ورزش و بازى، از تفریحات سالم و سودمند و نشاط انگیز است و در تأمین سلامتى و بهداشت جان و تن، بسیار مؤثر است. ورزش بدن را نیرومند و سالم مى‌سازد و سلامتى جسم به سلامتى روح انسان کمک مى‌کند، اسلام حفظ بدن و تأمین سلامتى آن را از وظائف اولیه هر مسلمانى مى‌داند و براى سلامتى بدن، آن قدر ارزش قائل است که آن را در ردیف شناخت دین قرار داده است.
پیامبر(صلّى الله علیه و آله و سلم) مى‌فرماید: علم بر دو نوع است: دین‌شناسى و بدن‌شناسى.[۱] این نکته قابل ذکر است که اسلام تنها به یک بُعد از وجود انسان نمى‌پردازد، بلکه به همه ابعاد وجود و نیازمندى‌هاى انسان توجه دارد. اگر انسان بخواهد در سایه ورزش به کمال برسد، باید ورزش را در مسیر خدا انتخاب کند و هدف از ورزش را رسیدن به قرب الهى بداند.
نقش ورزش در سلامت
انبیاء عظام، ورزش را وسیله‌اى براى رسیدن به سلامتى مى‌دانستند و ورزش مى‌کردند، مى‌خوابیدند، غذا مى‌خوردند، و … همه اینها براى حفظ سلامتى انسان لازم است، چنان که قرآن در این مورد اشاره دارد که در مورد پیامبران مى‌فرماید: ما هیچ رسولى را پیش از تو براى مردم نفرستادیم مگر آن که مانند تو غذا مى‌خوردند و خواب مى‌رفتند و در میان بازار راه مى‌رفتند.[۲]
پیاده‌روى و غذا خوردن در این آیه قرین یکدیگر یاد شده است. کسانى که نسبت به ورزش بى‌توجه هستند، از عمرشان کاسته مى‌شود و به افسردگى روحى و جسمى نزدیکترند و دچار پیرى زودرس مى‌شوند. امّا کسانى که یکساعت در روز ورزش مى‌کنند، ساعت‌هاى بسیارى را در کمال سلامتى مى‌توانند به کار و زندگى و مطالعه و انجام وظیفه خود بپردازند. در حقیقت سرمایه‌گذارى در ورزش و صرف زمان کمى، مى‌تواند مدت‌هاى زیادى از عمر را به انسان فرصت دهد که به سلامتى زندگى کند و سلامتى در سایه ورزش به دست مى‌آید.
فوائد ورزش
ورزش اگر بر مبناى درست و متعادل انجام گیرد، فوائدى براى ورزشکاران در پى دارد. گذرى کوتاه بر فوائد ورزش، نشانگر اهمیت آن و تأثیرات فراوان ورزش بر انسان مى‌باشد.
۱- فوائد اجتماعى
ورزش فوائد اجتماعى بی‌شمارى دارد:
۱- ورزش، دوستى و صمیمیت را بین افراد به وجود مى‌آورد.
۲- ورزش، زمینه رقابت سالم را بین گروه‌هاى مختلف فراهم مى‌کند.
۳- ورزش، موجب تلاش و تکاپوى بیشتر بین افراد اجتماع مى‌شود.
۴- ورزش، مى‌تواند حسّ توجه به قانون و اطاعت از قانون را در افراد به وجود آورد، زیرا در بسیارى از مراحل ورزش، قانون و ضابطه وجود دارد.
۵- ورزش توجه به حقوق دیگران را به انسان‌ها مى‌آموزد؛ زیرا در بسیارى از ورزش‌ها، انسان ملزم به رعایت حقوق دیگران مى‌شود.
۶- اخلاق ورزشى شامل: حس وفادارى، تعاون و همکارى در موارد لزوم، حس رقابت سالم، پرهیز از خشونت، ایجاد محیطى امن در ورزش مى‌باشد.
