علم امام حسن به شهادت خویش یکی از کراماتی است که در تاریخ از آن حضرت نقل شده است. در این نوشتار، به دو روایت از امام حسن (ع) اشاره می شود که حضرت در آن ها، نحوه شهادت خود و زمان آن را برای برخی از نزدیکان و اعضای خانواده فاش می کنند. همچنین در پایان به عدم منافات علم امام حسن به شهادت با عصمت امام اشاره می کنیم.
علم امام حسن به شهادت خویش و پیشگویی آن
علم امام حسن (ع) به شهادت از علوم الهی است که آن حضرت به مناسبت و مصلحت، آن را برای برخی از نزدیکان خویش بیان می کنند. این علم از جمله کراماتی است که خداوند در اختیار اولیای خویش قرار می دهد. طبق نقل تاریخ روزی امام حسن مجتبی (ع) درباره کیفیت شهادت خود خطاب به برخی از اعضای خانواده اش فرمود:
إِنِّی أَمُوتُ بِالسَّمِّ کَمَا مَاتَ رَسُولُ اَللَّهِ (صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ و سلم)؛ من همچون رسول خدا (ص) به وسیله زهر از دنیا می روم.
اهل بیت امام (ع) که می دانستند علم امام حسن به شهادت کامل و قطعی است، از آن حضرت سوال کردند: چه کسی شما را مسموم می کند؟
حضرت در پاسخ فرمود: اِمْرَأَتِی جَعْدَهُ بِنْتُ اَلْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ فَإِنَّ مُعَاوِیَهَ یَدُسُّ إِلَیْهَا وَ یَأْمُرُهَا بِذَلِکَ؛ همسرم جعده، دختر اشعث بن قیس؛ زیرا معاویه با نیرنگ او را فریب می دهد و او را به این کار امر می کند.
برخی از اعضای حاضر در جلسه به امام (ع) پیشنهاد دادند که او را از خانه بیرون کنند، امام در پاسخ آن ها فرمود:
کَیْفَ أُخْرِجُهَا وَ لَمْ تَفْعَلْ بَعْدُ شَیْئاً وَ لَوْ أَخْرَجْتُهَا مَا قَتَلَنِی غَیْرُهَا وَ کَانَ لَهَا عُذْرٌ عِنْدَ اَلنَّاسِ؛ چگونه این کار را بکنم در حالى که فعلا کارى نکرده است (یعنى قصاص قبل از جنایت است) و اگر هم بیرونش کنم کسى غیر از او مرا نخواهد کشت (یعنی قضا و قدر الهی چنین است) و همچنین اخراج (بدون جنایت) بهانه ای دست مردم می شود (برای حملات و تهمت های ناجوانمردانه).
چندین روز بعد معاویه براى جعده مالى فرستاد و در ضمن، به او وعده داد که اگر امام را شهید نمایی، صد هزار درهم دیگر به تو می دهم و تو را به ازدواج فرزندم یزید در می آورم. سپس به او شربت سمّى داد تا این که به حضرت بخوراند.
