آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری، از مراجع تقلید بزرگ شیعه و یکی از ستون های حوزه علمیه قم در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری قمری بودند. ایشان تحصیلات خود را در شهرهای خوانسار، قم و نجف اشرف زیر نظر اساتیدی چون پدر بزرگوارشان، سید احمد صفایی خوانساری، و نیز بزرگان حوزه همچون آیت الله حائری یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا محمدحسین نائینی به انجام رساندند. پس از رحلت آیت الله بروجردی، آیت الله خوانساری به مقام مرجعیت نائل آمدند و در انتقال ایشان به قم نقش مؤثری ایفا کردند. ایشان از شخصیت های برجسته علمی حوزه بودند و در زمینه های مختلف علوم اسلامی صاحب نظر بودند. آثار متعدد و خدمات فرهنگی و اجتماعی ایشان، گواهی بر جایگاه والای ایشان در حوزه علمیه و جامعه شیعه است.
ولادت و خاندان
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری در سال ۱۳۲۱ قمری (۱۲۸۱ شمسی) در خانواده ای اصیل و روحانی در شهر خوانسار دیده به جهان گشود. خاندان ایشان از سادات حسینی و از بزرگان علم و فضیلت در عصر خود بودند که نسبشان به سادات بزرگ مدینه می رسید.
تحصیلات
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری از مراجع تقلید بزرگ شیعه بودند که تحصیلات حوزوی خود را در مراحل مختلف و در شهرهای مختلفی گذراندند. ایشان با پشتکار و علاقه فراوان به کسب دانش، به مراتب بالای علمی دست یافتند.
تحصیلات ابتدایی ایشان در مکتب خانه آغاز شد و سپس وارد مدرسه علمیه مریم بیگم خوانسار شدند. در این مدرسه، دروس مقدماتی حوزوی را نزد دایی خود، حجه الاسلام و المسلمین حاج سید علی رضوی خوانساری فرا گرفتند. پس از آن، به تحصیل سطوح عالی نزد پدر بزرگوارشان، آیت الله حاج سید احمد صفایی خوانساری، و دیگر علمای برجسته خوانسار پرداختند.
برای بهره مندی از محضر آیت الله حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، در سال ۱۳۴۰ قمری به این شهر مهاجرت کردند. ایشان به مدت طولانی در دروس خارج فقه و اصول آیت الله حائری شرکت کردند و به یکی از شاگردان برجسته ایشان تبدیل شدند.[۱] آیت الله خوانساری مورد وثوق کامل آیت الله حائری بودند و به عنوان یکی از خواص اصحاب ایشان شناخته می شدند. به درخواست اهالی محل، ایشان حدود شصت سال در مسجد چهل اختران قم اقامه جماعت می کردند.
برای تکمیل دروس حوزوی و بهره مندی از محضر مراجع بزرگ شیعه، آیت الله خوانساری به نجف اشرف سفر کردند. در مدت اقامت در نجف، از محضر آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نائینی، حاج آقا حسین قمی، آقازاده خراسانی، میرزا محمدصادق اصفهانی و آقا رضا مسجدشاهی اصفهانی بهره بردند.
پس از اتمام تحصیلات در نجف، آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری به قم بازگشتند و تا پایان عمر آیت الله حائری در محضر ایشان به تحصیل پرداختند. ایشان در کنار تحصیل، به تدریس، مباحثه و تألیف نیز پرداختند. همچنین، برای تکمیل دانش خود، به مطالعه علوم عقلی همچون حکمت و عرفان پرداختند و در محضر اساتیدی چون آیت الله شاه آبادی و آیت الله رفیعی قزوینی به فراگیری این علوم پرداختند.
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری دارای حافظه قوی، هوش سرشار و جامعیت علمی بودند. ایشان به دلیل دانش گسترده و تسلط بر منابع، به سرعت به سوالات فقهی و اسلامی پاسخ می دادند. با پشتکار و تلاش فراوان، به مراتب بالای علمی دست یافتند و به یکی از مراجع تقلید بزرگ شیعه تبدیل شدند. ایشان با بهره گیری از محضر اساتید بزرگ و مطالعه گسترده، به جامعیت علمی رسیدند و در طول عمر پربرکت خود، خدمات ارزنده ای به حوزه علمیه و جامعه شیعه ارائه دادند.
