جمال الدین احمد بن فهد حلی، یکی از بزرگ ترین فقیهان و محدثان شیعه در قرن هشتم و نهم هجری قمری بوده است. او به دلیل آثار ارزشمندی که در زمینه اخلاق، دعا و عرفان نوشته، شهرت فراوانی دارد. معروف ترین اثر او کتاب «عده الداعی و نجاح الساعی» است که به طور مفصل به موضوع دعا و آداب آن می پردازد. این کتاب به زبان فارسی با عناوینی همچون «آیین بندگی و نیایش» و «آداب راز و نیاز به درگاه بی نیاز» ترجمه شده و در میان شیعیان بسیار محبوب است.
احمد ابن فهد حلی در سال ۸۴۱ قمری در کربلا دار فانی را وداع گفت و در باغ نقیب علویان به خاک سپرده شد. برخی منابع تاریخی نیز حکایت از آن دارند که سید علی قاضی، عارف و عابد بزرگ شیعه، به زیارت مزار این عالم ربانی مداومت داشته است.
ولادت
جمال الدین احمد بن فهد حلی، عالم بزرگ شیعه، در سال ۷۵۷ هجری قمری متولد شد. و از محضر عالمانی چون فاضل مقداد، شیخ علی بن الخازن و شیخ بهاءالدین علی بن عبدالکریم بهره برده است.
درباره ی زادگاه دقیق احمد ابن فهد حلی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما می دانیم که مدتی را در شهر حله به تدریس در مدرسه زینبیه مشغول بوده و همچنین بخشی از عمر خود را در کربلا سپری کرده است.[۱]
جایگاه علمی علامه احمد بن فهد حلی
۱) تحصیلات
احمد ابن فهد حلی برای فراگیری علوم اسلامی نزد شاگردان برجسته ی دو تن از بزرگ ترین فقیهان شیعه، یعنی فخر المحققین و شهید اول، به تحصیل پرداخت.[۲] اما آقابزرگ تهرانی وی را از شاگردان شهید اول دانسته است.[۳]
در حدود سال ۸۲۴ قمری، احمد بن فهد حلی به منطقه جبل عامل سفر کرد و در آنجا از علی بن محمد بن مکی، فرزند شهید اول، اجازه روایت دریافت کرد. این امر نشان می دهد که وی به طور مستقیم از خاندان شهید اول بهره مند شده و از نزدیک با روش تدریس و اندیشه های ایشان آشنا بوده است.[۴]
۲) نظرات علما
میرزا حسین نوری، نویسنده ی کتاب روضات الجنات، در توصیف جمال الدین احمد بن فهد حلی می نویسد: «این عالم وارسته و آگاه به اسرار الهی، آن قدر معروف و مشهور است که نیازی به توصیف و تعریف ندارد. او دانشمندی جامع الاطراف بوده و در زمینه های مختلفی همچون فلسفه، فقه، اصول، عرفان و عمل به آموزه های دینی تبحر داشته است.»
احمد بن فهد حلی از سید بهاءالدین علی بن عبدالحمید نیلی، مؤلف کتاب ارزشمند «الانوار الالهیه»، اجازه روایت حدیث دریافت کرده است. در یکی از اجازه نامه هایی که از احمد بن فهد حلی به جا مانده و به خط فرزند شهید ثانی یا نوه ی او نوشته شده است آمده: «احمد بن محمد بن فهد، یکی از علمای بزرگ عصر ما و مدرسان مدرسه زینبیه در حله بوده است. او فردی نیکوکار و سخاوتمند بود و من به او اجازه روایت حدیث دادم.»[۵]
۳) اساتید
علامه احمد بن فهد حلی از محضر جمعی از اساتید برجسته بهره برد که هر یک در حوزه های مختلف فقه، اصول و حدیث صاحب نظر بودند. از جمله این اساتید می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- علی بن خازن حائری
- علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی
- ابن مُتَّوج بَحرانی
- مقداد بن عبدالله سُیوری
- جمال الدین ابن اعرج عمیدی
- علی بن عبدالحمید نسابه حسینی.[۶]
۴) شاگردان
علامه احمد بن فهد حلی شاگردان متعددی را در مکتب تربیتی خویش پرورانده است.
- شیخ علی بن هلال جزائری.
- شـیـخ بزرگوار فقیه نامی عز الدین حسن بن احمد بن یوسف، معروف به ابن العشره الکروانی العاملی.
- شیخ علی بن عبدالعالی کرکی.
- شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی حلی صاحب کتاب تحفه الطالبین فی اصول الدین.
- سید محمد بن فلا ح موسوی از نیاکان سید خلف.
- شیخ ابوالقاسم علی بن جمال الدین محمد بن طی عاملی مؤلف کتاب مسائل ابن طی (متوفی ۸۵۵ ه ق) و جز این افراد شاگردان دیگری نیز داشته است که در کتابهای تراجم و رجال، تفصیلا آمده است.[۷]
۵) آثار و تألیفات احمد بن فهد حلی
احمد بن فهد حلی، علاوه بر جامعیت در علوم ظاهری و باطنی، آثار متعددی از خود به یادگار گذاشته که نشان از عمق اندیشه و وسعت دانش او دارد. برخی از مهم ترین آثار او عبارتند از:
الف) آثار در حوزه عرفان و دعا
- آداب الداعی: این کتاب به آموزش آداب و شرایط دعا و نیایش می پردازد.
- الادعیه و الختوم: مجموعه ای از دعاها و اذکار است که توسط ابن فهد حلی گردآوری شده است.
