در دومین سال هجرت، شمیمِ تحولاتِ عظیم در دیار اسلام وزیدن گرفت و صفحه تاریخ را به برگ های زرینِ نو مزین کرد. در این سال، غزوه سویق، به عنوانِ دومین جنگ مسلمانان با مشرکان، حدود دو ماه پس از غزوه بدر، به وقوع پیوست؛ در این نبرد، سپاهِ اسلام بار دیگر صلابت و شجاعتِ خود را به رخِ دشمنان کشاند و پیروزیِ دیگری را به دست آورد. این سال، نقطه عطفی در تاریخِ اسلام محسوب می شود و یادآورِ رشادت ها و فداکاری هایِ مسلمانان در راهِ اعتلایِ کلمه حق و یاری دین مبین اسلام است.
اهداف مشرکان از وقوع غزوه سویق
مشرکان مکه از قدرت رو به رشد اسلام و نفوذ پیامبر اکرم (ص) در میان مردم نگران بودند. غزوه سویق به عنوان تلاشی برای سرکوب مسلمانان و جلوگیری از گسترش اسلام در نظر گرفته می شود. مهم ترین اهداف و انگیزه های مشرکان عبارتند از:
۱. انتقام گیری مشرکان مکه از مسلمانان به خاطر شکست در جنگ بدر: مشرکان قریش که در جنگ بدر متحمل شکست سنگینی شده بودند، به دنبال فرصتی برای انتقام از مسلمانان بودند.
۲. تضعیف روحیه مسلمانان: مشرکان امیدوار بودند با حمله به مدینه، روحیه مسلمانان را تضعیف کرده و آنها را مرعوب کنند.
۳. ایجاد ناامنی در مدینه: مشرکان با حمله به مدینه قصد داشتند ناامنی را در این شهر ایجاد کرده و مانع از گسترش اسلام شوند.
معنای غزوه
غزوه به جنگ هایی گفته می شود که خود پیامبر(ص) در آن ها شرکت داشتند. مورخان در تعداد غزوات هم داستان نیستند. بر اساس روایتی که در کتاب تذکره الخواص از امام هادی(ع) نقل شده، مجموع غزوه‌های پیامبر، ۲۷ غزوه بوده است.[۱] مسعودی تعداد غزوات را ۲۶ غزوه می‌داند.[۲]
ماجرای غزوه سویق
در ذی الحجه سال دوم هجری، یعنی دو ماه پس از نبرد سرنوشت ساز بدر، غزوه سویق به وقوع پیوست. این غزوه که در پی انتقام جویی مشرکان مکه از شکست بدر رخ داد، صحنه رویارویی مجدد مسلمانان با دشمنان قسم‌خورده خود بود. شکست مفتضحانه مشرکان در بدر، زخم عمیقی بر پیکره آنان نهاد و غرور و شوکتشان را درهم شکست. ابوسفیان، سردار مشرکان، که از این شکست به شدت آزرده خاطر بود، نذر کرد که تا انتقام خود را از پیامبر اسلام(ص) نگیرد، با زنان همبستر نشود.[۳]
حرکت سپاه مشرکان
ابوسفیان با تجهیز لشکری دویست نفره، عازم مدینه شد. او در بیست و دو کیلومتری مدینه، در دامنه کوه ثیب، به همراه یارانش منزل گزید. تاریکی شب را فرصتی مناسب برای کمک گرفتن از یهودیان ساکن در مدینه دانست و به طور مخفیانه به سوی مدینه رهسپار شد.