ویژگی های اخلاقی و شخصیتی سید مصطفی صفایی خوانساری
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری نه تنها در علم و دانش، بلکه در اخلاق و سادگی نیز الگویی بی بدیل بودند. زندگی ساده و بی تکلف ایشان که با فقر همراه بود، نشان از روح بزرگ و بی تعلقی ایشان به دنیا داشت. پیاده روی به مسجد، خرید از مغازه های کوچک و تحمل صف های طولانی، تنها بخشی از سادگی زندگی ایشان بود.
۱) اخلاق کریمه ایشان از نگاه آیت الله عراقی
آیت الله مجتبی عراقی، از شاگردان و دوستان نزدیک آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری، به دو ویژگی بارز ایشان اشاره می کنند:
دانش گسترده و تسلط بر منابع: آیت الله خوانساری به قدری بر منابع اسلامی، خصوصاً رجال و نسخه های خطی مسلط بودند که می توانستند به راحتی به هر سوالی در این زمینه پاسخ دهند.
صفای باطن و خوش خلقی: آیت الله خوانساری در طول زندگی خود، هیچ گاه به کسی اهانت نکردند و حتی در برابر بدرفتاری دیگران نیز صبور و بردبار بودند.
۲) عکس العمل به توهین ها
یکی از بارزترین جلوه های اخلاق کریمه آیت الله خوانساری، واکنش ایشان به توهین های فردی به نام صدوقی در مسجد اعظم قم بود. ایشان به جای واکنش تند و خشن، با آرامش مسجد را ترک کردند. این رفتار ایشان نه تنها باعث تحسین دیگران شد، بلکه فرد توهین کننده را نیز پشیمان کرد.
۳) اهل مطالعه
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری به مطالعه علاقه وافری داشتند و این علاقه، ایشان را به دانشمندی جامع الشرایط تبدیل کرده بود. هر کتاب خوبی که به دست ایشان می رسید، با دقت مطالعه می شد و آموخته های ایشان را گسترش می داد. تسلط ایشان بر علوم اسلامی به حدی بود که در میان فضلا و طلاب به «کامپیوتر علوم اسلامی» شهرت یافته بودند.
سرعت و دقت ایشان در پاسخگویی به سوالات علمی، نشان از عمق دانش و تسلط ایشان بر منابع اسلامی داشت. حتی در مواردی که سال ها از مطالعه یک کتاب گذشته بود، ایشان به راحتی می توانستند به جزئیات آن کتاب اشاره کنند. این ویژگی ارزشمند، ایشان را به مرجعی بی بدیل برای حل مشکلات علمی تبدیل کرده بود.
یکی از نمونه های بارز این ویژگی، پاسخگویی ایشان به سوال یکی از مدرسین خارج فقه بود که در فهم یک عبارت از کتاب جواهر الکلام دچار مشکل شده بود. آیت الله خوانساری بدون مراجعه به کتاب، با ذکر صفحه ای خاص از کتاب، به راحتی مشکل وی را حل کردند. این رویداد، نشان از حافظه قوی و تسلط کامل ایشان بر متون فقهی دارد.
۴) دریایی از دانش و اطلاعات در علم رجال
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری در عرصه دانش، به ویژه در علومی چون درایه، حدیث، رجال و کتاب شناسی، تبحری مثال زدنی داشتند. ایشان به قدری بر این علوم تسلط داشتند که می توانستند درباره ی هر شخصیت روایی، اطلاعاتی دقیق و جامع ارائه دهند. از تاریخ تولد و وفات گرفته تا علل مرگ، آثار و حتی زندگی فرزندان یک شخصیت، همگی در ذهن ایشان محفوظ بود. این تسلط شگفت انگیز بر منابع و اطلاعات، همواره موجب حیرت و تعجب محققین و طلاب می شد. به گونه ای که هرگاه نامی از یک شخصیت روایی به میان می آمد، آیت الله خوانساری گنجینه ای از اطلاعات را در اختیار دیگران قرار می دادند.
۵) کتابخانه ای سرشار از دانش و معرفت
کتابخانه شخصی آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری گنجینه ای ارزشمند از دانش و معرفت بود. این کتابخانه که به حق یکی از غنی ترین کتابخانه های شخصی به شمار می رفت، علاوه بر کتب چاپی متنوع، شامل مجموعه نفیس و منحصر به فردی از کتاب های خطی بود.
