آثار حسادت، زیانبار و مخرب است و گستره آن، فرد و جامعه را در برمیگیرد. این آثار شامل آسیب های روانی، رفتاری، اجتماعی و ذهنی است.حسد، یک واکنش منفی عاطفى است که می تواند در نتیجه از دست دادن دوستى کسى یا احتمال و یا تصور آن، و یا مشاهده برخورداری دیگران از نعمت یا موفقیت ظاهر شود. پاسخ هاى ناشى از حسد گاهى با پاسخ هاى خشم شباهت زیاد دارند. گاهى نیز به علت حرکات ناشى از حسد نمی توان پی برد. حسد غالبا با ترس و انواع خشم و عصبانیت می آمیزد.
کسى که دچار حسد می شود، در روابط خود با شخص محبوب، اطمینان خاطر را از کف می دهد و بیمناک است که مبادا دوستش به او بی مهرى کند. محرک هاى حسد و پاسخ هاى عاطفى ناشى از آن به ترتیب شخص حسود و طرز رفتار دیگران با او بستگى دارد. حسد به هر صورت که ظاهر شود، شخص را ناشاد می سازد و سازگارى او صدمات بزرگ و یا اندک وارد می کند. کسى که در کودکى گرفتار حسد باشد، هم در این دوره و شاید هم در تمام عمر به مردم و جهان با نظر حسد و بدبینى نگاه کند.
شخص حسود، کسی است که از وجود نعمت، شادکامی، موفقیت و پیشرفت دیگران در حیطه های مالی، تحصیلی و شغلی، مورد توجه واقع شدن دیگران توسط فرد یا افراد دیگر، مطرح شدن سایرین در حیطه های مختلف اجتماع ناراضی است.
حسادت اگرچه همیشه صفت نکوهیده ای است، اما وقتی شدید شود، به اختلال روانی تبدیل شده و می تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد. روانپزشکان با تاکید بر این که حسادت، زن و مرد نمی شناسد و بنابراین هم زنان و هم مردان می توانند این صفت ناپسند را داشته باشند، اظهار می کنند حسادت بیمارگونه، نشانه ای از اختلال روانی شدیدتر است در حالی که در به طور معمول حسودی کردن در سطح عادی ممکن است در همه افراد مشاهده شود.
فرهنگ شخصی و خانوادگی هر فرد و حس قالب به دست گرفتن رهبری و مدیریت خانواده می تواند از انگیزه های حسادت باشد. به طور نسبی مردان کمتر دچار حسادت می شوند؛ زیرا تمایل زنان برای جذاب بودن، بیشتر است. همچنین بررسی ها نشان می دهد افراد حسود، یکی از شدیدترین انواع استرس را تجربه می کنند که می تواند زندگی خود آنها و حتی اطرافیانشان را به شکل منفی تحت تاثیر قرار دهد.
آثار حسادت جسمی و روانی حسادت
از جمله آثار حسادت، که در کودک و بزرگسال وجود دارد، «خشم» است. حسود فرد مورد حسادت واقع شده را هدف غضب خود قرار می دهد؛ چنانچه از امام علی (ع) نقل شده است: «الحسود یغتاظ علی من لا ذنب له»؛(۱) حسود نسبت به کسی که هیچ گناهی ندارد خشمگین می شود. تنها خطای او برخورداری از نعمتی است که حسود از آن محروم می باشد. حسود ممکن است به دنبال حسادتی که خشم او را بر افروخته حسادت خود را بطور مستقیم یا غیر مستقیم ظاهر سازد.
آثار حسادت منحصر به واکنش های مستقیم و غیرمستقیم نیست و دارای آثار جسمی و روانی نامطلوبی در خود حسود نیز می باشد که در اینجا به برخی از آثار حسادت اشاره می شود:
آثار جسمی حسد موضوعی است شایان توجه و تحقیق علمی بیشتر. فعل و انفعالات تنکردشناختی – همانند فعالیت غدد درون ریز – و واکنش دستگاه های عصبی هنگام بروز و ادامه یافتن این حالت هیجانی باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد.
