اشاره:
مصحف علی یا مصحف امام علی(ع)، نخستین نسخه جمع‌آوری‌شده قرآن که پس از درگذشت پیامبر (ص)، توسط امام علی(ع) آماده شد. این مصحف امروزه در دسترس نیست و بنابر روایات، به دستخط امام علی(ع) و بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها گردآوری شده بود.
بر اساس برخی روایات، شأن نزول آیات و همچنین آیات ناسخ و منسوخ، در حاشیه این مصحف آمده بود. به باور شیعیان، مصحف امام علی(ع) بر اساس توارث در دست ائمه معصوم بوده و هم‌اکنون نزد امام دوازدهم است.
پس از رحلت پیامبر (ص)، امام علی (ع) در خانه خود، قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع کرد و حدود ۶ ماه پس از رحلت پیامبر(ص)، مصحف را به مردم و صحابه نشان داد.(۱) سلیم بن قیس هلالی (درگذشته ۷۶ق) به نقل از صحابه پیامبر، از جمله ابوذر غفاری، سلمان فارسی و ابن عباس، درباره مصحف امام علی (ع) و ویژگیهای آن سخن گفته است. به‌علاوه، روایاتی از ابن عباس به‌طور مستقل در این باره نقل شده است.(۲)
بنا بر آنچه شهرستانی (درگذشته ۵۴۸ق) در تفسیر خود ذکر کرده، حضرت علی (ع) پس از جمع کردن آیات قرآن کریم، آن را که به اندازه یک بار شتر بود، با کمک غلامش قنبر به برخی از صحابه پیامبر و مردم نشان داد و گفت این همان چیزی است که بر پیامبر (ص) نازل شده است. اصحاب پیامبر(ص) گفتند ما به این مصحف نیازی نداریم و آن را ببر. امام علی(ع) در پاسخ به آنان گفت: به خدا دیگر هرگز آن را نخواهید دید، و سپس در حال خواندن آیه ۳۰ سوره فرقان(۳)، به خانه خود بازگشت.(۴)
ابن ندیم در کتاب الفهرست، مدت زمان گردآوری مصحف را ۳ روز دانسته و آن را اولین مصحف قرآن کریم معرفی کرده است.(۵)
ویژگی‌ها
بر اساس روایات، مصحف امام علی(ع) با دستخط وی(۶) و به ترتیب نزول گردآوری شده است؛ یعنی سوره علق در ابتدای قرآن آمده و پس از آن المدثر، نون و القلم و…، اما درباره اینکه آیا در این مصحف، شأن نزول و معرفی آیات ناسخ و منسوخ هم آمده و یا فقط آیات قرآن کریم به تنهایی ذکر شده، اختلافاتی در روایات وجود دارد.(۷) در روایتی از امام باقر(ع) آمده که هیچ‌کس قرآن را بر اساس ترتیب نزول جمع‌آوری نکرده، مگر علی بن ابی طالب(ع).(۸)
به باور شهرستانی در تفسیر مفاتیح الاسرار، قرآن جمع‌آوری‌شده توسط امام علی(ع) علاوه بر متن، حاشیه هم داشته(۹) و همچنین به گفته شیخ مفید، تأویل آیات قرآن کریم هم در آن بوده است.(۱۰) بنابر برخی روایات، بسیاری از مبهمات، از جمله نام بعضی از منافقان، در حاشیه قرآن جمع‌آوری‌شده توسط امام علی(ع) بیان شده بوده و برخی محققان، همین مورد را یکی از دلایل پذیرفته نشدن آن توسط صحابه پیامبر دانسته‌اند.(۱۱)
به تصریح بسیاری از منابع شیعه، مصحف امام علی (ع) به نوبت و بر اساس توارث، در دست ائمه (ع) بوده و اکنون نزد امام دوازدهم(ع) است.(۱۲)
پی نوشت ها:
- طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳؛ السجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۰۵ق، ص۱۶؛ سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۶۱.
- ایازی، «مصحف امام علی (ع)»، ص۱۶۷.
- وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَـٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا؛ و پیامبر گفت: «پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.»
- خرمشاهی، قرآن‌پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۸.
- ابن الندیم، الفهرست، ص۳۰.
- ایازی، مصحف امام علی(ع)، ص۱۷۷-۱۷۸.
- رامیار، تاریخ قرآن، ص۳۷۰-۳۷۱.
- صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۹۳.
- خرمشاهی، قرآن‌پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۸.
- شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۹۴، به نقل از: خرمشاهی، قرآن‌پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۹-۴۶۸.
- خرمشاهی، قرآن‌پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۹.
- عاملی، حقائق هامّه، ص۱۶۰، به نقل از: خرمشاهی، قرآن‌پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۶۹.
فهرست منابع:
- ابن ندیم، فهرست ابن الندیم، تحقیق رضا تجدد، بی‌جا، بی‌تا (نسخه موجود در لوح فشرده مکتبه اهل البیت (ع) نسخه دوم).
- السجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ایازی، سید محمدعلی، «مصحف امام علی(ع)»، در دانشنامه امام علی (ع)، ج۱۲، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش.
- الشهرستانی، محمد بن عبدالکریم، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، با مقدمه عبدالحسین حائری، طهران، مرکز انتشارات نسخ خطی، ۱۴۰۹ق/۱۳۶۸ش.
- سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید المندوب، لبنان، دار الفکر، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
- خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن‌پژوهی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۹ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
منبع: ویکی شیعه
