۴- خانواده و دغدغه‌های نوین
به موازات تحولات و تغییرات مثبت یا منفی که در وضع خانواده به وجود آمده، دغدغه‌های زیادی هم اکنون در میان اعضای خانواده وجود دارد که می‌توان آنها را چنین برشمرد:
۴-۱- نگرانی درباره آینده فرزندان
دغدغه و احساس ناامنی والدین درباره آینده فرزندان (مانند تحصیلات عالی، ازدواج، اشتغال و …) وجود دارد، در حالی که خانواده در جوامع صنعتی کمتر نگران این امور هستند. اولین دغدغه‌ی والدین حداقل در داخل خانواده، احساس ناامنی نسبت به فرزندان است. به محض این که فرزند به سن آموزش ابتدایی می‌رسد، پیدا کردن مدرسه‌ای مناسب برای وی اولین دغدغه خانواده است.
پس از ثبت نام در یک مدرسه مناسب- اگر محل آموزش با خانه فاصله داشته باشد- نحوه‌ی رفت و آمد دانش‌آموز بین خانه و مدرسه، دغدغه دوم خانواده است. وضع درسی فرزندان، محیط ناامن مدرسه از لحاظ اخلاقی، همکلاسی‌ها و دوستانی که دارای ناهنجاری‌های رفتاری هستند و ده‌ها نگرانی دیگر تا پایان دوره ابتدایی و متوسطه از دغدغه‌های اصلی والدین است.
در سنین بالاتر بعد از پایان تحصیلات متوسطه نیز مهمترین دغدغه ورود به دانشگاه است، رشته و محل تحصیل، شهرستان نزدیک یا دور و شرایط تحصیل نگرانی مهم والدین است. دغدغه بعدی شغل است که می‌توان گفت اشتغال جوانان اصلی‌ترین دغدغه خانواده‌هاست. پس از آن مسئله ازدواج است، این که با چه کسی ازدواج می‌کند، چه زمانی، از کدام خانواده و … و همه این دغدغه‌ها می‌تواند به نوعی آرامش، امنیت و صمیمیت اعضای خانواده را تهدید کند.
۴-۲- احساس زنان نسبت به عدم حمایت حقوقی و قضایی و قانونی
دغدغه دیگری که وجود دارد، دغدغه‌های حقوقی زنان جامعه ماست. اکثر خانم‌ها چه دختری که می‌خواهد ازدواج کند و چه خانمی که ازدواج کرده است، نسبت به عدم حمایت کافی حقوقی، قضایی و قانونی نسبت به خود احساس ناامنی می‌کنند و باور دارند که قانون آنچنان که باید حامی آنها نیست. البته قوانین کشور ما در سی و چند سال اخیر نسبت به گذشته با تغییرات مثبتی همراه بوده است.
عقدنامه‌های جدید و تعهد و امضائی که شوهر نسبت به شروط ۱۲ گانه می‌دهد، در واقع بخشی از دغدغه‌های زنان را مرتفع می‌کند، به طوری که در آن موارد، زن می‌تواند در صورت نیاز از دادگاه‌ها تقاضای طلاق داشته باشد. اما همچنان خانم‌ها این احساس را دارند که هنوز حمایت و توجه کافی حقوقی و قانونی نسبت به آنها وجود ندارد.
۴-۳- دغدغه اوقات فراغت
فقدان برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت خانواده، موجب گرایش فرزندان به سیگار و اعتیاد می‌شود.
۴-۴- عدم رابطه بین نهاد خانواده و نظام فرهنگی
خانواده، دیگر توانایی جامعه‌پذیری کامل فرزندان را ندارد و این خلأ هنوز پر نشده است. وسایل ارتباطی جدید ضمن سهولت کارها و مزایای فراوانی که به همراه دارد، همزمان موجب بروز دغدغه‌ها و نگرانی‌های والدین نسبت به فرزندانشان نیز شده است. به عنوان مثال، استفاده نوجوانان و جوانان از وسایل ارتباطی نظیر موبایل، اینترنت، ماهواره و غیره، همواره نگرانی‌هایی را برای خانواده‌های آنها به همراه دارد.
