اقامه حدود» را براى بزرگداشت محرمات الهى، و «ترک شرب خمر» را براى حفظ و سلامت عقل. دورى از «دزدى» را براى حفظ عفت (دستها) و «ترک زنا» را براى حفظ نسب ها، «ترک لواط» را به خاطر افزایش نسل، و «شهادت و گواهى» را براى اظهار حق در برابر انکارها، «ترک دروغ» را به خاطر احترام راستى. و «سلام» را به عنوان تامین از خوف و خطر، «امانت» را براى نظام امت و «طاعت و فرمانبردارى (از ولى امر مسلمین)» را براى تعظیم مقام پیشوا.^[۲]

شرح مختصر

امام علی (علیه السلام) در این کلام خود به فرایض الهی اشاره نموده و علت های غایی آن ها را آشکار کرده تا در نفوس انسان ها بهتر نفوذ کنند. امام علی (علیه السلام) نوزده فریضه از فرایض الهی را یادآوری نموده و به فلسفه و علت غایی آن ها اشاره کرده است:

۱. امام علی (علیه السلام) از ایمان آغاز نموده است؛ زیرا ایمان اصل و ریشه همه فرایض الهی و سنن است و تطهیر از شرک را از اغراض آن قرار داده است. زیرا تطهیر و پاکی از شرک، غایت مطلوب برای شارع است و آن هم کمال نفس به وسیله معرفت خداوند حاصل می گردد پس تطهیر، غایت و غرض ایمان است.

۲. نماز فریضه دیگری از فرایض الهی است که بعد از ایمان ذکر شده است. با توجه به این که نماز نفس اماره را که مبدأ کبر است ملزم به اطاعت از نفس مطمئنه می کند، پس پاکی انسان از کبر و غرور از غایات نماز محسوب می گردد.

۳. زکات سومین فریضه ای از فرایض الهی است که امام علی (علیه السلام) از آن نام برده است و رزق و روزی دیگران از غایات این فریضه قرار داده شده است؛ زیرا فقرا و مساکین و کسانی که شریعت، زکات را حق آن ها قرار داده از این طریق روزی می خورند.

۴. چهارمین فریضه از فرایض الهی روزه است. امام علی (علیه السلام) در فلسفه وجوب آن می فرماید: به دلیل این که روزه سختی شاق را بر ابدان انسان تحمیل می کند؛ غایت آن را به این اختصاص داده که خداوند به وسیله آن اخلاص بندگانش را در معرض امتحان قرار می دهد هرچند این غایت در سایر عبادات هم وجود دارد.

۵. فریضه پنجم از فرایض الهی حج است.امام علی (علیه السلام) غایت حج را تقویت دین قرار داده است؛ زیرا حج عبادتی است که مستلزم اجتماع اکثر مسلمانان بر مبنای نهایت ذلت و خضوع و انقیاد در برابر خداوند متعال در یک مجمع است. و قتی هر یکی از شرکت کنندگان، این مجمع بزرگ را که شامل ملوک و غیر ملوک می شود مشاهده می کند در قلبش قوت دین مورد تأکید قرار می گیرد که در سایر عبادات این وضعیت وجود ندارد.

۶. جهاد که به عنوان فریضه ششم از فرایض الهی نام برده شده است باعث عزت اسلام و قوت آن می شود.

۷. امر به معروف فریضه هفتم است که امام علی (علیه السلام) غایت و فلسفه آن را اصلاح حالات عوام در امور دنیوی و اخروی آنان قرار داده است. این که عوام را به آن اختصاص داده به دلیل این است که اغلب مردم عوام هستند و یا برای این که غیر آنان علما و کسانی هستند که امر به معروف انجام می دهند و خود شان عامل آن هستند.

۸. نهی از منکر فریضه ای دیگری از فرایض الهی است که امام علی (علیه السلام) در این حدیث غایت آن را بازداشتن سفها از انجام کارهای نادرست قرار داده است. زیرا سفیه تا زمانی که از سوی حاکم دین بازداشته نشود مرتکب مفاسدی زیادی می شود که با مصلحت عالم در تضاد است.

۹. صله رحم نیز از فرایض الهی است که زیاد شدن نفرات از غایت آن گفته شده است. یعنی تعداد افراد ارحام با صله رحم ازدیاد پیدا می کند؛ زیرا زیاد شدن عدد آنان به وسیله استقامت و خوب شدن امور دنیوی آنان تحقق پیدا می کند که صله رحم سبب آن می گردد.

