حسن بن محمد بن حسن طوسی، معروف به ابوعلی طوسی یا مفید ثانی، فرزند شیخ طوسی، از فقها و محدثان برجسته شیعه در قرن پنجم و ششم هجری بود. وی پس از پدرش، ریاست شیعیان و مرجعیت علمی حوزه علمیه نجف را بر عهده داشت و بسیاری از علمای شیعه و سنی از محضر او بهره بردند. ابوعلی طوسی، که از اعاظم فقهای عصر خود به شمار می رفت، کتاب النهایه پدرش را شرح زد و با عالمانی چون ابن حمزه محمد بن طوسی (عماد طوسی) و شیخ سدید الدین حمصی رازی معاصر بود.
نسب و تحصیلات
تاریخ دقیق تولد و وفات ابوعلی طوسی مشخص نیست، اما با استناد به اجازه روایتی که از پدرش شیخ طوسی در حدود سال ۴۵۵ قمری دریافت کرده، می توان تخمین زد که در اواسط نیمه اول قرن پنجم هجری قمری متولد شده باشد.[۱] آخرین سند حیات او مربوط به سال ۵۱۱ قمری است که عمادالدین طبری در نجف اشرف از وی حدیث نقل کرده است.[۲] با این حال، به نظر می رسد که تا سال ۵۲۰ قمری زنده نبوده باشد؛ زیرا هبه الله بن نماء در این سال در نجف، روایتی را با واسطه و با ذکر «رضی الله عنه» (که معمولاً برای درگذشتگان به کار می رود) از او نقل کرده است.[۳]
برخی منابع، مانند صفدی[۴] و ابن شاکر کتبی[۵]، وفات او را حدود سال ۵۴۰ قمری دانسته اند، اما با توجه به طبقه رجالی و اسناد موجود، این گفته ها نادرست به نظر می رسند.
ابوعلی طوسی در خانواده ای اهل علم و فضیلت پرورش یافت. پدرش، شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی، از بزرگترین فقها و محدثان شیعه بود. ابوعلی در مکتب پدر به تحصیل علوم دینی پرداخت و به مرتبه ای از علم و دانش رسید که لقب «مفید» به او داده شد. برای تمایز از شیخ مفید، او را «مفید ثانی» نیز می نامیدند.[۶]
مفید ثانی، شخصیتی جامع در عرصه علم و فقاهت بود. او نه تنها در فقه تبحر داشت، بلکه در علم رجال و شناخت راویان حدیث نیز مهارتی ویژه داشت. وی که از خرمن دانش پدر خود، شیخ طوسی، بهره فراوان برده بود، سال ها به تحقیق و مطالعه پرداخت تا خود به مقام استادی رسید و به «مفید ثانی» شهرت یافت.
پس از درگذشت پدر، ابوعلی طوسی سال ها کرسی تدریس او را در نجف اشرف ادامه داد و شاگردان بسیاری را تربیت کرد. بسیاری از علمای بزرگ و فضلای برجسته که در آینده نامشان در تاریخ علم و فقاهت شیعه ثبت شد، از شاگردان او بودند و از وی اجازه روایت یا درجه اجتهاد دریافت کردند. بیشتر عمر مفید ثانی در نجف اشرف به تدریس و تربیت شاگردان سپری شد و میراث گرانبهایی از خود به جای گذاشت.
اساتید
ابوعلی طوسی، علاوه بر پدر خود، از محضر اساتید دیگری نیز بهره برد. او نزد عالمان برجسته ای از جمله:
- شیخ محمد بن حسین، معروف به ابن صقال
- شیخ سلار بن عبدالعزیز دیلمی
- ابو یعلی سلار دیلمی
- ابو طیب طبری
- خلال
- تنوخی[۷]
به کسب علم پرداخت. مهم ترین استاد وی، پدرش شیخ طوسی بود. با این وجود، از محضر سایر اساتید نیز بهره برد و در علوم مختلف به مراتب بالایی از دانش رسید.
ابوعلی طوسی را نویسندگان و علمای رجال، به عنوان فردی پارسا، زاهد، عالم و مورد اعتماد توصیف کرده اند. او همواره مورد توجه طالبان علم بود و بسیاری برای کسب دانش به محضرش می شتافتند.[۸]
شاگردان
ابوعلی طوسی، علاوه بر جایگاه علمی والایی که خود داشت، در تربیت شاگردان بسیاری نیز نقش بسزایی ایفا کرد. او سال ها در نجف اشرف به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی پرداخت و بسیاری از علمای برجسته از محضر او بهره مند شدند. در ادامه به اسامی برخی از شاگردان برجستهٔ ایشان اشاره می شود:
- شیخ محمّد بن علی بن عبد الصمد نیشابوری .
- الشیخ علی بن علی بن عبد الصمد نیشابوری .
- سیّد أبو الفضل داعی حسینی سروی .
- شیخ جمال الدین ابوالفتوح رازی.