در یکى از روزهایى که هوا گرم بود و حضرت روزه داشت، براى افطار به منزل تشریف آورد. جعده سمّ را در شیر ریخت و جهت افطار، آن را مقابل حضرت قرار داد. امام آن را نوشید و فرمود: اى دشمن خدا! مرا کشتى، خدا تو را بکشد. به خدا قسم! بعد از من خیرى نخواهى دید و معاویه به تو نیرنگ زده است و خداوند تو و معاویه را خوار خواهد نمود. بعد از گذشت دو روز، حضرت به شهادت رسید. و معاویه نیز به وعده هاى خود وفا نکرد.[۱]
علم امام حسن به شهادت خود و حوادث پس از آن
علم امام حسن به شهادت خویش، شامل حوادث و جسارت هایی بعد از آن نیز می شود. امام حسین (ع) قصد داشت پیکر مطهر برادرش امام حسن (ع) را در کنار قبر پیامبر (ص) دفن کند، اما فتنه انگیزی های عایشه و بنی امیه مانع از انجام این کار شد. همچنین طبق برخی از نقل ها تابوت آن حضرت هدف تیر باران دشمنان قرار گرفت.[۲]
امام حسن مجتبی (ع) به برادرش امام حسین (ع) وصیت کرد که بعد از شهادتش، پیکر او را جهت دیدار به روضه مبارک پیامبر اکرم (ص) ببرند … و از جمله، فرمود:
«وَ اِعْلَمْ أَنَّهُ سَیُصِیبُنِی مِنْ عَائِشَهَ مَا یَعْلَمُ اَللَّهُ وَ اَلنَّاسُ صَنِیعُهَا وَ عَدَاوَتُهَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ عَدَاوَتُهَا لَنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ؛ بدان که به زودی از عایشه بر من ظلم هایی می رسد که خدا و مردم از کینه و بغض او نسبت به خداوند و رسول خدا (ص) و ما اهل بیت (ع) آگاهی دارند.»
این پیش بینی به تحقق پیوست و هنگامی که بنی هاشم، پیکر امام حسن (ع) را وارد مسجد پیغمبر کردند، عایشه خودش را به آنجا رسانید و گفت: فرزند خود را از خانه من بیرون ببرید، او نباید درخانه من دفن شود و حجاب رسول خدا (ص) دریده شود.
امام حسین (ع) در پاسخ این بی حرمتی و جسارت عایشه به او فرمود: «قَدِیماً هَتَکْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ حِجَابَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَدْخَلْتِ عَلَیْهِ بَیْتَهُ مَنْ لاَ یُحِبُّ قُرْبَهُ وَ إِنَّ اَللَّهَ سَائِلُکِ عَنْ ذَلِکِ یَا عَائِشَهُ؛ تو و پدرت در سابق حجاب رسول خدا (صلّى اللّٰه علیه و آله و سلم) را پاره کردید و در خانه او کسى را در آوردى که دوست نداشت نزدیک او باشد (مقصود ابو بکر و عمر است) اى عایشه! خدا از این کارت از تو بازخواست می کند.»[۳]
علم امام حسن به شهادت خویش و شبهه مخالفت با عصمت
یکی از پرسش هایی که نسبت به علم امام حسن (ع) به شهادت خود مطرح می شود، این است که چرا امام با وجود آگاهی از شهادت خویش، از آن جلوگیری نکرده و اقدامی برای رفع آن انجام نداند؟ آیا این اقدام مخالف عصمت نمی باشد؟
طبق تصریح قرآن که می فرماید «وَ لَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ؛[۴] خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید.» هر انسانی مکلف است که خود را از هلاکت و نابودی نجات دهد، آیا عدم استفاده امام از علم به شهادت، خلاف این آیه قرآن نیست؟ آیا تکلیف امام جلوگیری از نابودی و مرگ خویش نبوده است؟
در پاسخ به این پرسش بزرگان علم کلام پاسخ های مختلفی بیان کرده اند که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
۱. تکلیف به صبر
برخی معتقدند علم امام حسن به شهادت خویش، تکلیف متفاوتی را برای آن حضرت رقم زده است. در واقع گرچه امام (ع) به زمان و چگونگی شهادت خود علم دارد، اما تکلیف آن حضرت صبر بر این شهادت بوده تا بدین طریق به مقامی ویژه که با شهادت به دست نمی آمد، نایل شود. بر این اساس امام در پذیرش شهادت، مطیع صرف خداوند بود، به گونه ای که اگر به طاعتی غیر از آن هم تکلیف می شد، آن را رد نمی کرد.[۵]
بنابراین گرچه علم امام حسن به شهادت، در نگاه اول تکلیف صیانت و حفاظت از نفس را در پی دارد، اما در این مورد خاص امام (ع) از سوی خداوند مکلف به صبر بر شهادت بوده و امام حسن مجتبی (ع) به خاطر عصمت، همواره مطیع تکالیف الهی است.
