اشاره:
مِشْکاه الأنْوار فی غُرَرِ الأخْبار کتابی به زبان عربی نوشته علی بن حسن بن فضل طبرسی نوه امین‌الاسلام طبرسی و از علمای قرن ششم و هفتم هجری قمری در موضوع اخلاق و آداب اسلامی است. او این کتاب را در ادامه و تکمیل مکارم الاخلاق اثر پدرش نگاشته و در ده باب آن را منظم ساخته است. طبرسی در این راه از منابع بسیاری خصوصا المحاسن بهره برده است. کتاب‌های فراوانی با عنوان مشکاه الانوار در کتب تراجم نام برده شده که می‌توان به کتب کفعمی و مجلسی اشاره کرد.
درباره مؤلف
ابوالفضل، علی بن حسن بن فضل بن حسن طبرسی از علمای شیعه و محدثان امامیه در قرن ششم و هفتم هجری است. او فرزند حسن بن فضل، صاحب کتاب مکارم الأخلاق و نوه امین‌الاسلام فضل بن حسن، مؤلف تفسیر مجمع البیان است. تاریخ ولادت و وفات او مشخص نیست و کتاب‌هایی را به وی منتسب کرده‌اند که مشهورترین آن مشکاه الانوار فی غرر الاخبار است.
انگیزه تألیف
مولف در مقدمه کتاب چنین می‌گوید که پدرش پس از آنکه «مکارم الأخلاق» را نوشت و مورد توجه و مقبولیت همگان شد، شروع به تصنیف کتابی کرد که در آن اخلاق و آداب را جمع نماید و برای این منظور روایات فراوانی نیز جمع‌آوری کرد؛ اما مهلت اتمام آن را نیافت. از این رو به تقاضای عده‌ای از مؤمنین این کتاب را مرتب نمود و مطالبی نیز به آن‌ها افزود و آن را «مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار» نام نهاد.[۱]
ساختار
طبرسی کتاب خود را به ۱۰ باب تقسیم کرده و در هر باب فصل‌های متعددی ذکر کرده است. در مقدمه کتاب نیز عناوین ابواب و فصول را برشمرده است. طبرسی که کتابی روایی تألیف کرده، جنبه مواعظ و اخلاقیات کتابش نیز بسیار زیاد است و برای طولانی نشدن روایات و تأثیر گذاری هر چه بیشتر، سلسله اسناد روایات را حذف کرده و تنها نام آخرین راوی را ذکر کرده است. البته برای اعتبار روایات و سهولت دستیابی به منابع نقل، در ابتدای هر عده روایاتی که از یک منبع نقل کرده نام کتاب مرجع را نیز آورده و ظاهرا روایاتی که پس از آن و بدون ذکر منبع آمده مربوط به همان منبع است.[۲]
ابواب کتاب
باب اول: در ایمان و اسلام که شامل ۱۵ فصل است از جمله توحید، اخلاص، یقین، توکل
باب دوم: صفات شیعه و احوال و علامات آن‌ها (۹ فصل)
باب سوم: اخلاق و افعال حسنه شامل ۲۶ فصل و هر فصل در یک موضوع خاص مانند توبه، عبادت، زهد، خوف و محبت
باب چهارم: آداب معاشرت در ۱۲ فصل
باب پنجم: در مکارم اخلاق نظیر حسن خلق و تواضع و عفو (۷ فصل)
باب ششم: ذکر عیوب نفس و مجاهده نفس در (۸ فصل)
باب هفتم: مصیبت و گرفتار‌ی‌ها و ثواب‌های مترتب بر آن‌ها در (۹ فصل)
باب هشتم: اخلاق رذیله در ۱۰ فصل مانند غضب، حسد، ریا و عُجب
باب نهم: مواعظ و پندهای اخلاقی
باب دهم: روایات متفرقه مانند دعا برای دیگران در غیاب آن‌ها و…[۳]
منابع
بیشترین استفاده طبرسی در این کتاب از محاسن برقی است. بسیاری از روایات موجود در این کتاب که از محاسن نقل شده در نسخه‌های فعلی محاسن وجود ندارد و این دلیل روشنی است که کتاب محاسن موجود ناقص بوده و نسخه کامل‌تری دست مصنف وجود داشته است.[۴] طبرسی، همچنین از روضه الواعظین، عیون الأخبار، مجمع البیان و الإرشاد هم نقل می‌کند.[۵]
جایگاه اثر
این اثر منبعی برای دستیابی به روایات معصومین(ع) است و در کتاب‌های دیگران، احادیث آن مکررا آمده است، از جمله علامه مجلسی در بحارالانوار از آن بسیار نقل کرده و گفته: مشکاه الأنوار کتاب ظریفی است و اخبار غریبی در آن دیده می‌شود.[۶] محدث نوری نیز در مستدرک الوسائل به این کتاب استناد نموده است.[۷]
با توجه به اینکه نام «مشکاه الأنوار» بر ده‌ها عنوان کتاب اطلاق می‌شود که از حیث موضوع نیز با یکدیگر تفاوت فراوان دارند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مشکاه الانوار» کفعمی و «مشکاه الأنوار» علامه مجلسی اشاره نمود. بعضی برای امین الاسلام طبرسی، جد علی بن حسن نیز کتابی با نام مشکاه الأنوار ذکر نموده‌اند که بر فرض صحتِ اصل ادعا، کتابی است در ادعیه و ربطی به کتاب حاضر ندارد.[۸]
ترجمه و چاپ
این اثر دو بار به زبان فارسی ترجمه شده است.[۹] این کتاب در یک جلد به زبان عربی، توسط کتابخانه حیدریه نجف در سال ۱۳۸۵ق و بار دیگر با تحقیق مؤسسه آل البیت در سال ۱۴۲۳ق در دو جلد ارائه شده است.[۱۰]
پی نوشت:
- طبرسی، مشکاه الانوار، ۱۳۸۵ق، ص۱.
- کتابخانه دیجیتال نور.
- طبرسی، مشکاه الانوار، ۱۳۸۵ق، ص۲-۷.
- احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۰.
- مشکاه الانوار، ترجمه هوشمند و محمدی، ۱۳۷۹ش، ص۱۶.
- مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص۲۸.
- نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج ۱، ص۱۱۹، ۱۲۸، ۲۵۷ و مجلدات دیگر.
- تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۵۳-۵۶.
- ترجمه عزیزالله عطاردی، ۱۳۷۴ش. ترجمه مهدی هوشمند و عبدالله محمدی، ۱۳۷۹ش.
- احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۱.
منابع
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه، بیروت: دارالاضواء.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار، نجف: المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
- طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار، ترجمه: هوشمند و محمدی، قم: دارالثقلین، ۱۳۷۹ش.
- طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار، ترجمه: عطاردی، تهران: عطارد، ۱۳۷۴ش.
- مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور، نرم‌افزار جامع الاحادیث، کتابشناخت آثار.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- احمدپور، مهدی، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
منبع: ویکی شیعه