ابوسفیان نخست به خانه حُیی بن اَخطَب، یکی از سران یهودی بنی النضیر، رفت تا از وضعیت مسلمانان مدینه اطلاع کسب کند و از او یاری طلبد.[۴] اما حیی بن اخطب که از قدرت مسلمانان واهمه داشت، از ترس جان خویش، در را به روی ابوسفیان نگشود.[۵]
ابوسفیان ناامید از یاری حُیی بن اَخطَب، به سراغ سلام بن مشکم، یهودی دیگری، رفت. سلام بن مشکم بر خلاف حیی بن اخطب، پذیرای او شد و به او پناه داد و اطلاعاتی نیز از وضع مدینه و پیامبر(ص) در اختیار او گذاشت.[۶]
حمله و غارتگری مشرکان
ابوسفیان پس از استراحتی کوتاه، عده‌ای از یاران خود را به منطقه عُرَیض[۷]، در حوالی مدینه، فرستاد تا به غارت و چپاول اموال مردم بپردازند. در این حمله ناگهانی، یکی از انصار به همراه غلامش که در حال کشاورزی بودند، به دست مشرکان کشته شد[۸] و نخلستان های منطقه نیز به آتش کشیده شد.[۹] مشرکان پس از این اقدامات غارتگرانه، به مکه بازگشتند.[۱۰]
حرکت سپاه اسلام و تعقیب مشرکان
پیامبر اکرم(ص) که از حرکت ابوسفیان آگاه شد، بلافاصله تدابیر لازم را اندیشید. ایشان ابولبابه بن عبدالمنذر[۱۱] را به عنوان جانشین خود در مدینه منصوب کردند و سپس در رأس لشکری متشکل از ۲۰۰ نفر از مهاجر و انصار به تعقیب کاروان مشرکان شتافتند.[۱۲]
سپاه اسلام تا منطقه‌ای به نام «قرقره الکدر» که در حدود چهارده منزلی مدینه بود، مشرکان را تعقیب کردند. اما ابوسفیان و یارانش که از تعقیب مسلمانان آگاه شده بودند، سرعت حرکت خود را افزایش دادند[۱۳] و برای اینکه بتوانند سریع تر بگریزند، کیسه های آردی (سویق) که همراه خود داشتند را بر زمین ریختند.
مسلمانان که در تعقیب مشرکان بودند، با مشاهده کیسه های آرد بر روی زمین، آنها را به عنوان غنیمت جنگی جمع آوری کردند. از آنجا که «سویق»[۱۴] در آن زمان به عنوان غذای رایج مصرف می شده است، این غزوه به نام «غزوه السویق» مشهور شد.[۱۵]
اگر چه در این غزوه درگیری مستقیمی بین مسلمانان و مشرکان رخ نداد، اما این نبرد نشان دهنده هوشیاری و آمادگی مسلمانان در برابر دشمنان بود. همچنین غنایم جنگی به دست آمده، تا حدودی خسارات وارده به مسلمانان در جنگ بدر را جبران کرد.
نکات قابل توجه در غزوه سویق
۱. عمق کینه و نفرت مشرکان
غزوه سویق، قبل از هر چیز، عمق کینه و نفرت مشرکان قریش از اسلام و پیامبر(ص) را به وضوح به تصویر می‌کشد. آنان که در جنگ بدر طعم تلخ شکست را چشیده بودند، تاب تحمل پیروزی مسلمانان را نیاوردند و در صدد انتقام جویی برآمدند. این شتاب و بی‌تابی، نشان دهنده ریشه ای بودن دشمنی آنان با اسلام و پیامبر(ص) آن بود.
۲. فضای ملتهب مکه
عجله مشرکان در انتقام گیری، بیانگر فضای ملتهب و آشفته ای بود که پس از جنگ بدر بر مکه حاکم شده بود. آنان که غرور و قدرت خود را خدشه دار شده می دیدند، به دنبال راهی برای احیای روحیه شکست خورده خود و بازگرداندن ابهت از دست رفته شان بودند. غزوه سویق، تلاشی از سوی مشرکان برای جبران این شکست و نشان دادن قدرت خود به مسلمانان بود.
۳. ترس و وحشت یهودیان
این غزوه، ترس و وحشت یهودیان مدینه از قدرت رو به گسترش مسلمانان را نیز به خوبی نشان می دهد. یهودیان که در مکه سکونت داشتند، از مشاهده قدرت و صلابت مسلمانان در مقابله با مشرکان، بیمناک شده بودند و به دنبال راهی برای حفظ جان و منافع خود بودند.