۲. تکلیف آور نبودن علم امام حسن (ع) به شهادت خویش
برخی دیگر از بزرگان معتقدند علم امام حسن به شهادت از طریق غیر متعارف، تکلیف آور نیست. در واقع از آنجا که آگاهی امام بر این موضوع، نه از طریق عادی و معمولی بلکه به واسطه علم الهی بوده است، امام (ع) تکلیفی برای عمل به آن علم ندارند و وظیفه ایشان صرفا عمل به علوم متعارف و ظاهری است.[۶]
بنابراین ائمه (ع) در علوم ظاهری که از روش های رایج میان انسان ها به دست می آید، باید همانند سایر انسان ها عمل کنند، اما اگر علمی از سوی خداوند و به واسطه اتصال به خزائن علم الهی برای امام حاصل می شود، تکلیف امام با تکلیف سایر انسان ها متفاوت می شود و عمل بر طبق چنین علمی ضروری نیست.
علم امام حسن به شهادت خویش نیز از جمله علوم غیر متعارف و منسوب به علم خداوند است که تکلیف بر طبق آن واجب نمی باشد.
۳. عدم شمول گناه و قبح به سبب مصلحت مهمتر
یکی دیگر از پاسخ ها نسبت به شبهه علم امام حسن به شهادت خویش و بی توجهی به آن، مصلحت بالاتر شهادت آن حضرت نسبت به زندگی است. در واقع اگر بر مرگ و شهادت انسان فایده ای برتر از زندگی مترتب شود، چنین مرگ یا شهادتی قبیح نخواهد بود، بلکه پسندیده و مطلوب است.[۷]
در واقع اینجا امام (ع) بر طبق یک اصل عقلایی، امر مهمتر را که شهادت باشد بر امر کم اهمیت تر که زندگی باشد ترجیح دادند و چنین ترجیحی قطعا گناه و خطا نیست؛ بلکه وظیفه امام همواره ترجیح امر مهم تر بر امر کم اهمیت تر است.
جمع بندی
علم امام حسن به شهادت خویش، از جمله علوم الهی آن حضرت می باشد. طبق روایات، امام حسن مجتبی (ع) زمان و نحوه چگونگی شهادت و حوادث پس از آن را برای برخی از نزدیکان خود بازگو کرده اند. این علم، منافاتی با عصمت به خاطر عدم جلوگیری از شهادت ندارد؛ چرا که امام حسن مجتبی (ع) مکلف به صبر بر شهادت بود. همچنین از آنجا که این علم از راه غیر متعارف به دست آمده، تکلیف آور نمی باشد و چه بسا شهادت، مصلحتی بالاتر از زندگی داشته است.
پی نوشت ها
[۱] قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص ۲۴۱.
[۲] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص ۴۴.
[۳] کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۰۰.
[۴] بقره/ ۱۹۵.
[۵] مفید، المسائل العُکبرئیه، ص ۷۰.
[۶] مدنی شیرازی، ریاض السالکین، ج۱، ص ۱۹۵؛ طباطبایی، بررسی های اسلامی، ج۱، ص ۱۹۶.
[۷] طباطبایی، بررسی های اسلامی، ج۱، ص ۲۰۱.
منابع
قرآن کریم.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (ع)، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۲ق.
طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی های اسلامی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
قطب راوندی، سعید بن هبه الله، الخرائج و الجرائح، قم، موسسه الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران ـ ایران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
مدنی شیرازی، سید علی خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید السجادین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۹ق.
مفید، محمد بن محمد، المسائل العُکبرئیه، قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
منبع اقتباس: رحمانی زاده، محسن، علم امام به شهادت و شبهه ناسازگاری آن با عصمت، مجله کلام اسلامی، ش ۱۱۰، ۱۳۹۸، ص ۱۱۴ـ۹۷.