در روایات بسیاری، تاثیر و آثار حسادت بر جسم مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال، در تعدادی از آنها آمده است که حسادت بدن را ذوب می کند.(۲) در بعضی دیگر، حسد به زنگار و بدن به آهن تشبیه شده است؛ همانگونه که زنگار به تدریج موجب نابودی آهن می گردد، حسد نیز بدن را از بین می برد.(۳)
در اجتماع، به وضوح آثار حسادت بر جسم افراد حسود مشهود است؛ اما گاهی به آن توجه نداریم و نمی دانیم که از کجا ریشه گرفته است و فقط به درمان ظاهری و برطرف کردن عوامل غیر واقعی می پردازیم، ولی با کمی تفکر و مراجعه به مشاوران متخصص و دلسوز، می توان به ریشه پی برد و آن را خشکاند.
آثار حسادت در بُعد روان، به ویژه در سالهای بالای رشد، از اهمیت فراوانی برخوردار است. حسادت در سالهای اولیه، رشد چندان عمقی ندارد و به همین رو، آثار حسادت در آن دوره، زودگذر است و با از بین رفتن شرایطی که باعث حسادت شده، آثار آن نیز از بین می رود. به عنوان مثال، هنگامی که یک اسباب بازی مورد علاقه کودکی قرار می گیرد و با کودکی که آن را در اختیار دارد درگیر می شود، اگر اسباب بازی بشکند یا اسباب بازی را از آنها بگیریم، ممکن است مدتی بعد رفتار صلح آمیز از سر گرفته شود ولی در سال های بالاتر، حسادت عمیق تر و پابرجاتر است و گاه چندین سال ادامه می یابد و طبعا آثار حسادت نیز ماندگارتر می شود.
در این موارد، آثار روانی نامطلوب حسادت آشکار می شود. این نکته در روایات متعدد مورد تاکید قرار گرفته و به مواردی از آثار حسادت همچون اندوه مداوم اشاره شده است. حسود نسبت به چیزی محزون است که توانایی تغییر آن را ندارد. او از محرومیت خود رنج می برد، در حالی که نه قدرت سلب آن نعمت را از دیگری دارد و نه توانایی کسب آن را برای خود. حسادت حتی بهره مندی فرد را از چیزهایی که در اختیار دارد و لذت بردن از نعمت های موجود را از او سلب می کند(۴) و بدین سان، او را از آسایش روانی محروم می گرداند(۵) و در دراز مدت، موجب ابتلای او به بیماری های سخت روانی می شود.
آثار حسادت بر زندگی فردی و اجتماعی
حسادت که به عنوان سرطان روان و ذهن شناخته می شود، اساسا احساسی است که ذره ذره افکار منفی، ترس، ناامنی، اضطراب و تمامی دیگر احساسات منفی را به ذهن و روان فرد تزریق می کند. گاهی اوقات حسادت به مجموعه ای از احساسات مختلف منفی همچون عصبانیت، بی لیاقتی، تنفر، دلخوری و درماندگی اطلاق می شود و فرد در هر سن و سالی می تواند آن را تجربه کند.
سایت تخصصی (listdose) با ارائه ۱۰ دلیل قانع کننده به مضرات و آثار حسادت در زندگی فردی و اجتماعی افراد پرداخته که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم::
۱-آثار حسادت روی شغل
حسادت کردن به همکاران در محیط کار، به شکل بدی روی وضعیت شغلیِ خود فرد تاثیر می گذارد. بیشتر اوقات فردی که به همکاران خود حسادت می کند، خواسته یا ناخواسته در رفتارش به آنها توهین می کند و این امر، موقعیت شغلی او را به خطر می اندازد.
۲-از دست دادن دوستان نزدیک
بیشتر مواقعی که دوستانتان نمره بهتری می گیرند، ممکن است به آنها حس حسادت داشته باشید. این ماهیت انسان است که تمایل داشته باشد جایگاه خود را نسبت به دیگران ارتقا دهد و از موفقیت دیگران ناراحت شود، اما نکته مهم آن است تا بتوان بر این حس غلبه کرد و به جای حسادت کردن به موفقیت دیگران، تلاش کنیم که موفقیت های خودمان را بیشتر کنیم.
۳-از دست دادن روابط خانوادگی
یکی دیگر از آثار حسادت، تاثیر منفی آن بر دوستی و صمیمیت بین اعضای خانواده است. مواقع زیادی وجود دارد که افراد، روابط خانوادگی شان را به دلیل حسادت از دست می دهند. حسادت بین اعضای خانواده به درگیری و دعوا منجر می شود. همچنین حسادت بین خواهرها و برادرها، می تواند نزدیکی خانواده را از بین ببرد که در این میان والدین بیشترین آسیب را می بینند.