- شیخ محمّد بن علی بن حسن الحلبی .
- شیخ علی بن شهرآشوب مازندرانی .
- شیخ الحسین بن هبه الله سوراوی .
- شیخ الفضل بن الحسن طبرسی .
- شیخ الحسین بن أحمد مقدادی .
- شیخ مسعود بن علی صوابی .
- شیخ محمّد بن الحسن نقّاش .
- شیخ محمّد بن علی طبری .[۹]
آثار ابوعلی طوسی، میراثی ناتمام
ابوعلی طوسی، علی رغم جایگاه علمی برجسته، آثار مکتوب چندانی از خود به جای نگذاشته است. متأسفانه، بسیاری از آثار او امروزه در دسترس نیستند و تنها نامی از آنها در منابع تاریخی باقی مانده است. با این حال، همین اندک اطلاعات موجود، نشان از عمق دانش و تبحر او در علوم مختلف دارد.
از جمله آثار شناخته شده ابوعلی طوسی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- الانوار: این کتاب توسط افندی در خاتمه بحارالانوار بدون ذکر سند معرفی شده است.[۱۰]
- المرشد الی السبیل المتعبد: این اثر را ابن شهرآشوب در معالم العلماء[۱۱] معرفی کرده و پس از او، حر عاملی[۱۲] به شرح الوعلی بر کتاب النهایه شیخ طوسی اشاره کرده که آقا بزرگ تهرانی[۱۳] آن را با المرشد یکی دانسته است. به نظر می رسد که نسخه هایی از شرح النهایه ابوعلی تا مدت ها پس از وی باقی بوده و مورد استفاده عالمان و فقهایی مانند شهید اول قرار گرفته است.[۱۴]
- امالی شیخ طوسی: برخی از محققان، امالی شیخ طوسی را نیز جزو آثار ابوعلی طوسی برشمرده اند،[۱۵] اما به نظر می رسد که ابوعلی صرفاً راوی این امالی بوده و مجموعه احادیث موجود در آن، در واقع املای پدرش شیخ طوسی است.[۱۶]
با وجود کمبود آثار باقی مانده، ابوعلی طوسی به واسطه تربیت شاگردان برجسته و تأثیرگذاری بر جریان علمی حوزه علمیه نجف، جایگاه ویژه ای در تاریخ فقاهت شیعه دارد.
نقشی کلیدی ابوعلی طوسی در انتقال میراث حدیثی شیعه
آنچه موجب شده ابوعلی طوسی در میان علمای رجال امامیه از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد، روایات او از شیخ طوسی و حضور نامش در تقریباً تمامی اجازات روایی شیعه است. با بررسی اسناد روایات سه راوی اصلی شیخ طوسی، یعنی ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد، ابوالوفا عبدالجبار بن عبدالله رازی و ابوعلی طوسی، به خوبی مشخص می شود که نام ابوعلی طوسی در بیشتر این اسناد ذکر شده است.[۱۷]
شیخ طوسی به عنوان حلقه ای بنیادین در اسناد امامیه، که طرق بسیاری در روایت آثار پیشینیان داشت، این روایات را به فرزندش ابوعلی منتقل کرد. با توجه به آنچه درباره ابوعلی گفته شد، نقش او به عنوان رابط بین گذشته و آینده در اسناد روایات و اجازات امامیه به وضوح مشخص می شود. در واقع، ابوعلی طوسی با نقل روایات از پدرش و قرار گرفتن در سلسله سند بسیاری از روایات، نقش مهمی در حفظ و انتقال میراث حدیثی شیعه ایفا کرده است.
ابوعلی طوسی با انتقال روایات و طرق حدیثی که از پدرش شیخ طوسی آموخته بود، به شاگردان خود، به ویژه عمادالدین طبری، ابن رطبه سوراوی و الیاس بن هشام، نقش مهمی در تداوم و گسترش میراث حدیثی شیعه ایفا کرد.[۱۸] او با این کار، خود به حلقه واسطه ای مهم در سلسله اسناد اجازات و روایات تبدیل شد و نقش کلیدی در حفظ و انتقال این میراث گرانبها به نسل های بعدی ایفا نمود.
علاوه بر این، ابوعلی طوسی یکی از مهم ترین مروجان فقه شیخ طوسی بود. شرح او بر کتاب النهایه، گواه روشنی بر این مدعاست.[۱۹] وی نه تنها شارح آرا و نظرات پدرش بود، بلکه به عنوان فقیهی صاحب نظر، دیدگاه ها و آرای خاص خود را نیز در فقه مطرح م کرد. به عنوان نمونه، وجوب استعاذه در قرائت (چه در نماز و چه در غیر آن) که از فتاوای نادر و خاص محسوب می شود، از جمله آرای منسوب به ابوعلی طوسی است.[۲۰]
به این ترتیب، ابوعلی طوسی با نقش آفرینی در عرصه های مختلف علمی، از جمله روایت حدیث، فقه و تربیت شاگردان، تأثیری ماندگار بر جریان علمی و فکری شیعه بر جای گذاشت.