۴-۵- تأثیر منفی گرایشات افراطی سیاسی در جامعه بر خانواده
مهمترین دغدغه‌ای که وجود دارد، مربوط به مسائل و معضلات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که وارد فضای زندگی می‌شود، چرا که ارتباط تنگاتنگی بین خانواده و جامعه وجود دارد و خانواده نمی‌تواند از جامعه جدا باشد. گاه مسائل قطبی و رادیکال شده سیاست بیرونی وارد محیط خانواده می‌شود و فضای صمیمیت را مختل می‌کند. تا زمانی که اختلافات و رقابت‌های سیاسی در چارچوب قواعد بازی باشد، نه تنها مشکل آفرین نیست، بلکه حتی ممکن است برای جامعه مفید نیز باشد.
اما گاه اختلافات سیاسی در جامعه تند و شدید می‌شوند و از قواعد بازی پیروی نمی‌کنند و از مرز اخلاق عبور می‌کنند و در آن زمان پیامدهای بسیار خطرناک و نگران‌کننده‌ای برای نهاد خانواده به همراه خواهند داشت. گروه‌ها وقتی رادیکال می‌شوند و رو در روی هم قرار می‌گیرند، آرامش جامعه را به هم می‌زنند و مشابه این حالت ممکن است گریبانگیر اعضای خانواده شود.
در برخی خانواده‌ها این حالت دو قطبی موجب اختلاف، جدایی، نوع قطع رحم و حتی جدایی شده است. این گونه مسائل سیاسی می‌تواند تأثیر زیادی بر روابط عاطفی خانواده و آرامش خانواده داشته باشد و به جای آن که خانواده محل امن و راحت و وسیله‌ی آرامش همه اعضا باشد، به محل بحث و جدل، درگیری و دعوا و اختلافات تبدیل می‌شود.
۵- خطرات پیش روی خانواده
زمانی که شکاف‌های اجتماعی موجود در جامعه، تبدیل به گسست می‌شوند، می‌توانند به وحدت و انسجام اجتماعی و اعتماد عمومی ضربه بزرگی وارد سازند. این شرایط اجتماعی می‌تواند در خانواده‌ها هم تأثیرگذار باشد و هرگاه این شکاف‌ها وارد خانواده‌ها شوند، می‌توانند مشکلات فراوانی را برای آن به وجود آورند.
یک مشکل خیلی روشن و مطرح در این زمینه، اختلافات و دعواهای خانوادگی است که می‌تواند به روابط سرد اعضای خانواده و یا حتی طلاق منجر شود که اساس و بقای خانواده را تهدید می‌کند. بعضی از این تهدیدات کیفیت یا ارزش‌های خانواده و یا تقدس خانواده را تهدید می‌کنند، ولی برخی دیگر اصل و بقای خانواده و استمرار آن را مورد تهدید قرار می‌دهند.
در کشورهای غربی آمار طلاق بالاست، برای مثال در آمریکا آمار طلاق در ازدواج اول ۵۰ درصد، در ازدواج دوم ۶۷ درصد است(smith, 1998: 1- 5). در اتحادیه اروپا، گرچه در مجموعه‌ی اتحادیه، آمار طلاق ۳۴ درصد است، اما در اروپای غربی این رقم بالاتر است(۹). در سال ۲۰۰۵ در انگلستان، ۴۵ درصد ازدواج‌ها به طلاق منجر شده است(۱۰).
در بعضی از جوامع که به سنت‌ها و آداب و رسوم سنتی بیشتر احترام می‌گذارند، رقم طلاق پایین‌تر است، برای مثال در ژاپن آمار طلاق ۲۷ درصد است که نسبت به غرب شرایط بهتری را تجربه می‌کند(۱۱).
در جامعه ایران هم متأسفانه به تدریج آمار بالای طلاق را در کلان شهرها، به ویژه در تهران و بالاخص در شمال تهران شاهد هستیم. در شمال تهران، این رقم به مرز ۲۵ درصد رسیده است که می‌تواند تبعات بسیار خطرناکی به همراه داشته باشد.
