مشاهده و تجربه، این معنا را ثابت کرده که مرد و زن، دو فرد، از یک نوع و از یک جوهرند، جوهرى که نامش انسان است، چون تمامى آثارى که از انسانیت در صنف مرد مشاهده شده، در صنف زن نیز مشاهده شده است، (اگر در مرد فضایلى از قبیل سخاوت، شجاعت، علم، خویشتندارى و امثال آن دیده شده، در صنف زن نیز دیده شده است) آن هم بدون هیچ تفاوت.
به طور مسلم، ظهور آثار نوع، دلیل بر تحقق خود نوع است، پس صنف زن نیز انسان است، بله این دو صنف در بعضى از آثار مشترکه(نه آثار مختصه از قبیل حامله شدن و امثال آن) از نظر شدت و ضعف اختلاف دارند ولى صرف شدت و ضعف در بعضى از صفات انسانیت، باعث آن نمى‌شود که بگوییم نوعیت در صنف ضعیف باطل شده و او دیگر انسان نیست.
با این بیان روشن مى‌شود که رسیدن به هر درجه از کمال که براى یک صنف میسر و مقدور است، براى صنف دیگر نیز میسور و ممکن است و یکى از مصادیق آن استکمال‌هاى معنوى، کمالاتى است که از راه ایمان به خدا و اطاعت و تقرب به درگاه او حاصل مى‌شود.
با این بیان کاملا روشن مى‌شود که در افاده این بحث، بهترین کلام و جامعترین و در عین حال کوتاهترین کلام همین عبارت: “انى لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثى بعضکم من بعض” است و اگر خواننده محترم این کلام را با کلامى که در تورات در این باره وارد شده مقایسه کند، برایش روشن مىگردد که قرآن کریم در چه سطحى است و تورات در چه افقى!
در سفر جامعه تورات آمده: من و دلم بسیار گشتیم(من با کمال توجه بسیار گشتم) تا بدانم از نظر حکمت و عقل، جرثومه شر یعنى جهالت و حماقت و جنون چیست، و کجا است؟
دیدم از مرگ بدتر و تلخ‌تر زن است که خودش دام و قلبش طناب دام است و دستهایش قید و زنجیر است تا آنجا که مىگوید من در میان هزار نفر مرد، یک انسان پیدا مى‌کنم، اما میان هزار نفر زن، یک انسان پیدا نمىکنم.
بیشتر امت‌هاى قدیم نیز معتقد بودند که عبادت و عمل صالح زن، در درگاه خداى تعالى پذیرفته نیست، در یونان قدیم زن را پلید و دست‌پرورده شیطان مى‌دانستند، و رومیان و بعضى از یونانیان معتقد بودند که زن داراى نفس مجرد انسانى نیست و مرد داراى آن هست و حتى در سال ۵۸۶ میلادى در فرانسه کنگره‌اى تشکیل شد تا در مورد زن و این که آیا زن انسان است یا خیر بحث کنند!، بعد از بگومگوها و جر و بحث‌هاى بسیار، به این نتیجه رسیدند که بله زن نیز انسان است اما نه چون مرد انسانى مستقل، بلکه انسانى است مخصوص خدمت کردن بر مردان، و نیز در انگلستان تا حدود صد سال قبل، زن جزء مجتمع انسانى شمرده نمى‌شد، و خواننده عزیز اگر در این باب به کتاب‌هایى که درباره آراء و عقاید و آداب ملتها نوشته شده مراجعه کند، به عقایدى عجیب برمى‌خورد.
منبع: علامه سید محمدحسین طباطبایى؛ ترجمه المیزان؛ ج ۴؛ ص ۱۴۰