۴-حقیر شدن یکی از بدترین آثار حسادت
حسادت، رفتار بدی در نظر گرفته می شود؛ چرا که موجب ناراحتی فرد می شود و حس ترس همه جانبه ای را در او به وجود می آورد. فرد حسود احساس می کند هیچ فرد نزدیکی برای او نمانده و به تدریج، احساس حقارت در او آغاز می شود. همچنین بر نوع تفکرات فرد تاثیر گذاشته و باعث می شود تنها به جوانب منفی مسائل توجه کند.
۵-تخریب زندگی اجتماعی
زندگی اجتماعی، دوره ای است که عمر خود را با افراد دیگر می گذرانیم و از آن لذت می بریم. همچنین داشتن روابط اجتماعی با افراد مختلف فوائد بی شماری برای فرد به همراه دارد؛ اما اگر اجازه دهید حس حسادت بر شما غلبه کند مجبور می شوید برای نشان دادن برتری خود به دیگران بی احترامی کنید و به این ترتیب روابط اجتماعی شما تخریب می شود.
۶-تاثیر سوء بر سلامت کلی فرد
تاثیر منفی بر جسم، یکی از آثار حسادت ورزیدن است. افراد حسود در خود، حس ناراحتی و ترس را تجربه می کنند. وجود این ترس موجب می شود فشار و استرس فرد افزایش یابد که بر سلامت تاثیر می گذارد و مشکلات بسیاری همچون بیماری های قلبی، چاقی، دیابت، سردرد و مرگ زودرس را به همراه دارد.
۷-ایجاد مشکل در زندگی مشترک
اغلب گفته می شود که افراد حسود نمی توانند عاشق شوند. افراد حسود همیشه این ترس را دارند که همسر خود را از دست بدهند و به همین دلیل نمی توانند به طرف مقابل خود اعتماد کنند.
۸-خطر ارتکاب به جرم
حس حسادت وقتی شدید شود ممکن است فرد را وادار به تصمیماتی کند که موجب پشیمانی او در تمام عمر شود. گاهی اوقات افراد تحت تاثیر حسادت برای انتقام گرفتن، روش اشتباهی را پی می گیرند که به ارتکاب جرم آنان منجر می شود. این مورد می تواند یکی از خطرناکترین آثار حسادت محسوب شود.
۹-تاثیر سوء بر آنها که ما را دوست دارند
واضح است در صورتی که اتفاقی بد برای فرد رخ دهد، روی افرادی که او را هم دوست دارند، تاثیر می گذارد. بنابراین اگر در نتیجه حسادت، اتفاق بدی برای فرد رخ دهد، نه تنها به شخص آسیب وارد می شود بلکه اطرافیان فرد هم، تحت تاثیر آن قرار می گیرند. به طور مثال وقتی فرد در نتیجه حسادت به انجام جرمی مرتکب شود، زندگی اطرافیان او هم تحت تاثیر آن خراب می شود.
۱۰-حس تنهایی دائمی، یکی از آثار حسادت
فرد حسود در نهایت به این نتیجه می رسد که تنهای تنهاست. هیچ کس در اطراف او نخواهد بود تا بتواند احساساتش را با او در میان بگذارد و از او مراقبت و حمایت کند.
درمان حسادت در بزرگسالی
۱-درمان شناختی و علمی
برای درمان این صفت ناپسند و رفع آثار حسادت در بزرگسالی، ابتدا شناخت ریشه آن ضروری است تا بتوان با مقابله و از بین بردن آن، حسادت را درمان نمود. می توان گفت: ریشه اصلی حسادت ضعف فکری در نحوه تلقی امور و بدبینی است. لذا به موضوع حسادت در کودکان باید توجه کرد. اگر کودک نسبت به نوزاد حسادت می ورزد که چرا پدر یا مادر به او محبت می کنند، برای این است که احساس می نماید ممکن نیست پدر هر دو را دوست بدارد؛ یا اگر اسباب بازی و چیزی از این نوع در کار است، احساس می کند فقط همین یکی است و دستیابی به مثل آن امکان ندارد.