۶- راهبردهایی جهت تحکیم خانواده
۱- اولین قدم برای تحکیم خانواده، پیشگیری است، یعنی انتخاب صحیح، عقلانی و منطقی همسر. همسرگزینی حساب شده، دقیق و با بررسی کافی، اولین قدم در جلوگیری از تزلزل خانوادگی است. آنچه امروزه عالمان علوم اجتماعی از آن به «همسان همسری» تعبیر کرده‌اند و در تعالیم دینی نیز از آن به عنوان «کفو»، همتا و همطراز یاد شده است.
البته همسان همسری از مسئله دین، قومیت، فرهنگ و تحصیلات شروع می‌شود و مسائل ظاهری و منزلت‌های اجتماعی را دربرمی‌گیرد. به این ترتیب مشاهده می‌شود که کفو بودن، یک اصل مهم و قابل ملاحظه در انتخاب همسر است که اسلام نیز بر آن تأکید کرده است. وقتی در انتخاب همسر تفاوت‌های زیادی از لحاظ فکری، فرهنگی و مسائل اجتماعی وجود داشته باشد، زندگی مشترک خانوادگی با مشکلات فراوانی همراه خواهد شد. بنابراین، اولین مسئله دقت در انتخاب همسر است.
۲- دومین مورد، ضرورت‌های آموزشی است. آموزش دانش‌آموزان و دانشجویان در سطوح دبیرستان و دانشگاه باید در حدّ لازم صورت گیرد؛ به طوری که وجود برخی واحدهای درسی در دبیرستان و دانشگاه در زمینه مسائل خانوادگی و آموزش‌های لازم در ابعاد مختلف برای زندگی آینده جوانان و انتخاب درست همسر یک ضرورت است و این امر باید مورد توجه دولت و نظام آموزشی قرار گیرد.
در کنار مراکز آموزشی، رسانه‌ها نیز وظیفه سنگینی بر عهده دارند. رسانه‌های گروهی به ویژه رسانه ملی باید توجه بیشتری به مسائل خانواده داشته باشد و فیلم‌ها و سریال‌هایی ساخته شوند که بتوانند زمینه‌های ایجاد استحکام خانواده را بهتر آموزش دهند.
۳- شناخت زن و مرد نسبت به تفاوت‌های روحی، اخلاقی و جسمی یکدیگر از اهمیت به سزایی برخوردار است؛ چراکه با شناخت دقیق تفاوت ها، قبول وظایف و مسئولیت‌ها توسط هر یک از زوجین و تقسیم درست کار در خانواده، می‌توان بروز اختلاف در زندگی خانوادگی را کاهش داد.
۴- انسان‌ها در مسیر زندگی، نیازمند الگویی برای شکل دادن به زندگی خود هستند و در امر ازدواج و تشکیل خانواده نیز پیروی از الگویی از خانواده که مظهر عاطفه، محبت، سعادت و توفیق باشد، امری ضروری است. چه خوب است جوانان جامعه ما، خانواده نمونه صدر اسلام(یعنی علی و فاطمه) را الگوی خود قرار دهد.
۵- یکی از اهداف تشکیل خانواده، به دنیا آوردن فرزند برای تداوم نسل است. مسئولیت‌پذیری مشترک زوجین در تربیت، نظارت و مراقبت بر رفتار و اعمال فرزندان و تأمین نیازمندی‌های آنان برای ایجاد ثبات و آرامش در خانواده امری ضروری است. چه بسا گاهی سرنوشت فرزندان و عملکرد آنها ممکن است بنیان خانواده را از هم بپاشد و به جدایی منجر شود. اجرای دستورات دینی در خصوص تربیت فرزندان صالح و تعمیق مبانی عقیدتی و ارزش‌های دینی در خانواده به استحکام آن کمک شایانی خواهد کرد.
۶- وفاداری زن و شوهر به همدیگر و رعایت حقوق طرفین و احترام متقابل که در آیات و روایات اسلامی بر آن تأکید شده نیز امری واجب و ضروری است.
حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید: «جهاد المرئه حسن التبّعل» به این معنی که: جهاد زن، شوهرداری مطلوب و نیکو است. و «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله»؛ یعنی کسی که برای تأمین نیازمندی‌های خانواده تلاش می‌کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند. لذا وقتی دیدگاه‌های زن و مرد بر این مبانی استوار باشد، شالوده خانواده هر روز محکم‌تر از روز پیش خواهد بود و خطری آن را تهدید نخواهد کرد.
