مروان در کودکی به همراه پدرش حکم بن ابی العاص، به دستور پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به طائف تبعید شد و توسط خلیفه سوم، عثمان بن عفان، به مدینه بازگشت و در دستگاه خلافت مشغول به کار شد. وی در جنگ جمل و صفین در مقابل امام علی (علیه السلام) قرار گرفت؛ مانع دفن پیکر امام حسن (علیه السلام) کنار جدش، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شد و همچنین مجادله ای با امام حسین (علیه السلام) به جهت بیعت نکردن با یزید داشت.
مروان پس از کناره گیری معاویه بن یزید از حکومت، به خلافت رسید و پس از حدود ده ماه، در سال ۶۵ قمری توسط همسرش مسموم و وفات یافت.
زندگینامه
مروان بن حکم بن ابی العاص بن امیه بن عبدشمس بن عبدمناف در سال دوم هجرت به دنیا آمد. کنیه مروان، ابوعبدالملک بود [۱] و به این علت که قدی بلند ولی بدنی ناموزون داشت، به خیط باطل نیز معروف بود.[۲] وی اولین نفر از فرزندان حکم بن ابی العاص بود که به خلافت رسید و بنی مروان به وی منسوبند.[۳]
از تبعید به طائف تا شورش مردم علیه عثمان
پدرِ مروان، حکم بن ابی العاص بن امیه به جهت افشای اسرار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نزد بزرگان قریش توسط پیامبر از مدینه اخراج، و لعنت شد[۴] و به همین جهت نزد علمای اهل سنت از صحابه شمرده نشده است.[۵] برخی محل ولادت مروان را طائف ذکر کرده اند. مروان به همراه پدرش در شهر طائف ساکن شد و در زمان ابوبکر و عمر نیز در تبعید باقی ماند.[۶]
پس از به خلافت رسیدن عثمان، وی همراه پدرش به مدینه بازگشت[۷] و کاتب و از خاصّان حکومت عثمان قرار گرفت[۸] و داماد او نیز گردید.[۹] نقل است که امام علی (علیه السلام) به وی گفته است: وای بر تو و وای بر امت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) از دست تو.[۱۰] منابع تاریخی اقدامات وی را از عوامل اصلی شورش علیه عثمان و کشته شدن وی ذکر کرده اند.[۱۱]
مقابله با امام علی (علیه السلام)
پس از به خلافت رسیدن حضرت علی (علیه السلام) در سال ۳۵ هجری قمری، مروان بن حکم با امام بیعت کرد، با این حال از مدینه به سوی مکه رفت و به عایشه ملحق شد.[۱۲]
وی از کسانی بود که طلحه و زبیر را برای شورش و تشکیل حکومت، ترغیب کرد و از آن دو می خواست که مردم را به بیعت خود وادار سازند؛[۱۳] در جنگ جمل نیز در سپاه طلحه و زبیر بود[۱۴] و طلب خون عثمان کرد.[۱۵] و البته در این جنگ، طلحه را کشته و علت آن را انتقام از قاتل عثمان عنوان کرد. البته بنابر نظر برخی مورخین علت این بود که طلحه قصد کناره گیری از جنگ را داشته است.[۱۶]
وی در جنگ جمل، به همراه عایشه، عمرو بن عثمان، موسی بن طلحه و عمرو بن سعید بن ابی العاص اسیر شد؛ ولی علی (علیه السلام) آنها را عفو نمود.[۱۷] البته بنابر برخی منابع، مروان پس از فرار اطرافیانش در اواخر جنگ، به طرف شام متواری گردید.[۱۸]
مروان در جنگ صفین در صف سپاهیان اموی، مقابل امام علی (علیه السلام) قرار گرفت.[۱۹] در این جنگ معاویه، از مروان خواست که در برابر مالک اشتر قرار گیرد و با وی بجنگد؛ اما مروان از این امر طفره رفت و عذر آورد.[۲۰] بنابر قولی، پس از جنگ صفین، امام به وی امان داد و مروان با علی (علیه السلام) بیعت کرد و به مدینه بازگشت و در آنجا ساکن شد.[۲۱]
حکومت مدینه
در سال ۴۱ قمری و پس از به خلافت رسیدن معاویه، مروان به حکومت مدینه منصوب شد.[۲۲] پس از مدتی، معاویه مکه و طائف را نیز به محدوده حکومت مروان اضافه کرد.[۲۳] پس از مدتی معاویه وی را عزل و سعید بن ابی العاص را به حکومت این مناطق منصوب کرد. برخی علت این برکناری را، امتناع مروان از گرفتن بیعت برای یزید پسر معاویه بیان داشته اند.[۲۴]
مروان در سال ۵۴ هجری مجددا به حکومت مدینه منصوب و پس از آن مجددا عزل شد و ولید بن عتبه به جای وی بر حکومت مدینه منصوب شد.[۲۵] وی در همین دوران نیز به مخالفت و اقدام علیه ائمه ادامه داد؛ در جریان تشییع امام حسن (علیه السلام)، مانع دفن پیکر وی در کنار قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شد[۲۶] و پس از به خلافت رسیدن یزید، سعی فراوانی در گرفتن بیعت از امام حسین (علیه السلام) داشت؛ تا جایی که از او مجادله‌ای با ولید بن عتبه حاکم مدینه برای گرفتن بیعت فوری از امام حسین (علیه السلام) و یا قتل امام روایت شده است.[۲۷]
پس از شورش مردم مدینه علیه یزید، وی از مدینه اخراج شد و در پی آن از عبدالله بن عمر درخواست کرد که مواظب خانواده‌اش باشد؛ اما ابن عمر از این کار سر باز زد و مروان این درخواست را به امام سجاد (علیه السلام) ابراز نمود و امام (علیه السلام) درخواست وی را پذیرفت و بر آن همت گمارد.[۲۸]
مروان پس از آن به شام رفت و تا زمان مرگ معاویه بن یزید بن معاویه در شام باقی ماند.[۲۹] بنابر برخی گزارش های تاریخی، واقعه حره پس از اخراج مروان و دیگر امویان و درخواست کمک آنها از یزید و در پی آن ارسال سپاه از جانب وی به مدینه، واقع شد.[۳۰]
خلافت