البته این مساله در سال های اولیه رشد ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است، ولی در سالهای بالاتر، به دلیل آگاهی بیشتری که فرد نسبت به حالات خود پیدا می کند، با دید وسیع تری به امکانات موجود در جهان می نگرد؛ یعنی این بار بدبینی و کج فکری هنگام حسادت به نظام عالم و خدای متعال تغییر جهت می دهد؛ فرد وسعت فضل الهی را انکار می کند و یا فکر می نماید خدا او را دوست نداشته که فلان نعمت را به او نداده است. به همین دلیل، در بعضی روایات، ریشه «حسادت»، کفر و انکار فضل الهی ذکر شده است.(۶)
با توجه به ریشه حسادت، می توان راه های فکری و عملی برای رفع حسادت پیشنهاد کرد. در فرهنگ اسلام (قرآن کریم، روایات اهل بیت علیهم السلام و کلمات دانشمندان اخلاق)، برای جبران ضعف شناختی بزرگسالان که منجر به حسادت می شود و نیز رفع آثار حسادت، راه های متعددی وجود دارد که در ذیل، به برخی از آنها اشاره می شود:
الف – توجه به رحمت و حکمت خدای متعال
توجه به گستردگی نعمت ها(۷) و نیز کمت خدای متعال، که هر کاری را از روی حکمت انجام می دهد، می تواند چاره بدبینی در حسود باشد. اگر نعمت های الهی را به دریایی از آب شیرین و گوارا تشبیه کنیم، هیچ کس بر سر سیراب شدن از آن، به دیگری حسد نخواهد برد. از سوی دیگر، محدودیت هایی که در بهره مندی از این دریای عظیم وجود دارد به دلیل حکمت هایی است که خداوند در اداره این عالم به کار گرفته است.
توجه به این دو مطلب زمینه را برای قناعت و راضی بودن فرد به آنچه از امکانات برایش فراهم شده آماده می کند و او را از حسادت نسبت به نعمت هایی که در دست دیگران است، بازمیدارد.
توجه به کمال نبودن بهره مندی مادی – که غالبا موضوع حسادت است – و توجه به فضیلت صبر بر تلخی محرومیت ها و نیز تلاش برای به دست آوردن خواسته ها از راه صحیح، از دیگر اندیشه های سودمند برای مبارزه با حسادت است. اسلام پیروان خود را همواره به بی اعتنایی نسبت به آنچه در دست مردم قرار دارد(۸) و بی ارزش شمردن و اصالت ندادن به بهره مندی های مادی و بسنده نمودن به قدر کفایت همراه با پاکی و عفاف، دعوت نموده است.(۹)
ب – توجه به موقعیت ها و امکانات شخصی
علاوه بر توجه به گستردگی نعمت های الهی در این جهان مادی و محدود و توجه به نعمت های فراوانی که خداوند، به هر یک از ما داده است، توجه به آنچه را که حسود به صورت بالفعل دارد، می تواند راه عملی دیگری برای مبارزه با حسادت باشد؛(۱۰) همین که فرد محاسبه کند «من چه نعمت های زیادی دارم که دیگران ندارند و می توانم با تلاش و بکارگیری توان خود، بیش از این هم به دست آورم»، او را کمک می کند تا ریشه حسادت را در درون خود بخشکاند.
ج – توجه به ضررهای حسادت
تلقی حسادت به عنوان یک بیماری خطرناک، می تواند زمینه را برای درمان آن فراهم آورد. همانگونه که گذشت، حسد موجب ضررهای بدنی و نیز رنج و اندوه فراگیر و طولانی می شود. توجه به این که حسادت پیش از فرد مورد حسادت، اولین ضربه و مهلک ترین آنها را بر حسود وارد می آورد(۱۱) و او را اسیر غم و اندوه می سازد، می تواند به عنوان زنگ بیدار باش مورد توجه قرار گیرد.
۲-درمان عملی
با وجود آن که ریشه حسادت فکری است، ولی کسی که به حسادت مبتلا شده غیر از رسیدگی به جنبه های فکری و شناختی، باید با آثار بدی که حسادت به وجود آورده است – مانند نفرت و کینه – نیز به مقابله برخیزد و این تنها با اندیشه اصلاح نمی گردد، بلکه باید از نظر عملی هم روش هایی را برای از بین بردن آثار نامطلوب حسادت به کار بندد. در اینجا، با توجه به نصایح و سخنان اندیشمند بزرگ اخلاق، مولی محسن کاشانی، راه های مبارزه با حسادت در دو مرحله بیان می شود:
مرحله اول: تمرین بر ترتیب اثر ندادن به حسادت و رفتار بر ضد آن؛ مثلا، فرد به جای بدگویی، آگاهانه به مدح و ثنای طرف مقابل بپردازد و به جای تکبر، تواضع نسبت به او را در پیش گیرد.