۴. آمادگی و تدبیر پیامبر (ص)
در مقابل شتاب و بی برنامگی مشرکان، پیامبر اکرم(ص) با آمادگی و تدبیر کامل عمل کرد. ایشان با وجود آگاهی از تعداد اندک مسلمانان، بلافاصله پس از اطلاع از حرکت مشرکان، دستور به تعقیب آنان داد. این اقدام پیامبر(ص)، نشان دهنده هوشیاری، شجاعت و قدرت رهبری ایشان بود.
۵. جانشینی در تعقیب راهزنان
انتخاب جانشین توسط پیامبر(ص)، یکی از نکات قابل توجه این غزوه است. در حالی که مشرکان صرفاً به دنبال یک غارتگری ساده بودند، پیامبر(ص) با ظرافت، این اقدام را به یک عملیات نظامی سازمان یافته تبدیل کرد و با تعیین جانشین، احتمال هرگونه غافلگیری و پشیمانی را از بین برد.
جانشین قرار دادن برای یک تعقیب عادی و کوتاه مدت نسبت به گروهی راهزن، در حالی است که این سوال مطرح می شود که چگونه می توان پذیرفت پیامبر(ص) پس از مرگ خویش، جانشین تعیین نکرده است!؟
۶. ایستادگی مسلمانان
با وجود کمبود نفرات، مسلمانان در برابر مشرکان ایستادگی کردند و از شهر خود دفاع نمودند. این شجاعت و از خودگذشتگی، نشان دهنده ایمان و تعهد آنان به اسلام و پیامبر(ص) بود.
نتیجه‌گیری
غزوه سویق، عمق کینه و نفرت مشرکان از اسلام، فضای ملتهب مکه، ترس و وحشت یهودیان، آمادگی و تدبیر پیامبر (ص) و شجاعت و از خودگذشتگی مسلمانان را به تصویر می‌کشد. غزوه سویق، هرچند به لحاظ نظامی نبردی بزرگ و سرنوشت ساز نبود، اما از نظر سیاسی و اجتماعی اهمیت قابل توجهی داشت. این غزوه نشان دهنده قدرت و اقتدار پیامبر(ص) و مسلمانان در برابر دشمنان بود و به تقویت روحیه آنها کمک کرد.
پی نوشت ها
[۱]– ابن جوزی، تذکره الخواص، ص۳۲۲.
[۲]– مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۲۸۰.
[۳]– ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۴۳۱.
[۴]– ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۰.
[۵]– واقدی، المغازی، ج۱، ص۱۸۱.
[۶]– ابن هشام، السیره النبویه، ج۲، ص۴۴.
[۷]– عریض: نام بخشی از نخلستان‌های اطراف مدینه است.
[۸]– ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۳، ص۴۱۶.
[۹]– طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۴۸۴.
[۱۰]– بیهقی، دلائل النبوه، ج۳، ص۱۶۶.
[۱۱]– بشیر بن عبدالمنذر بن رفاعه مشهور به اَبولُبابه انصاری، صحابی پیامبر(ص) که در جنگ بدر، غزوه سویق و غزوه بنی‌قینقاع جانشین حضرت در مدینه بود. بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۱۰.
[۱۲]– واقدی، المغازی، ج۱، ص۱۸۲.
[۱۳]– ابن هشام، السیره النبویه، ج۲، ص۴۴.
[۱۴]– سویق: به معنای آرد است که عبارت از جو یا گندم پخته یا بو داده‌ای است که آن را با روغن و عسل مخلوط می کنند. زرقانی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه، ج۲، ص۳۵۳.
[۱۵]– ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۲.
فهرست منابع
- ابن اسحاق، محمد، السیره النبویه، بیروت، دار الکتاب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
- ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن خلدون، چ۲، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، چ۱، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- ابن کثیر، اسماعیل، البدایه والنهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص من الامه فی ذکر خصائص الائمه، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
- بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، چ۱، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بی‌جا، دار التراث، بی‌تا.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، چ۳، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۹ق.