پس از کناره گیری معاویه بن یزید بن معاویه از خلافت، امویان با مروان به عنوان خلیفه بیعت کردند.[۳۱] مروان برای تثبیت حکومت، ابتدا به جابیه (در شمال حوران) رفت و مردم را به سوی خود خواند، در سال ۶۴ قمری مردم اردن با وی بیعت کردند. سپس وی به شام آمده و در اصلاح امور کوشید. در شام، ضحاک بن قیس فهری مردم را به بیعت با عبدالله بن زبیر فرامی‌خواند و همین امر به درگیری و جنگ وی با مروان بن حکم انجامید که در طی آن ضحاک شکست خورده و کشته شد.[۳۲]
مروان در جهت گسترش سلطه خود به سمت مصر لشکر کشید و مردم آنجا را که در صدد بیعت با عبدالله بن زبیر بودند، مطیع خود نمود و پسرش عبدالملک را به حکومت آنجا گمارد. سپس به شام بازگشت و پس از مدت کوتاهی وفات یافت.[۳۳] از جمله اقدامات مهم وی در زمان کوتاه خلافتش، ضرب سکه های دینار شامی بود که بر روی آن آیه «قل هو الله احد» حک شده بود.[۳۴]
وفات
مروان پس از وفات یزید، با ام خالد بنت هاشم بن عتبه بن ربیعه (همسر یزید و مادر خالد بن یزید) ازدواج کرده بود تا ام خالد بچه ای برایش بزاید.[۳۵] روزی در جمع، خطاب به خالد بن یزید ناسزایی به مادرش داد؛ این مطلب موجب نارضایتی خالد شد و به مادرش شکایت برد و ام خالد در جواب وی را به سکوت فراخواند و وعده داد که دیگر از مروان سخنان نامطلوب نمی شنود. در پی این ماجرا ام خالد، مروان را مسموم کرد و کشت.[۳۶] بنابر برخی گزارش های تاریخی ام خالد، وی را هنگام خواب، با بالشی خفه کرد[۳۷] و بنابر نقلی دیگر نیز ابتلا به بیماری طاعون موجب مرگ مروان گردید.[۳۸]
خلافت مروان ۹ یا ۱۰ ماه دوام داشت. وی در ابتدای ماه رمضان سال ۶۵، در سن ۶۴ سالگی وفات یافت.[۳۹] وی پیش از مرگ، پسرش عبدالملک را ولیعهد خود قرار داده بود و پسر دیگرش عبدالعزیز را به عنوان ولیعهد دوم منصوب کرده بود؛ پس از مرگ مروان، عبدالملک به خلافت رسید و مردم شام با وی بیعت کردند.[۴۰]
پی نوشت ها
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۸؛ ابن الأثیر الجزری، أسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۶۹.
- السمعانی، الأنساب، ۱۴۰۱ق، ج۱۲، ص۲۰۵
- ابن الأثیر الجزری، أسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۶۸
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۷
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۵۹، ۳۶۰
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۰
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۳۷۹
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۸
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۳
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۸، ۷۹
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- الدینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۸
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹۷
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۳۲
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- الدینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۲۴
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۸؛ ابن الأثیر الجزری، أسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۶۹
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۹۷ و ۱۹۸
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۸
- بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۱.
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۲۷
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۳۰، ۲۳۱
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- ابن حجر العسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۲۰۴
- المقدسی، البدءوالتاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه، ج۶، ص۵۷
- ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۱؛ ابن الجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۴۹.
- ابن العمرانی، الإنباء، ۱۴۲۱ق، ص۴۹
- الزرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۰۷
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۸۹
- ابن قتیبه الدینوری، الإمامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۳
منابع
- ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- الدینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الأولی، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
- ابن الأثیر الجزری، علی بن محمد، أسدالغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- الزرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، الطبعه الثامنه، ۱۹۸۹م.
- السمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، حیدر آباد، الطبعه الاولی، ۱۴۰۱ق.
- ابن قتیبه الدینوری، عبد الله بن مسلم، الإمامه و السیاسه المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰ق.
- ابن العمرانی، محمد بن علی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، القاهره، دار الآفاق العربیه، ط الأولی، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
- ابن الجوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- المقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبه الثقافه الدینیه، بی تا.
منبع: ویکی شیعه