۷- میانه‌روی، اعتدال و قناعت در زندگی و جلوگیری از اسراف و تبذیر در زندگی خانوادگی باعث حفظ اعتبار و آبروی خانواده و تداوم عزت آن و همچنین درسی برای فرزندان در آینده خواهد بود.
۸- آسیب‌شناسی و ارزیابی مستمر عملکرد خود و فرزندان و آگاهی یافتن از خطراتی که در کمین خانواده می‌باشد، همواره باید مدنظر بوده و کوچک‌ترین غفلتی در این خصوص صورت نگیرد. باید اشتباهات و لغزش‌های اعضای خانواده را سریعاً شناسایی و با تفاهم حل و فصل کرد. تمام معروف‌ها و منکرها و اوامر و نواهی که در قالب دستورالعمل‌ها و احکام دینی وارد شده باید ملاک عمل قرار گیرد و رفتار اعضای خانواده با آنها سنجیده شود. لذا چنین خانواده‌ای قطعاً از تزلزل و از هم پاشیدگی به دور خواهد بود.
۹- در خانواده‌های ایرانی بعضی اوقات ممکن است بین سنت‌های ایرانی و ملاک‌های دینی و اعتقادی تقابل و تضاد ایجاد شود که نقش خرده فرهنگ‌ها در آن مشهود است. باید با روشن نگری و واقع‌بینی بین این دو دیدگاه، اصلاح و آشتی ایجاد کرد و بدون طرد معیارهای فرهنگ ایرانی، آنها را در قالب دستورات دینی قرار داد که برای تمام نسل‌ها و عصرها پویایی و پایداری داشته باشد و به عنوان نقشه راه خانواده در مقابل دیده گذاشت و از آنها تخطی و غفلت نکرد.
۱۰- نکته مهم دیگر، مسئله تسامح به معنی عدم سختگیری و گذشت در مسائل فکری و اعتقادی است. بیان قرآن در این زمینه چنین است: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَهَ نُوحٍ وَ اِمْرَأَهَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا»(تحریم: ۱۰). خداوند برای کسانی که کفر ورزیدند، همسر نوح و همسر لوط را مثال می‌زند که تحت زوجیت دو بنده‌ی صالح از بندگان ما بودند، به شوهرانشان خیانت کردند و همسر پیامبر بودن در عذاب آنها تأثیری نداشت.
قرآن به مسئله بسیار مهمی اشاره و از همسران دو پیغمبر یاد می‌کند. نوح پیامبر و لوط پیامبر که از پیامبران بزرگ الهی بوده‌اند، اما همسران آنها کافر بودند و به راه حق ایمان نیاوردند. یک پیغمبر خدا با زنی زندگی می‌کند که در اصولی‌ترین مسئله یعنی مسئله دینی و اعتقادی اختلاف عمیقی با او دارد و قرآن می‌گوید اینها کفر ورزیدند و اصلاً ایمان نیاوردند.
به این ترتیب مشاهده می‌شود که در داخل خاندان رسالت تا این حد تسامح بوده و پیغمبر خدا با زنی که اساساً کفر می‌ورزیده و کافر بوده، در داخل یک خانه زندگی می‌کرده است. این مسئله نشان می‌دهد که بحث تسامح چه جایگاهی در داخل خانواده‌ها دارد.
از سوی دیگر قرآن مثال دیگری دارد: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَهَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّهِ وَ نَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»(تحریم: ۱۱). خداوند برای کسانی که ایمان آورده‌اند، زن فرعون را مثل می‌زند که از خداوند می‌خواهد او را از فرعون و کارهای وی رهایی بخشد و بهشت را نصیب او کند.
زنی در داخل خانه فرعون به عنوان همسر آن حاکم ستمگر زندگی می‌کرده که با ایمان و معتقد بوده و از خداوند تقاضای نجات خود را دارد، ولی سال‌ها این بانوی مؤمنه با شوهری چون فرعون زندگی کرده است. به این ترتیب می‌بینیم که در قرون گذشته در داخل یک خانه افراد با ایمان در زمینه مسائل فکری و اعتقادی، بالاترین تسامح و گذشت را داشته‌اند.