- اسرار الصلاه: این اثر به بررسی اسرار و معارف نهفته در نماز می پردازد.
- التحصین فی صفات العارفین: در این کتاب به توصیف صفات عارفان واقعی و راه های رسیدن به مقام عرفان پرداخته شده است.
- عده الداعی و نجاح الساعی: یکی از مشهورترین آثار احمد بن فهد حلی است که به صورت مفصل به موضوع دعا و آداب آن می پردازد. این کتاب به زبان فارسی نیز ترجمه شده است.
- ترجمه الصلوه: در این اثر، معانی، اقوال و فوائد نماز به طور مفصل شرح داده شده است.
ب) آثار فقهی
- المهذب البارع فی شرح المختصر النافع: شرحی بر کتاب مختصر النافع محقق حلی است.
- المقتصر فی شرح ارشاد الاذهان: شرحی بر کتاب ارشاد الاذهان است.
- الموجز الحاوی: کتابی فقهی است که به صورت خلاصه و مفید به مسائل فقهی پرداخته است.[۸]
- المسائل الشامیات: مجموعه ای از مسائل فقهی است که به صورت پرسش و پاسخ مطرح شده است.
ج) آثار دیگر
- استخراج الحوادث و بعض الوقایع المستقبله من کلام امیر المؤمنین (ع): در این کتاب، نویسنده سعی کرده است با استفاده از کلمات امیرالمؤمنین علی علیه السلام، برخی از حوادث آینده را پیش بینی کند.
- تاریخ الائمه (ع): تاریخچه ای از ائمه معصومین علیهم السلام است.
- جامع الدقائق و کاشف الحقائق: این کتاب به بررسی برخی از مسائل دقیق و ظریف در علوم اسلامی می پردازد.
- تعیین ساعات اللیل و تشخیصها بمنازل القمر: در این اثر، روش های تعیین وقت شب و تشخیص موقعیت ماه توضیح داده شده است.
۶) مناظره و گفتگو با ارباب مذاهب
احمد بن فهد حلی، دانشمندی برجسته و توانا در مناظره و مباحثه بود. وی در دوره ای که میرزا اسکندر ترکمان بر عراق حکومت می کرد، به دعوت وی و برای مناظره با علمای اهل سنت به بغداد رفت. این مناظره ها به ویژه بر سر مساله مهم امامت و رهبری برگزار شد و ابن فهد حلی با استدلال های قوی خود، بر بسیاری از علمای اهل سنت غلبه یافت.
تأثیر این مناظره ها آنقدر عمیق بود که میرزا اسکندر ترکمان، تحت تأثیر منطق و برهان احمد بن فهد حلی، مذهب خود را از اهل سنت به تشیع تغییر داد و به علنی حمایت از مذهب شیعه پرداخت. وی خطبه ای به نام امیرالمؤمنین علی (ع) و ائمه اطهار (ع) ایراد کرد و حتی اقدام به ضرب سکه به نام آن ها نمود.[۹]
وفات
او پـس از یـک عـمر تلاش و مجاهده در راه فقه و فقاهت و سیر و سیاحت روحی، به سال ۸۴۱ در هـشـتـاد و پـنـج سالگی در کربلای معلی به رحمت ایزدی پیوست و قبر شریفش کنار خیمه گاه مـعـروف واقع شده و کراماتی هم از او نقل گردیده است که هم اکنون نیز مورد تکریم و تجلیل و تبرک اهل تقوی و دین قرار دارد.
جمع بندی
علامه احمد بن فهد حلی، فقیه، محدث و عارف بزرگ شیعه، در قرن هشتم و نهم هجری قمری می زیست. وی علاوه بر تسلط بر علوم فقهی و حدیثی، در زمینه عرفان و اخلاق نیز آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. کتاب «عده الداعی و نجاح الساعی» از مشهورترین آثار اوست که به مباحث دعا و نیایش می پردازد.
این عالم بزرگ پس از سال ها تدریس و تألیف، در سال ۸۴۱ قمری در کربلا دار فانی را وداع گفت. زندگی و آثار ابن فهد حلی نشان از عمق اندیشه، وسعت دانش و جایگاه والای او در میان علمای شیعه دارد. وی با تربیت شاگردان متعدد و تألیف آثار گوناگون، تأثیر بسزایی بر گسترش معارف اسلامی در عصر خود و پس از آن داشته است.
پی نوشت ها
[۱] خوانساری، روضات الجنات، ج۱، ص۷۱-۷۲.
[۲] خوانساری، روضات الجنات، ج۱، ص۷۲.
[۳] آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۱۰۸.
[۴] افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۶۴.
[۵] خوانساری، روضات الجنات، ج ۱، ص ۷۲ و ۷۳ .
[۶] ابن فهد حلی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، ج۱، ص۱۹۴.
[۷] شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۸۰.
[۸] مدرس، ریحانه الادب، ج ۸، ص ۱۴۵ و ۱۴۶ .
[۹] خوانساری، روضات الجنات، ج ۱، ص ۷۳ .
منابع
- خوانساری، سیدمحمد باقر، روضات الجنات، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، بیروت، نشر دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، بیروت، موسسه التاریخ العربی، ۱۴۳۱ق.
- ابن فهد حلی، احمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ق.
- شوشتری، سیدنورالله، مجالس المؤمنین، تهران، نشر اسلامیه، بی تا.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، انتشارات خیام، ۱۳۶۹ش.
