کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام تالیف جواد بن سعد بن جواد کاظمی، معروف به فاضل جواد (۱۰۴۴ ق) است.
موضوع کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام
این کتاب تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که در آنها احکام فقهی بیان و بر اساس ترتیب کتب فقهی منظم شده است.
از صدر اسلام در کنار سبک های مختلف فقهی مثل فقه رساله ای، خلافی، استدلالی، سبک دیگری پدید آمد که در آن تفسیر آیات فقهی قرآن کریم بر اساس ابواب فقهی مرتب شده که نام آن را آیات الاحکام گذاشتند.
این سبک تفسیر آیات فقهی در هر چهار فرقه مذاهب اسلامی دیده می‌شود.
اولین کتابی که در بین فقهای امامیه به این سبک نوشته شده است کتاب آیات الاحکام محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ ق) از اصحاب امام باقر (علیه السلام) است[۱] و پس از آن کتاب های آیات الاحکام دیگری نوشته شده که از مهم ترین آنان می توان فقه القرآن راوندی (م ۵۷۳ ق)، النهایه فی تفسیر الخمس مائه آیه از احمد بن حسن بن متوج بحرانی (م بعد از ۸۳۶ ق)، زبده البیان مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ ق)، تفسیر شاهی امیر ابو الفتح حسینی (م ۹۸۶ ق)، قلائد الدرر علامه شیخ احمد بن عبد النبی جزائری (م ۱۱۵۰ ق) را نام برد.
در بین این آثار، کتاب ارزشمند مسالک الافهام از جایگاه خاصی بر خوردار است و از زمان نگارش آن فقهای بزرگ امامیه به آن توجه داشته و در موسوعه های فقهی مثل مفتاح الکرامه سید محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق)، جواهر الکلام شیخ محمد حسن نجفی (م ۱۲۲۶ ق)، کتاب الصلاه، رسائل فقهیه شیخ اعظم النصاری (م ۱۲۸۱ ق) مصباح الفقیه آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۳ ق)، بلغه الفقیه سید محمد بحر العلوم (م ۱۳۲۶ ق)، مستمسک العروه الوثقی آیه الله سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ ق)، کتاب القضاء آیه الله گلپایگانی و غیر آنان به آن استناد شده و نظریات و اقوال آن مورد نقد و بررسی واقع شده است.
این کتاب پر از تحقیقات فقهی و دقیق و نکات ادبی است که بر آگاهان به این علوم پوشیده نیست. مولف تمام اقوال فقهای قبل از خود را بیان نکرده است بلکه به ذکر نظریات سید مرتضی (م ۴۳۶ ق)، شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)، علامه حلی (م ۶۷۶ ق)، اکتفا نموده است.
همراه با این نظریات، به اقوال ذکر شده در تفاسیر البیضاوی (م ۶۸۵ ق)، مجمع البیان طبرسی (م ۵۴۸ ق)، التبیان شیخ طوسی و همینطور نظریات بزرگان اهل تسنن در کتاب های تفسیری و فقهی آنان نیز اشاره شده است.
این کتاب مزین به مقدمه ارزشمندی از آیه الله عظمی نجفی مرعشی (م ۱۴۱۱ ق)، در معرفی و تاریخچه کتاب های آیات الاحکام در مذاهب اسلامی همراه با زندگینامه عالمانه و محققانه مولف و آثار وی می‌باشد که به ارزش علمی این کتاب می افزاید.
تاریخ تالیف کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام
در الذریعه[۲] اعیان الشیعه[۳] تاریخ پایان تالیف آن در هشتم محرم الحرام سال ۱۰۴۳ ق ذکر شده است.
نسخه ها
در الذریعه[۴] به نسخه ای در نزد حاج میرزا محمد حسین شهرستانی در کتابخانه شیخ عبد الحسین آل یاسین بالکاظمیه و در نزد سید علی ایروانی در تبریز و در نزد شیخ محمد رضا مظفر به خط ناصر فضل الله مربوط به ۱۰۴۴ ق اشاره شده است.
در مقدمه ای بر فقه شیعه صفحه ۲۳۲ به چندین نسخه منتخب از کتابخانه های آیه الله مرعشی، مجلس شورای اسلامی، دانشگاه تهران، الهیات، ملک در تهران، روضاتی در اصفهان اشاره شده است.
در چاپ کتاب موجود از ۴ نسخه خطی استفاده شده که عبارتند از:
- نسخه کتابخانه علامه سید محمد علی قاضی طباطبایی تبریزی که نسخه مورد اعتماد در چاپ بوده است. این نسخه با رمز (قض) مشخص شده است.
- نسخه کتابخانه استاد مرتضی مدرسی (چهاردهی) مربوط به سال ۱۰۹۰ ق، به خط عبدالله بن شیخ عبد علی طرفی که با رمز (چا) مشخص شده است.
- نسخه کتابخانه آیه الله سید شهاب الدین مرعشی، که بعضی از حواشی مولف در ذیل آن ذکر شده است و با رمز (عش) مشخص شده است.
- نسخه به خط محمد طاهر بن محمد کریم، مربوط به سال ۱۱۰۱ ق از کتابخانه عالم فاضل حاج شیخ حسن مصطفوی که بعد از چاپ کتاب این نسخه در دسترس ناشرین قرار گرفته است و تفاوت های آن در پایان هر قسمت از کتاب ذکر شده است این نسخه با رمز (سن) مشخص شده است.
در مقدمه کتاب در صفحه ۱۸، آیه الله عظمی سید شهاب الدین مرعشی، به نسخه ای از میرزا ابوالهدی نوه علامه کرباسی که از مشایخ روایت ایشان بوده است و همینطور نسخه ای که در نزد ایشان بوده و دو نسخه از کتابخانه های عمومی اشاره شده که این ۴ نسخه در اختیار ناشر و مصحح قرار گرفته تا از آنها استفاده نمایند.