نکته قابل توجه در مورد این کتابخانه، این است که هیچ کتابی در آن یافت نمی شد مگر آنکه آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری آن را به دقت مطالعه کرده و در برخی موارد، یادداشت ها و تعلیقاتی بر حاشیه آن نگاشته بودند. این امر نشان از علاقه وافر ایشان به مطالعه و پژوهش و همچنین دقت و وسواسی دارد که در مطالعه هر کتاب به کار می بردند. به عبارت دیگر، کتابخانه ایشان نه تنها محلی برای نگهداری کتاب ها، بلکه فضایی برای تعمق و تفکر و گسترش مرزهای دانش بود.
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری در عرصه کتاب شناسی از تبحر ویژه ای برخوردار بودند. ایشان به آثار علمای گذشته، از جمله فقه، اصول، حدیث، فلسفه و تاریخ، تسلط کامل داشتند و با یک نگاه اجمالی به یک کتاب قدیمی، می توانستند مؤلف و موضوع آن را تشخیص دهند. این توانایی بی نظیر، ایشان را به یکی از برجسته ترین کتابشناسان زمان خود تبدیل کرده بود.
آیت الله خوانساری به اهمیت حفظ آثار علمی و فرهنگی بسیار واقف بودند و تلاش می کردند تا این آثار ارزشمند از دستبرد افراد سودجو در امان بمانند. ایشان با خرید کتاب های نایاب و خطی، گنجینه ای ارزشمند از دانش را گردآوری کردند. این کتابخانه غنی، نه تنها شامل کتاب های خطی منحصر به فرد، بلکه شامل هزاران جلد کتاب چاپی نیز بود.
پس از رحلت ایشان، با عنایت ویژه مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای، این گنجینه ارزشمند به آستان قدس رضوی وقف شد تا برای همیشه در دسترس پژوهشگران و علاقه مندان به علوم اسلامی قرار گیرد. این اقدام نشان از اهمیت و ارزش این کتابخانه و همچنین درایت و دوراندیشی آیت الله خوانساری در حفظ میراث فرهنگی داشت.[۲]
۶) اقامه نماز جماعت
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری، علاوه بر جایگاه علمی والا، سال ها به عنوان امام جماعت در مساجد مختلف به اقامه نماز پرداختند. ایشان با این عمل، ارتباط تنگاتنگی با مردم برقرار کرده و به حل مشکلات آن ها می پرداختند.
در دوران مرجعیت آیت الله بروجردی، آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری به درخواست ایشان، مسئولیت اقامه نماز جماعت در مسجد اعظم قم را بر عهده گرفتند. همچنین، پس از مهاجرت آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی به قم و اقامه نماز جماعت در حرم حضرت معصومه، آیت الله خوانساری به عنوان جانشین ایشان، بیش از پنجاه سال در مسجد بالاسر به اقامه نماز پرداختند.
ایشان علاوه بر این دو مسجد، در مساجد دیگری همچون مسجد بیت النور و مسجد بازار نیز به اقامه نماز جماعت مشغول بودند. حضور مستمر آیت الله خوانساری در مساجد و ارتباط مستقیم با مردم، باعث ایجاد فضای معنوی و اعتماد عمومی به ایشان شده بود. به همین دلیل، مردم با اطمینان خاطر در نماز جماعت ایشان شرکت می کردند و مشکلات خود را با ایشان در میان می گذاشتند.
فعالیت های علمی، فرهنگی و اجتماعی سید مصطفی صفایی خوانساری
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری، دانشمندی برجسته و مرجعی تقلید بودند که به واسطه تسلط کم نظیر بر علوم مختلف اسلامی، از جمله فقه، اصول، حدیث، کلام، فلسفه و تاریخ، به عنوان یک مرجع قابل اعتماد برای بسیاری از علما و اندیشمندان شناخته می شدند. ذهن قوی و حافظه کم نظیر ایشان، ایشان را قادر می ساخت تا به پیچیده ترین مسائل علمی پاسخ دهند و بسیاری از علما برای حل مشکلات خود به ایشان مراجعه می کردند.
پس از رحلت ایشان، بزرگان حوزه علمیه قم بر جایگاه والای علمی و شخصیت برجسته ایشان تأکید کردند. آیت الله حسن زاده آملی، ایشان را محور حوزه علمیه قم می دانستند و آیت الله سید محمدباقر ابطحی اصفهانی نیز ایشان را مرجع محققین می نامیدند.