وفات ابوعلی طوسی
تاریخ دقیق وفات ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی، به طور قطعی مشخص نیست. با این حال، با توجه به شواهد و قراین موجود، به نظر می رسد که ایشان در اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن ششم هجری قمری، حدود سال ۵۱۵ هجری قمری، دار فانی را وداع گفته باشد.
پیکر پاک ابوعلی طوسی در نجف اشرف، در مسجد شیخ طوسی و در کنار پدر بزرگوارش به خاک سپرده شده است. این مکان، همواره زیارتگاه عاشقان علم و فقاهت بوده و یادآور خدمات ارزشمند این عالم ربانی به مکتب اهل بیت (علیهم السلام) است.
اگرچه تاریخ دقیق وفات ایشان در هاله ای از ابهام قرار دارد، اما آنچه مسلم است، تأثیر عمیق و ماندگار ابوعلی طوسی بر حوزه علمیه نجف و عالم تشیع است. او با تربیت شاگردان برجسته و ترویج فقه و حدیث اهل بیت (علیهم السلام)، نام خود را در تاریخ این مکتب جاودانه ساخت.
جمع بندی
ابوعلی طوسی، ملقب به مفید ثانی، فرزند شیخ طوسی، از فقها و محدثان برجسته شیعه در قرن پنجم و ششم هجری قمری بود. وی پس از پدرش، ریاست شیعیان و مرجعیت علمی حوزه علمیه نجف را بر عهده داشت. او علاوه بر پدرش، از محضر اساتیدی چون ابن صقال، سلار دیلمی، ابو طیب طبری، خلال و تنوخی نیز کسب علم کرد. ابوعلی طوسی را فردی پارسا، زاهد، عالم و مورد اعتماد توصیف کرده اند.
او شاگردان بسیاری را تربیت کرد که از جمله آنها می توان به شیخ محمّد بن علی بن عبد الصمد نیشابوری، علی بن شهرآشوب مازندرانی و فضل بن حسن طبرسی اشاره کرد. ابوعلی طوسی آثار مکتوب چندانی از خود به جای نگذاشته است، اما به واسطه تربیت شاگردان برجسته و تأثیرگذاری بر جریان علمی حوزه علمیه نجف، جایگاه ویژه ای در تاریخ فقاهت شیعه دارد.
پی نوشت ها
[۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ص۱۱.
[۲] عمادالدین طبری، بشاره المصطفی، صص۲و ۵.
[۳] سلیم بن قیس، اسرار آل محمد(ع)، ص۶۳.
[۴] صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱.
[۵] ابن شاکر، عیون التواریخ، ج۱۲، ص۴۰۴.
[۶] ابن فوطی، تلخیص مجمع الآداب، ص۷۱۵؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۴.
[۷] ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۰.
[۸] صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱؛ حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
[۹] ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۱؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، صص۳۳۵-۳۳۶.
[۱۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، صص۱۶۶، ۱۶۸.
[۱۱] ابن شهرآشوب، معالم العلماء، صص۳۷-۳۸.
[۱۲] حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
[۱۳] آقابزرگ، الذریعه، ج۱۴، ص۱۱۰و ج۲۰، ۳۰۵.
[۱۴] شهید اول، الذکری، ص۱۰.
[۱۵] مثلاً رجوع کنید حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.
[۱۶] طوسی، امالی، ج۱، صص۲، ۳۱.
[۱۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۵، ؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۴.
[۱۸] عمادالدین طبری، بشاره المصطفی، صص۲و۳؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۸۰؛ شهید اول، الاربعون، صص۲۰، ۲۲، ۲۴، ۶۵ـ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۵۰، ۶۹، ۱۴۴.
[۱۹] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۶۹، ۱۴۴، ۱۵۷-۱۵۸.
[۲۰] افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۶.
منابع
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر، بغداد، بی نا، ۱۳۹۷ق.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، بی نا، ۱۳۸۰ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل، تهران، بی نا، ۱۳۸۲ق.
- ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش محمد عبدالقدوی قاسمی،بی جا، بی نا، ۱۳۵۹ق.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم،بی نا، ۱۴۰۱ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت،بی نا، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- حرعاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد،بی نا، ۱۳۵۸ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ق.
- شهید اول، محمد بن مکی،ذکری الشیعه احکام الشریعه،بی جا، بی نا، ۱۲۷۱ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی باوفیات، به کوشش رمضان عبدالتواب، بیروت، بی نا، ۱۴۰۵ق/۱۹۶۴م.
- هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد(ع)، تهران، انتشارات دلیل، ۱۳۷۹ش.
- طوسی، محمدبن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
منبع اقتباس: مقاله حسن بن محمد طوسی در سایت ویکی شیعه