۲- تأمین نیازهاى غریزى
یکى از فوائد ورزش که تفریحى سالم به شمار مى‌رود، تأمین نیازهاى غریزى انسان است زیرا انسان براى سالم ماندن و تقویت روحیه، احتیاج به بازى و تفریح دارد. در این زمینه پیامبر(صلّى الله علیه و آله و سلم) فرمودند: به سرگرمى و بازى بپردازید، زیرا من دوست ندارم که در دین شما سختگیرى و خشونت دیده شود.[۳] و امام رضا(علیه السلام) فرمود: ورزش کنید، بازى کنید، زیرا من دوست ندارم بى‌حالى شما، در امور دینى و شرعى اثر منفى بگذارد.[۴]
در این روایت به خوبى روشن است، ورزشى مورد تأیید ائمه(علیهم السلام) مى‌باشد که بى‌حالى انسان را از بین ببرد و او را در مسیر بهتر زیستن یارى کند. اگر در سیره پیامبران دقت کنیم، همه آنها اهل ورزش و کوهنوردى بودند، توجه آنان به کوه‌ها و گردش در آنها عامل تحریک خوبى براى توجه به فضاى سالم و فعالیت بدنى بود آنها هم به تقویت بدنى مى‌پرداختند و در کنار آن روح توحید و خداپرستى را در خود تقویت مى‌نمودند.
۳- گریختن از ناتوانى و تنبلى
یکى از فوائد ورزش آن است که انسان را از تنبلى و ناتوانى رها مى‌کند. تنبلى و ناتوانى،انسان را از رسیدن به سعادت باز مى‌دارد و عامل رکود انسان مى‌باشد. با ورزش کردن کسالت و تنبلى از بین مى‌رود و انسان شاداب، سرحال و بانشاط مى‌شود. تنبلى و کسالت از دیدگاه اسلام، عامل رکود معرفى شده و رهبران دینى ما به شدّت مؤمنین را از تنبلى و کسالت باز داشته‌اند. امام صادق(علیه السلام) مى‌فرماید: تنبلى و کسالت، دشمن کار و تلاش است.[۵] و در روایت دیگر فرمودند: از بى‌حالى و تنبلى بپرهیز؛ زیر این دو صفت، کلید همه کارهاى بد و ناپسند است.[۶]
ورزش انسان را از تنبلى بیرون آورده و اعضاء انسان را در برابر ناتوانی‌ها ورزیده کرده و با حرکات و فعالیت‌هاى پرورش‌دهنده، جسم و جان انسان را تقویت مى‌نماید. از نظر علمى ثابت شده آنهایى که عمرشان طولانى است، روزانه بین ۶ تا ۸ ساعت مى‌خوابند و افرادى که روزانه ۹ تا ۱۰ ساعت یا بیشتر مى‌خوابند، میزان طول عمرشان کم است و افزایش مرگ و میر به دلیل خواب زیاد، بیکارى یا تنبلى است.
جوانان قوى و سالم که دائماً در رختخواب به سر میبرند، با کندکارى قلب، ریه و ماهیچه‌ها که معمولاً در سنین پیرى بروز مى‌کند، مواجه مى‌شوند. با توجه به این تحقیقات مى‌توان گفت: ورزش، بهترین عامل جهت جلوگیرى از پرخوابى، بیکارى و تنبلى مى‌باشد.
از نظر فرهنگ اسلام نیز پرخوابى و بیکارى مردود است، امام موسى بن جعفر(علیه السلام) مى‌فرماید: خداوند بنده پرخواب را مبغوض مى‌شمارد، خداوند انسان بیکار را دشمن مى‌دارد.[۷] و على(علیه السلام) مى‌فرماید: هر کس کار کند، قوت و نیروى او بیشتر مى‌شود و هر کس در کار کردن کوتاهى کند، ضعیف‌تر خواهد شد.[۸]
و در روایتى دیگر در مورد افرادى که در جوانى به غفلت زندگى کردند مى‌فرماید: در ایام سلامت بدن، سرمایه‌اى مهیا نکردند و در اولین فرصت‌هاى زندگى و نیرومندى درس عبرت نگرفتند، درخشنده‌ترین ایام عمر را به رایگان از کف دادند. آیا کسى که در جوانى اهل تن‌پرورى بوده، مى‌تواند در پیرى جز شکستگى و ذلّت چیزى انتظار داشته باشد.[۹]
۴- تقویت اعضاء جسمى
ورزش متعادل، جسم انسان را قوى مى‌سازد. اثراتى که ورزش بر جسم انسان دارد، عبارتند از:
۱- قدرت انقباض و نظم ضربان قلب، پس از مدتى ورزش کردن بهتر مى‌شود.
۲- گنجایش ریه‌ها بیشتر مى‌شود و در نتیجه اکسیژن بهتر و بیشترى به بدن مى‌رسد.
۳- ورزش، موجب نظم و ثبات حرکات تنفسى انسان مى‌شود و تنفس عمیق‌تر ولى شمارش آن کمتر مى‌شود.
۴- قدرت جذب و دفع انسان زیاد مى‌شود.