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری رابطه بسیار نزدیکی با آیت الله بروجردی داشتند و مسئولیت جلسه استفتائات ایشان را بر عهده داشتند. در دوران آیت الله بروجردی، تحولات علمی بزرگی در حوزه علمیه قم رخ داد و آیت الله خوانساری نقش بسیار مهمی در این تحولات ایفا کردند. ایشان مسئول بررسی کتاب های ارسالی از سوی دانشمندان و نویسندگان حوزه های مختلف بودند و نظرات ارزشمند خود را در مورد این کتاب ها ارائه می دادند. همچنین، آیت الله بروجردی مهم ترین مسائل مربوط به مراجع دیگر را به ایشان محول می کردند که نشان از اعتماد کامل ایشان به دانش و بینش آیت الله خوانساری داشت.[۳]
تالیفات ارزشمند آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری علاوه بر جایگاه رفیع در اجتهاد و مرجعیت، آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته اند که نشان از عمق دانش و تسلط ایشان بر علوم اسلامی دارد. برخی از مهم ترین تالیفات ایشان عبارتند از:
- الدّیانه الاسلامیّه: این اثر در زمینه اصول اعتقادات نگاشته شده و حاوی مباحثی بنیادین در این حوزه است.
- تقریرات درس فقه و اصول آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری: این اثر حاوی خلاصه و شرح مباحثی است که آیت الله خوانساری در دروس خارج فقه و اصول آیت الله حائری یادداشت برداری کرده اند.
- الجواهر المودعه: این اثر از جمله آثار ارزشمند آیت الله خوانساری است که نشان از تسلط ایشان بر مباحث فقهی دارد.
- حواشی بر «درر الفوائد» آیت الله حائری: این حواشی حاوی نکات ظریف و ارزشمندی است که آیت الله خوانساری بر کتاب «درر الفوائد» آیت الله حائری نگاشته اند.
- حواشی بر کتاب های شرح لمعه، قوانین الاصول، کفایه الاصول، وسیله النّجاه مرحوم آیت الله اصفهانی و مکاسب: این حواشی نشان از تسلط عمیق ایشان بر متون درسی حوزه و توانایی ایشان در تحلیل و نقد این متون دارد.[۴]
آثار مذکور تنها بخشی از تالیفات ارزشمند آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری است. این آثار نشان می دهد که ایشان علاوه بر اجتهاد و مرجعیت، در حوزه تألیف نیز بسیار فعال بوده اند و آثار ماندگاری از خود به یادگار گذاشته اند.
حفظ و نشر میراث فرهنگی
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری با نگرشی بلند و دلسوزانه، به گسترش فرهنگ و دانش و رفع نیازهای جامعه همت گماردند. یکی از مهم ترین خدمات ایشان، حفظ و نشر آثار علمی و فرهنگی بود. ایشان گنجینه ای ارزشمند از کتاب های خطی را گردآوری کرده و با اجازه دادن به پژوهشگران برای استفاده از این کتاب ها و تشویق ناشران به چاپ آن ها، گامی بزرگ در جهت حفظ و نشر میراث فرهنگی برداشتند.
با تلاش های ایشان، ده ها اثر ارزشمند از جمله قرب الاسناد حمیری، جعفریات و رسائل الشریف مرتضی به چاپ رسید و در دسترس علاقه مندان قرار گرفت. همچنین، آیت الله خوانساری با خرید و اهدای کتاب های ارزشمند به کتابخانه های عمومی، به ویژه کتابخانه های مدرسه فیضیه و مسجد اعظم، نقش مهمی در غنی سازی این کتابخانه ها ایفا کردند.[۵]
علاوه بر فعالیت های فرهنگی، سید مصطفی صفایی خوانساری در زمینه امور اجتماعی نیز اهتمام ویژه ای داشتند. ایشان با بازسازی مساجد و مدارس، به گسترش فرهنگ دینی و ایجاد فضاهای مناسب برای آموزش و پرورش کمک شایانی کردند.