۱۰. قصاص یکی دیگر از فرایض الهی است که امیرالمومنین (علیه السلام) می فرماید حفظ خون ها و جلوگری از ریخته شدن آن، غایت آن است؛ زیرا مردم به خاطر ترس از مکافات مرتکب کشتن کسی نمی شوند. همچنان که خداوند در قرآن فرموده است: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ؛ و براى شما در قصاص، حیات و زندگى است».^[۳]

۱۱. امام علی (علیه السلام) درباره اقامه حدود خداوند می فرماید که غایت آن بزرگ داشتن محارم خداوند است تا مردم آن ها را نقض نکرده و به سوی آن ها منحرف نشوند و درنتیجه غرض شارع از وضع دین از بین نرود.

۱۲. طبق فرمایش امیرالمؤمنین (علیه السلام) غایت ترک نوشیدن شراب نگهبانى عقل است از این که گرفتار در چنگ شراب شده و از هدف اصلى یعنى در پى کمال بودن براى رسیدن به کمال حکمت، باز ماند.

۱۳. اجتناب از دزدی از فرایض الهی است که در کلام امام علی (علیه السلام) از غایت آن سخن گفته شده است. هدف و غایت آن به کار داشتن پاکدامنى و عفت است، چون دزدى، از پیروى کامل از هواى نفس سرچشمه گرفته و به حد افراط و تبهکارى مى رسد، بنا بر این از جمله هدف هاى اجتناب از دزدى، ماندن کسى که در نهادش چنین حالتى است بر حد پاکدامنى و عفت است.

۱۴. در کلام امام علی (علیه السلام) حفظ نسبت ها و پیامدهاى آن در مورد مواریث از غایت ها و اهداف حرمت زنا است؛ زیرا زنا باعث درهم شدن نسب ها و از بین رفتن اموالى است که زندگى دنیایى مردم بر اساس آن استوار است.

۱۵. غایت و هدف ترک لواط، در کلام امام علی (علیه السلام) زیادى نسل است. و این که ماده افزایش نسل در جاى خود مصرف شود، تا فزونى نوع و بقاى آن تامین گردد.

۱۶. گواهى دادن ها از فرایضی است که هدف از آن پشتیبانى کسى است که در برابر انکار دشمن گواهى مى طلبد، تا مبادا در اثر نبودن گواه حق او را ضایع کنند.

۱۷. از جمله اهداف اجتناب از دروغگویی، بزرگداشت راستگوئى از طریق حرام شمردن ضد آن – یعنى دروغگویى- است از آن رو که مصلحت جهان و نظام امور مردم بر آن استوار است.^[۴]

۱۸. و سلام و درود (بر یکدیگر) را براى ایمنى و آسودگى از جاهاى ترس است (چون مراد از سلام علیکم آنست که بین من و شما زد و خوردى نیست بلکه صلح و آشتى است).

۱۹. امامت و پیشوایى را براى نظم و آرامش (کارهاى) مردم است (زیرا امام و پیشواى توانا ستمگر را از ستمگرى باز داشته و حق مظلوم و ستم کشیده را می ستاند تا کارها نظم و آرامش گیرد).

۲۰. طاعت و پیروى (از امام) براى بزرگ شمردن (مقام) امامت است (چون از امامت بهره اى نمى رسد مگر به پیروى مردم از او). ^[۵]

نتیجه گیری

از آنچه در کلام امام علی (علیه السلام) بیان گردیده این نتیجه حاصل می گردد که فرایض الهی اعم از واجبات و سنت ها، دارای اهداف و غایاتی است که مصالح بندگانش در آن ها نهفته است و خداوند با توجه به این اهداف و غایات، احکام را بر بندگانش واجب نموده است.

گرد آوری: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱]. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص۵۱۲.

[۲]. ترجمه ‏گویا و شرح ‏فشرده ‏اى ‏بر نهج ‏البلاغه، ج۳، ص۲۹۹.

[۳]. بقره، ۱۷۹.

[۴]. ترجمه‏ و شرح ‏نهج ‏البلاغه (ابن میثم)، ج ۵، ص۳۶۶- ۳۶۷.

[۵]. ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الاسلام)، ج ۶، ص ۱۱۹۸.

منابع

۱. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه (للصبحی صالح)، قم، هجرت، چ۱، ۱۴۱۴ ق.

۲. فیض الاسلام،ترجمه وشرح نهج البلاغه، تهران، موسسه ‏چاپ‏ و نشر تالیفات‏ فیض ‏الاسلام- انتشارات‏ فقیه‏، چ۵، ۱۳۷۹ش.

۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه ‏گویا و شرح ‏فشرده‏ اى ‏بر نهج ‏البلاغه، قم، انتشارات‏ مطبوعاتى ‏هدف‏، چ۱.

۴. میثم بن على بن میثم بحرانى‏، ترجمه‏ شرح‏ نهج ‏البلاغه، مشهد، بنیاد پژوهش هاى ‏اسلامى ‏آستان ‏قدس ‏رضوى، چ۱، ‏۱۳۷۴ ش.