۵- رشد انسان، متعادل مى‌شود. در اثر ورزش، فعالیت غدد داخلى افزوده مى‌شود و غذا بهتر جذب بدن مى‌شود، در نتیجه ورزش به رشد انسان کمک مى‌کند.
۶- وقتى انسان ورزش مى‌کند، بدن انسان به فعالیت عادت مى‌کند و مقاوم مى‌شود. لذا دیرتر خسته شده و دیرتر عرق مى‌نماید و ضربان قلب بر اثر کار ناگهانى زیاد نمى‌شود.
۷- ورزش، عمر انسان را زیاد مى‌کند، فیزیولوژى ناشى از ورزش، بیانگر آن است که بین طول عمر و ورزش، ارتباطى مستقیم وجود دارد. بررسى بین کارگران فعال و غیرفعال، نشان مى‌دهد که فعالیت بدنى، باعث طول عمر مى‌شود.
۸- ورزش، فشار خون را کاهش مى‌دهد. ورزش، ماهیچه‌هاى قلب را تقویت مى‌کند و باعث مى‌گردد تا قلب، خون را به آسانى به سایر نقاط بدن برساند در نتیجه، فشار خون کاهش مى‌یابد.
۹- ورزش، افراد چاق را لاغر مى‌کند. یکى از فوائد ورزش براى افراد چاق، آن است که افراد چاق، از طریق ورزش کردن، وزنشان کم مى‌شود و میزان چربى خون در آنها کاهش مى‌یابد و به این ترتیب، اندامى متناسب و ماهیچه‌اى خواهند داشت. اسلام نیز چاقى را مطرود مى‌شمارد. امام صادق(علیه السلام) مى‌فرماید: از چاق شدن همانند خوک‌هایى که براى ذبح نگهدارى مى‌شوند، بپرهیزید.[۱۰]
۱۰- ورزش، انقباض ماهیچه‌ها را از بین مى‌برد. پانزده دقیقه پیاده‌روى در هر روز، در عین این که ورزش سبکى است، موجب چالاکى و نشاط مى‌شود و انقباض ماهیچه‌ها را از بین مى‌برد.
۱۱- ورزش، از پیرى زودرس جلوگیرى مى‌کند. افراد جوان و پرطراوت(اگر چه سن بالایى دارند)، سلامت خود را مدیون ورزش و فعالیت‌هاى جسمانى هستند که مستقیماً در سلامتى آنها نقش دارد.
۱۲- ورزش، موجب حفظ سلامتى، توازن و تناسب اعضاى بدن انسان مى‌شود.
۱۳- توانایی‌هاى جسمى انسان از مرحله استعداد و قوّه، به شکوفایى و فعلیت مى‌رسند.
از نظر اسلام، سلامتى و توانمندى جسمانى، بسیار اهمیت دارد و پیامبر (صلّى الله علیه و آله و سلم) پیرامون حق بدن بر انسان مى‌فرماید: پروردگارت بر تو حقى دارد و بدنت بر تو حقى دارد و خانواده‌ات نیز بر تو حقى دارد.[۱۱] اهمیت سلامتى جسمانى آن قدر زیاد است که در کنار حق پروردگار و حق خانواده مطرح مى‌شود، زیرا انسان اگر از بدنى سالم و نیرومند برخوردار باشد، حق پروردگار و خانواده خویش را بهتر ادا مى‌کند.
قوى شدن از دیدگاه اسلام
افراد قوى، مورد تأیید اسلام هستند و اسلام از قوى بودن و نیروى بدنى به عنوان یک ارزش نام برده است و ورزش، وسیله‌اى است براى تقویت جسمى و روحى انسان. امام على(علیه السلام) در دعاى کمیل از خداوند قوت طلب مى‌نماید و مى‌فرماید: پروردگارا! جوارح مرا براى خدمتگزارى خودت(و آنان که در مسیر تو هستند) نیرومند گردان و نیروها و قواى روحى و معنوى مرا تقویت فرما، تا بتوانم در مسیر تو تلاش کنم.[۱۲]
در این دعا، امام على(علیه السلام) هدف قوى شدن را نیز معین مى‌فرماید که اگر فردى قوى شد، باید در خدمت خدا و خلق او باشد.