دوستی عمیق آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری با امام خمینی(ره)
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری از همان ابتدای حضور در قم، رابطه بسیار نزدیکی با امام خمینی(ره) برقرار کردند. این دو بزرگوار نه تنها هم درس بودند و در دروس بزرگان حوزه همچون علامه شاه آبادی و آیت الله رفیعی قزوینی شرکت می کردند، بلکه دوستی عمیقی نیز میان آنها شکل گرفته بود. امام خمینی(ره) به قدری به آیت الله خوانساری اهمیت می دادند که حتی در اواخر عمرشان و درگیر بودن با مسائل انقلاب، از احوالات ایشان جویا می شدند.
آیت الله خوانساری نیز به نوبه خود، ارادت و احترام خاصی به امام خمینی(ره) داشتند. ایشان امام را شخصیتی استثنایی، دارای عبادت و تهجد فراوان و علمی بسیار قوی توصیف می کردند. به گفته آیت الله خوانساری، امام خمینی(ره) شخصیتی جامع الاطراف و دارای فضایل اخلاقی و علمی بی نظیر بود.[۶]
وداع با عالمی وارسته
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری پس از تحمل دوره ای از بیماری و عمل جراحی، در بستر بیماری به دیدار معبود شتافت. در این ایام، ایشان با آرامش و وقار خاصی به استقبال مرگ رفتند و حتی از دیدار با پیامبر اکرم(ص) ابراز شوق کردند. سه ماه پیش از رحلت، در سفری به خوانسار، به دوستان و آشنایان خود از نزدیک شدن پایان عمرشان خبر داده بودند. این پیش بینی درست از آب درآمد و ایشان چند روز پیش از رحلت، با فراخوانی فرزندانشان، به آن ها توصیه های لازم را کرده و برای آینده آن ها دعا کردند.
در روزهای پایانی عمر، آیت الله مکارم شیرازی برای عیادت ایشان آمدند و آیت الله خوانساری با نگرانی نسبت به آینده حوزه علمیه، از ایشان خواستند که به حفظ و حراست از حوزه بپردازند. سرانجام در روز ۱۷ ربیع الثانی، آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری در سن ۹۲ سالگی دار فانی را وداع گفتند.
مراسم تشییع پیکر ایشان با حضور گسترده مردم، علما و طلاب برگزار شد. این مراسم باشکوه نشان از جایگاه والای ایشان در دل مردم و حوزه علمیه داشت. پیکر مطهر ایشان در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.
جمع بندی
آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری، عالم ربانی و مرجع تقلیدی بودند که به واسطه دانش گسترده، اخلاق کریمه و خدمات ارزنده ای که به حوزه علمیه و جامعه اسلامی ارائه دادند، جایگاه والایی در میان علما و مردم کسب کردند. ایشان نه تنها در فقه و اصول، بلکه در علوم مختلف اسلامی همچون حدیث، کلام، فلسفه، تاریخ و رجال نیز تبحر داشتند و به عنوان مرجعی قابل اعتماد برای حل مسائل علمی شناخته می شدند.
سادگی، تواضع و عشق به خدمت از دیگر ویژگی های بارز ایشان بود. آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری به گسترش فرهنگ و دانش اهمیت فراوانی می دادند و با جمع آوری کتابخانه ای غنی و حمایت از چاپ آثار علمی، نقش مهمی در حفظ و نشر میراث فرهنگی ایفا کردند. ایشان همچنین با اقامه نماز جماعت در مساجد مختلف، ارتباط تنگاتنگی با مردم برقرار کرده و به حل مشکلات آن ها می پرداختند.
پی نوشت ها
[۱] شریف رازی، محمد، اقتباس از گنجینه دانشمندان، ج۲، ص۱۳۸
[۲] نگاهی به خوانسار، ص۴۲
[۳] اقتباس از دست نوشت آیت الله زاده، آقای سید احمد صفایی
[۴] جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۲۷۵
[۵] دوانی، علی، اقتباس از زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت الله بروجردی، ص۴۵
[۶] مجلّه حوزه، شماره ۳۲، ص۵۳- ۵۴
منابع
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، اصفهان، کنابفروشی مشعل، ۱۳۷۸ش.
- اقتباس از دست نوشت آیت الله زاده، آقای سید احمد صفایی.
- مجلّه حوزه، شماره ۳۲، ص۵۳- ۵۴.
- دوانی، علی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت الله بروجردی، تهران، انتشارات مطهر، ۱۳۷۳ش.
منبع اقتباس
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «سید مصطفی صفایی خوانساری»