مرحله دوم: ایجاد رابطه عاطفی مثبت بین خود و فرد مورد حسادت؛ به این صورت که وقتی حسود رفتار خود را اصلاح کند، طرف مقابل این مساله را درک خواهد کرد و دلش نسبت به او نرم می گردد و زمینه روانی مناسبی برای محبت و دوستی فراهم می شود. واکنش طبیعی فرد مورد حسادت در این هنگام، نیکی و احسان خواهد بود. بدین سان، حسود نیز به سمت احسان و نیکی تمایل پیدا می کند و زمینه توافق قلبی و برطرف شدن حسادت و از بین رفتن آثار روانی نامطلوب آن فراهم می گردد.(۱۲) این روشی است که – بطور کلی – قرآن کریم برای رفع کینه ها در روابط بین افراد پیشنهاد می کند.(۱۳)
ناگفته نماند که برای ریشه کن شدن و رفع آثار حسادت، اطرافیان و اجتماع نیز وظایفی دارند و باید به فرد کمک کنند؛ زمینه های بروز حسادت و رفتارهای حسادت آمیز را از میان بردارند تا تلاش های شخصی هر کس برای غلبه بر هیجان حسادت به ثمر برسد و جامعه ای باصفا و دارای آرامش روانی مطلوب داشته باشیم.
جمع بندی
حسد ورزی، یک واکنش و پاسخ عاطفى است که در نتیجه از دست دادن دوستى کسى یا احتمال و یا تصور آن و یا مشاهده رفاه و موفقیت دیگران ظاهر می شود. حسد حکایت از ضعف شناختی بزرگسالان دارد و غالبا با ترس و خشم می آمیزد. آثار حسادت، گسترده بوده و در ابعاد جسمی و روحی و نیر فردی و اجتماعی قابل مشاهده است. به خطر افتادن سلامت جسمانی، فقدان آرامش روان و از دادن دوستان و حتی شغل را می توان از مهمترین آثار حسادت دانست. برای درمان و رفع آثار حسادت، دو روش شناختی و رفتاری ارائه شده است.
پی نوشت ها
۱-محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۳، ص ۲۵۶.
2-آقا جمال خوانساری، شرح فارسی غررالحکم، ج ۱، ص ۱۷: امام علی (ع): «الحسد یذیب الجسد.»
3-محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ص ۲۵۶
4-محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ص ۲۵۰: امام علی (ع): «اقل الناس لذه الحسود.»
5-محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ص ۲۵۲: امام علی (ع): «لایطمعن الحسود فی راحه القلب.»
6-محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ص ۲۵۵: امام صادق (ع): «الحسد اصله من عمی القلب وجحود فضل الله تعالی و هما جناحان للکفر.»
7-«و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها»(ابراهیم/۳۴)؛ «اللهم انی اسالک برحمتک التی وسعت کل شی ء»(شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای کمیل).
8-سید رضی، نهج البلاغه، قصارالحکم، ص ۳۴۳: امام علی (ع): «الغنی الاکبر الیاس عما فی ایدی الناس.»
9-محمدمحمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج ۶، ص ۳۶۴: امام علی (ع) «ینبغی لمن عرف نفسه ان یلزم القناعه و العفه.»
10-در این زمینه قرآن کریم میفرماید: «و اما بنعمه ربک فحدث».
11-محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ص ۲۵۵: امام صادق (ع): «الحاسد مضر بنفسه قبل ان یضر بالمحسود.»
12-ملامحسن کاشانی، محجه البیضاء، ج ۵، ص ۳۴۲.
13-فصلت/۳۴.
منابع اقتباس
- مجله معرفت؛ شماره ۳۸؛ محمد مهدی صفورایی پاریزی؛ فارغ التحصیل کارشناسی ارشد روان شناسی از مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)
- مجله پزشکی دکتر سلام