در بافت زندگی‌های جدید، تحمل طرفین از تفاوت‌هایی که به طور طبیعی وجود دارد، کاهش یافته، در حالی که قرآن به نمونه‌های والایی از تسامح اشاره کرده است. وفاداری، تعهد، گذشت و عشق پایه‌های اصلی استحکام خانواده است و طبق آیه شریفه قرآن باید مودت، رحمت و محبت در خانواده‌ها شکل بگیرد.
۱۱- فعالیت تشکل‌های غیردولتی در زمینه مشاوره‌های قبل و بعد از ازدواج‌ها و کمک‌های حمایتی آنها نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است که البته در سال‌های اخیر این تشکل‌ها فعالیت‌های خوبی داشته‌اند.
نویسنده: دکتر حسن روحانی(۱)
پی‌نوشت‌ها
۱- سخنرانی افتتاحیه دکتر حسن روحانی رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک، در همایش «راهبردهای تحکیم نهاد خانواده در ایران»، مورخ ۱۳۸۸/۱۰/۲
۲- Family Unit
۳- Household
۴- Nuclear family
۵- Stem family
۶- Lineal family
۷- Extended
۸- Compound family
۹- www.eurofound
۱۰- www.statistics
۱۱- www.divorcerate
منابع تحقیق
الف) منابع فارسی
۱- اعزازی، شهلا، جامعه‌شناسی خانواده، تهران: انتشارات روشنگران، ۱۳۸۲
۲- باتامور، بی. تی، جامعه‌شناسی، ترجمه سیدحسن منصور، تهران: انتشارات فرانکلین، ۱۳۵۷
۳- برناردز، درآمدی بر مطالعات خانواده، ترجمه حسین قاضیان، تهران: نشر نی، ۱۳۸۴
۴- دورانت، ویل، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۷۳
۵- راسخ، شاپور و بهنام جمشید، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی ایران، تهران: ۱۳۴۷
۶- ساروخانی، باقر، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۷۰
۷- سگالن، مارتین، جامعه‌شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاس، تهران: نشر آرام، ۱۳۷۰
۸- صالحی، سیدرضا، الگوهای سبک زندگی ایرانیان، تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۶
۹- طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق ناصری، تنقیح و تصحیح: مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۴
۱۰- عاملی، حر، وسائل الشیعه، بیروت: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۳۰ جلدی، جلد ۲۰
۱۱- قرآن مجید.
۱۲- کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه غلامعباس توسلی، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۷۳
۱۳- گولد، جولیوس، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر پرهام و دیگران، تهران: نشر مازیار، ۱۳۷۶
۱۴- گیدنز، آنتونی، جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، ۱۳۷۳
۱۵- مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۶۵
۱۶- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا، جلد ۹، اخلاق جنسی، ۱۳۷۸
۱۷- واترز، مالکوم، جامعه‌شناسی و جامعه مدرن، ترجمه منصور انصاری، تهران: نقش جهان، ۱۳۸۱
۱۸- هدفیلد، ژ، آ، اخلاق و روان‌شناسی، ترجمه علی پرویز، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۶
ب) منابع لاتین
۱- Engels, F, The Origin of the Family, Private Property and the State, New York: International Publishers, 1973.
۲- Feltcher, Vide, The Family and Marriage in Britain. London: Penguin Books, 1966.
۳- George p. Smith, Family Values and the New Society: Dilemmas of the 21st Century, Westport: PraegerPpublishers, 1998.
۴- http://www.divorcerate.org/divorce-rate-japan.html
۵- http://www.eurofound.europa.eu/areas/qualityoflife/eurlife/index.
php?template= 3&radioindic= 54&idDomain=5
۶- http://www.nationmaster.com/red/graph/pro_div_rat-trends/PT131MarriagesEndingInDivorce.pdf
۸- Karlsson,G, Adaptability and Communication in Marriage, Ottawa:(N.J) Bedminster Press,2nd edition, 1963.
۹- Toffler, A, Le Choc du Future, Paris, Denoel, 1970.
منبع: امیری، صالح؛(۱۳۸۹)؛ مجموعه مقالات همایش ملی راهبردهای تحکیم نهاد خانواده؛ تهران؛ مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ مرکز تحقیقات استراتژیک؛ چاپ اول.