پیامبر اکرم(صلّى الله علیه و آله و سلم) قوى بودن را نشانه سعادت مى‌داند و مى‌فرماید: خوشبخت و سعادتمند کسى است که ایمان داشته باشد و درآمدش براى مخارج او کافى باشد و قواى(مادى و روحى) بدنش نیرومند باشد.[۱۳] و در روایت دیگر فرمودند: خداوند بنده قوى را دوست دارد.[۱۴]
قرآن کریم در آیه‌اى، عنایات خداوند به حضرت طالوت را چنین معرفى مى‌فرماید: و خداوند به او توانایى و قدرت در علم و جسم عطا فرمود.[۱۵] و در آیه دیگر، قوى بودن را نعمتى الهى مى‌داند: خدا به شما قدرت فوق‌العاده جسمانى و نیروى بدنى عنایت کرد؛ و در آیات بى‌شمار دیگرى، خداوند خود را قوى مى‌نامد و قوى بودن از صفات الهیه است.[۱۶]
۵) تقویت سیستم عصبى
یکى از فواید ورزش، تقویت اعصاب است.
۱- ورزش متعادل، سیستم عصبى انسان را تقویت مى‌سازد. وقتى سیستم عصبى انسان قوى باشد، کارهاى فکرى آسانتر انجام مى‌شود. لذا کسانى که به مطالعه و پژوهش مى‌پردازند، باید ورزش‌هاى ساده را فراموش نکنند تا تعادل به وجود آمده بین سیستم‌هاى عصبى، موجب تقویت قواى فکرى آنها شود.
۲- یکى از دستاوردهاى زندگى ماشینى، هیجان و اضطراب و استرس است. ورزش، وسیله‌اى براى کنترل این هیجانات مى‌باشد. دکتر هانس سلى مى‌گوید: ورزش، اعصاب را در برابر هیجان و استرس مقاوم مى‌کند.[۱۷]
۳- بى‌خوابى، یکى از ناراحتى‌هاى عصبى است که به وسیله ورزش مرتفع مى‌شود. ورزش متعادل و مناسب، بى‌خوابى انسان را برطرف مى‌سازد و خستگى اندک ناشى از تمرین‌هاى ورزشى، عامل خوبى جهت جلوگیرى از بى‌خوابى است؛ زیرا خستگى کم، همراه با فعالیت بدنى لذت‌بخش و آرامش‌آفرین است.
۴- استعدادهاى فکرى و نظرى انسان، با ورزش شکوفا مى‌شوند و قوه ابتکار و خلاقیت انسان، تقویت مى‌گردند.
۶) پیشگیرى از بیماری‌ها
یکى از اثرات ورزش مفید و متعادل، پیشگیرى از بیمارى‌هاست. افرادى که هر روز به میزان لازم ورزش مى‌کنند، کمتر دچار بیمارى مى‌شوند. مشاهدات علمى نشان مى‌دهد افرادى که شغل آنها با فعالیت جسمى روزانه همراه است، کمتر به بیمارى قلبى و یا سکته قلبى دچار مى‌شوند.
در این زمینه پروفسور بایرد مى‌گوید: ورزش، ۲ الى ۵ درصد از میزان بسترى شدن افراد در بیمارستان مى‌کاهد.[۱۸] فعالیت متناسب بدن، درصد ابتلا به بیمارى در انسان را کاهش مى‌دهد.
پى‌نوشت‌ها
[۱] . بحار، ج ۱، ص ۲۲۰، چاپ ایران.
[۲] . و ما ارسلنا رسلنا قبلک؛ فرقان، ۲۰
[۳] . میزان الحکمه، ج ۸، ص ۵۳۴
[۴] . میزان الحکمه، ج ۸، ص ۵۳۴
[۵] . الحیاه، ج ۱، ص ۲۲۹، کافى، ص ۸۵
[۶] . وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۳۹
[۷] . وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۳۷
[۸] . غرر الحکم و درر الکلم، ص ۲۶۹
[۹] . لم یعهدوا فى سلامه الا بدان و لم یعتبروا فى انف الاوان فهل ینتظر اهل بضاضه الشاب الاحوانى الهوم.
[۱۰] . الحیاه، ج ۴، ص ۲۰۶
[۱۱] . بحار، ج ۷، ص ۱۲۸
[۱۲] . قوّ على خدمتک جوارحى(دعاى کمیل).
[۱۳] . طوبى لمن اسلم و کان عیشه کفا فامو قواه شدادا.
[۱۴] . ان الله یحب عبده القوى.
[۱۵] . و زاده بسطه فى العلم و الجسم؛ بقره، ۲۴۷
[۱۶] . و زادکم فى الخلق؛ اعراف، ۶۹
[۱۷] . اولین دانشگاه، ج ۱۴، ص ۱۰۳
[۱۸] . ورزش و تندرستى، ص ۵