تاریخ انتشار کتاب مسالک الافهام
کتاب موجود توسط انتشارات مرتضوی در سال ۱۳۸۹ ق چاپ شده است.
حواشی جلد اول و دوم آن بوسیله شیخ محمد باقر بن معروف شریف زاده گلپایگانی و استخراج منابع و مآخذ احادیث و آیات توسط شیخ عبد الکریم مرتضوی انجام شده است.
تصحیح کتاب نیز با نظارت سید محمد تقی کشفی انجام شده است.
کلمات بزرگان در مورد کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام
ریحانه الادب[۵]: آیات الاحکام که نام اصلیش مسالک الافهام فی شرح آیات الاحکام می باشد و آن بهترین کتابی است که در این موضوع تالیف شده است.
اعیان الشیعه[۶]: من اکبر ما کتب فی بابه و اتمها فائده صنفه بامر شیخه المذکور ( شیخ بهائی )، راینا منه نسخه بخط یده فی قریه بهار من توابع همدان.
مولف در خطبه کتاب می‌نویسد: و لعمری ان من نظر فی کتابی هذا بعین الانصاف، و جانب سبیل البغی و الاعتساف، علم انه عدیم النظیر و انه من تاییدات العلی القدیر
علامه شیخ حسن بلاغی نجفی در تنقیح المقال درباره آن می‌نویسد: من اکبر ما کتب فی شانه و اتمها سماه (مسالک الافهام فی شرح آیات الاحکام)
امل الآمل[۷]: الشیخ جواد بن سعید، فاضل عالم محقق جلیل القدر، له کتب منها: شرح آیات الاحکام
علت تالیف کتاب کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام
مولف در مورد علت تالیف کتاب در صفحه اول آن می نویسد: لما کان من اجل النعم و اوفر القسم استفاده الاحکام الشرعیه من الآیات القرآنیه و قد اعتنی العلماء بالبحث عنها و الاستنباط منها… فانهم بینوا جهه الدلاله بما استفادوا من الائمه الاطهار الذین هم مهبط الوحی و التنزیل او بما اشتملت علیه من الظاهر البعید عن التاویل
سپس در صفحه ۲ در ادامه می نویسد: ثم ان اصحابنا و ان بینوا جهه الدلاله فی تضاعیف کتبهم الا انه لم یتفق منهم بیان جمیع ذلک فی کتاب مفرده بالتدوین لیکون مشتملا
علی وجوه الدلاله فی الآیات المتعلقه باحکام الدین فحدانی ذلک علی ان اجمع کتابا مشتملا علی جمیع ما یتعلق بکل آیه مبنیا فیه وجوه الدلاله
قابل ذکر است که در مقدمه کتاب کنز العرفان فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق) نیز نبودن کتاب جامعی در آیات الاحکام را دلیل تالیف کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام ذکر کرده است و ظاهرا با وجود کتابی مثل کنز العرفان و نظائر آن این دلیل تالیف صحیح نباشد مگر اینکه این کتابها در دست مولف نبوده است.
حواشی و شروح کتاب مسالک الافهام
در کتب تراجم دو حاشیه و شرح برای کتاب ذکر شده است
- سلوک مسالک المرام مسلک مسالک الافهام ، از شیخ عبد القاهر بن عبد رجب عبادی حویزی [۸][۹][۱۰][۱۱]
- حاشیه بر مسالک الافهام از میرزا عبدالله بن عیسی تبریزی اصفهانی (م ۱۱۳۰ ق) [۱۲]
تقسیم بندی مطالب
مباحث کتاب مسالک الافهام الی آیات الاحکام در دو مجلد که از ۴ قسمت تشکیل شده است مطرح شده است.
قسمت اول از جلد اول شامل کتاب های طهارت، صلاه و صوم است.
قسمت دوم از جلد اول در بردارنده کتاب های زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر است. قسمت اول از جلد دوم کتاب های المکاسب، البیع، دین و توابع آن، بعضی از عقود مثل شرکت، عاریه، غصب، مضاربه و نظائر آن و در آخر کتاب النکاح را در بردارد.
قسمت دوم از جلد دوم کتاب های طلاق، مطاعم و مشارب، مواریث، حدود، جنایات، قضاء و شهادات را شامل می شود.
پی نوشت ها:
- الذریعه الی تصانیف الشیعه،آقا بزرک طهرانی، ج۱، ص۴۰.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه،آقا بزرک طهرانی، ج۲۰، ص- ۳۷۷-۳۷۸
- اعیان الشیعه،ج۴، ص۲۷۱.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه،آقا بزرک طهرانی، ج۲۰، ص۳۷۸.
- ریحانه الادب، ج۴، ص۲۸۰.
- اعیان الشیعه، ج۴، ص۲۷۱.
- امل الآمل، ج۲، ص۶.
- امل الآمل، ج۲، ص۱۵۷.
- اعیان الشیعه، ج۸ ، ص۳۲.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه،آقا بزرک طهرانی، جه۴، ص۲۴۳.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه،آقا بزرک طهرانی، ج۱۲ ص۲۲۷.
- الذریعه الی تصانیف الشیعه،آقا بزرک طهرانی،۶۱۲ ص۱۹۹.
منابع
- امل الآمل ۲/ ۵۶
- کشف الحجب: ۵۰۲
- هدیه العارفین: ۱/ ۲۵۸
- مرآه الکتب التبریزی: ۴۵۴
- اعیان الشیعه: ۴/ ۲۷۱
- الاعلام: ۲/ ۱۴۲
- الذریعه: ۲۰/ ۳۷۷، ۳۷۸
- معجم المؤلفین: ۳/ ۱۶۵
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
