سوال
آیا قرآن کریم، برای هنر مطلبی دارد؟
پاسخ
با توجّه به تحقیقاتی انجام شده، این مطلب به دست آمد که در قرآن کریم، مطلبی که به طور مستقیم به هنر اشاره‌ای داشته باشد نیامده است ولی با توجّه به سوره‌ها و آیه‌های آن، سراسر قرآن کریم هنر است، و به هنر می‌پردازد و چه بسا به هنر جهت می‌دهد. به عنوان مثال در مورد شعر، قرآن کریم « شعر عرب را به عنوان هنر محکوم نمی‌کند، چرا که همین هنر اگر در اختیار افراد مؤمن و صالح قرار گیرد، ارزشمند و به سود جامعه و مورد ستایش و تکریم است».[۱] در قرآن کریم، آن دسته از شاعرانی مورد سرزنش هستند که پیشوای گمراهی می‌باشند و آن شاعرانی که به خدا ایمان آورده و عمل نیکو انجام می‌دهند و همیشه به یاد خداوند هستند از آن گروه استثنا می‌باشند.[۲]
و به همین خاطر، اسلام از آغاز در قالب هنر ارائه شد. چون در آن زمان شاعران و سخنوران توانا و قدرتمند، فراوان بودند، قرآن در بلندترین، عالی‌ترین و کامل‌ترین شکل بیان هنری بر سینه ی محمّد ـ صلی الله علیه و آله ـ فرود آمد. قرآن کریم، از لحاظ زبان هنری، بی‌نظیر و استثنائی است و یکی از وجوه اعجاز و ماندگاری آن همین قالب هنری آن است.[۳]
هنر صوت در قرآن کریم
عالی‌ترین هنر در پیوند با صوت و صدا در اسلام، تلاوت قرآن کریم است. گرچه هرگز نام موسیقی بر آن اطلاق نشده، تلاوت قرآن کریم، با صدای خوش همواره مورد ستایش پیشوایان دین قرار گرفته است.[۴] و در خود قرآن کریم، نیز تأکید شده که آن را به لحنی خوش و با حالت ترتیل بخوانید.[۵]
هنر بیان در قرآن کریم
خداوند در سوره ی مبارکه ی الرحمن می‌فرماید: «انسان را آفرید و به او بیان و سخن گفتن را آموخت.»[۶] علّامه ی طباطبائی در تفسیر المیزان در ذیل این آیه ی مبارکه می‌فرماید: « بیان قدرت بر سخن از اعظم نعمت و آلای ربّانی است، که برای بشر موقف انسانیّش را حفظ نموده، به سوی هر خیری هدایتش می‌کند.»[۷]
هنر نوشتن در قرآن کریم
خداوند در قرآن کریم، به قلم نیز ارزش داده و به آن سوگند یاد کرده است: « سوگند به قلم و آن چه با قلم می‌نویسند.»[۸] و این آیه ی مبارکه اهمیّت نوشتن را می‌رساند که چه قدر با ارزش است. خدای سبحان در این آیه به قلم و آن چه با قلم می‌نویسند سوگند یاد کرده است، و از ظاهر سیاق برمی‌آید که منظور از قلم مطلّق قلم، و مطلّق هر نوشته‌ای است که با قلم نوشته می‌شود، و از این جهت سوگند یاد کرده که قلم و نوشته از عظیم‌ترین نعمت‌های الهی است، که خدای تعالی بشر را به آن هدایت کرده، به وسیله ی آن حوادث غایب از انظار و معانی نهفته و در درون دل ها را ضبط می‌کند … بنابراین، سوگند خوردن خدای تعالی به قلم، و آن چه می‌نویسند سوگند به یکی از نعمت‌ها است.»[۹]
هنر قصّه در قرآن کریم:
یکی از شیوه‌های جذب مخاطبین و تأثیرگذاری مطالب، بیان مطالب در قالب داستان است که در تعالیم انبیاء الهی و کتاب‌های آسمانی و آموزش‌های دینی هم از این شیوه ی مؤثر، برای القاء پیام و تأثیر تربیتی اجتماعی و فردی، آن مورد توجّه قرار گرفته است.[۱۰] سیّد قطب به صورت مشروح‌تری به این تصویر‌سازی هنری قرآن پرداخته و در زمینه داستان‌های قرآن کریم می‌گوید:
«گاهی اوّل نمایش فشرده واقعه را می‌دهد، سپس بیان تفصیلی آن از اوّل تا آخر می‌آید، مثل داستان اصحاب کهف. گاهی هدف و عاقبت داستان، در اوّل بیان می‌شود و سپس داستان از آغاز، گام به گام و لحظه به لحظه بیان می‌گردد. گاهی به طور ناگهانی، انسان در مسیر داستان قرار می‌گیرد و به همان شکل ادامه می‌یابد، تا جایی که راز این شروع ناگهانی یک مرتبه برای قهرمان داستان یا خواننده و شنونده آشکار می‌شود، مثل داستان موسی و خضر و آن مسافرت عجیب و همسفری شگفت آن دو، که در سوره ی کهف آمده است. در چنین مواردی هدف در طرح ناگهانی قصد تأمین می‌شود.»[۱۱]
مثال های فوق نمونه‌ای از جلوه‌های هنری قرآن کریم بود که بدون این‌که به طور مستقیم به مقوله ی هنر بپردازند، مطالب گهربار خود را در غالب هنرهای گوناگون بیان می‌کند، که اگر بخواهیم درباره ی جلوه‌های هنری گوناگون قرآن اعم از داستان، رنگ، حساب و هندسه، بیان. قلم و … بحث کنیم خود به چندین جلد کتاب نیاز است ولی چون محدوده ی سؤال درباره ی خود هنر در قرآن بود، به بعضی از جلوه‌های هنری آن پرداختیم، و برای اطّلاع بیشتر چندین آیه از قرآن کریم و چند کتاب را معرّفی می‌کنیم.
رنگ در قرآن کریم:
- سوره ی روم، آیه ی ۲۲. ۲. سوره ی فاطر، آیه ی ۲۷ و ۲۸. ۳. سوره ی نحل، آیه ی ۱۳. ۴. سوره ی نحل، آیه ی۶۹. ۵. سوره ی زمر، آیه ی ۲۱. ۶. سوره ی بقره، آیه ی ۶۹. ۷. سوره ی آل‌عمران، آیه ی ۱۰۶ و ۱۰۷. ۸. سوره ی کهف، آیه ی ۳۱. ۹. سوره ی دهر، آیه ی ۲۱. ۱۰. سوره ی الرحمن، آیه ی ۷۶. ۱۱. سوره ی فاطر، آیه ی ۲۷. ۱۲. سوره ی زمر، آیه ی ۶۰. ۱۳. سوره ی زخرف، آیه ی۱۷. ۱۴. سورهه ی روم، آیه ۵۱.
پی نوشت:
[۱] . مجلّه ی فقه، شماره ی چهارم و پنجم، ویژه ی هنر، تابستان و پائیز ۱۳۷۴، ص ۱۳.
[۲] . شعراء: ۲۶/ ۲۲۴ تا آخر.
[۳] . مجلّه ی فقه، شماره ی چهارم و پنجم، ویژه ی هنر، تابستان و پائیز ۱۳۷۴، ص ۱۲.
[۴] . همان، ص ۱۴.
[۵] . مزمل: ۷۳/ ۴.
[۶] . الرّحمن: ۵۵/ ۳ و ۴.
[۷] . طباطبایی، سیّد محمّد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیّد محمّد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج ۱۹، ص ۱۵۷-۱۵۹.
[۸] . قلم: ۶۸/ ۱.
[۹] . ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۹، ص ۶۱۶.
[۱۰] . محدثی، جوادم هنر در قلمرو مکتب، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، اوّل، بهار ۱۳۶۵، ص ۱۵۸.
[۱۱] . همان، ص ۱۵۹.
