سید حسین میرنور الهی
غدیرخم، مکان بیعت و پیمان امت اسلامی با امامت و ولایت امیرالمومنین(ع) است. به همین جهت واقعه غدیرخم همیشه مورد نظر عموم شیعیان و عالمان دینی بوده است؛ زیرا تشیع بر این اعتقاد است که موضوع امامت و خلافت و جانشینی پیامبراکرم(ص)، با تعیین خداوند و اعلام پیامبرش ثابت میشود بر خلاف اهلسنت که در نوع تعیین امام اختلاف دارند؛ چرا که حداقل ابوبکر و عمر و عثمان به سه صورت متفاوت بر مسند خلافت تکیه زدند.اما سوال مهم این است که کدام یک منشأ قرآنی داشته و کدام یک بر خلاف قرآنکریم بودهاست.
آیات بیان شده در مورد واقعه غدیر
با توجه به اهمیت موضوع رخ داده در غدیرخم و تبدیل آن به واقعه غدیر و همچنین اهمیت داشتن این مسأله در جهان اسلام، ابتدا باید به دستورات خداوند و استشهاد پیامبر(ص)و نزول آیات قرآن در این زمینه توجه داشت؛ چرا که اصولا خداوند و پیامبراکرم(ص) زمینه این رخ داد بزرگ اعتقادی و تاریخی را رقم زدهاند و همچنین به تأیید و نصرت پرداختهاند.به نمونه هائی از این آیات و روایات توجه میکنیم و معتقدیم که خداوند و پیامبر(ص)بیان خویش را برای امامت و رهبری جامعه به خوبی بیان نموده و ما شیعیان به تبعیت از این آیات بر اعتقادمان استوار می مانیم.اکنون به تبیین واقعه غدیر با زبان آیات قرآن که به صورت شأن نزول و یا تأویل و استشهاد بوده و از مهمترین اسناد و مدارک شیعه برای این اعتقاد است، میپردازیم.
- آیات سوره عنکبوت
پیامبراکرم(ص) بعد از اینکه در حجه الوداع، مناسک حج را بطور کامل بجا آورد و آثار جاهلیت را نابود کرد و حجرالاسود را در مکان اصلی خود قرار داد و یک روز در مکه اقامت گزیدند، در این حال جبرئیل، آیات اول سوره عنکبوت را نازل کرد:
بسم الله الرحمن الرحیم
الم(۱) آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: ایمان آوردیم به حال خود رها میشوند و آزمایش نخواهند شد؟!(۲) ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان میکنیم )باید علم خدا درباره کسانی که راست میگویند و کسانی که دروغ میگویند تحقق یابد (۳) آیا کسانی که اعمال بد انجام میدهند گمان کردند بر قدرت ما چیره خواهند شد؟! چه بد داوری میکنند.)۴)[۱] و سپس از طرف خداوند به پیامبر(ص) دستور داد که باید علی بن ابیطالب(ع) را به جانشینی خویش معرفی کنید و مردم با توجه به آن به فتنه مبتلی میشوند.[۲]
- آیات آخر سوره حجر
قبل از واقعه غدیر، دستور غیر علنی خداوند برای تعیین جانشینی علی(ع) به پیامبر(ص) داده شد.عایشه و حفصه این خبر را برای پدران خود فاش کردند (درحالی که پیامبر به آنها دستور داده بود که تا قبل از دستور علنی خداوند آن خبر را برای کسی فاش نکنند)و آنها به کمک منافقین دیگر نقشه قتل پیامبر(ص) کشیدند. در این لحظه جبرئیل با این آیات نازل شد:[۳] به پروردگارت سوگند، (درقیامت) از همه آنها سوأل خواهیم کرد(۹۲) از آنچه عمل میکردند!(۹۳)آنچه را مأموریت داری، آشکارا بیان کن؛ و از مشرکان روی گردان (و به آنها اعتناء نکن)(۹۴) ما شر استهزاء کنندگان را از تو دفع خواهیم کرد(۹۵)[۴]
- آیه ابلاغ
امامباقر(ع) در بیان این آیه فرمودند: خداوند به پیامبر(ص) دستور داد تا مردم را به ولایت علی(ع) خبر دهد و از سوئی آیه اطاعت از اولی الامر نازل شد و این درحالی بود که مردم تردید داشتند که خداوند به پیامبر(ص)دستور داد تا ولایت اولی الامر را تفسیر کند و شخص ولی که کسی جز علی بن ابیطالب(ع)نیست را به مردم معرفی نماید.در این موقعیت پیامبر خوف داشت که منافقین بر علیه او اقدامی کنند و کار ایشان ناتمام شود، پس خداوند این آیه را نازل نمود:[۵]
ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شدهاست، کاملا (به مردم) برسان؛ و اگر نکنی، رسالت او را انجام ندادهای. خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه میدارد؛ و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمیکند.[۶]
- آیه و ان یکاد…
امامصادق(ع) در محل غدیر، به حسین جمال فرمودند: وقتی که پیامبراکرم(ص) در این مکان دست علی(ع) را گرفت و فرمود هر که من مولای او هستم، پس علی (ع) مولای اوست. چهار تن (منافقینمشهور) از کسانی که در طرف راست خیمه ایستاده بودند، به پیامبر(ص) (در حالی که دست علی(ع) را بلند نموده بود) نگاه میکردند، یکی از ایشان گفت: به او نگاه کنید که چگونه چشمانش مانند چشمان دیوانه میگردد. دراین هنگام جبرئیل نازل شد و به پیامبر(ص)عرضه داشت که آیه و ان یکاد الذین کفروا …بخواند و ذکر در این آیه علی بن ابیطالب(ع)است.[۷]نزدیک است کافران هنگامی که آیات قرآن را میشنوند با چشم زخم خود تو را از بین ببرند و میگویند او دیوانه است(۵۱) درحالی که او نیست مگر مایه بیداری جهانیان(۵۲)[۸]. پیامبر(ص) نیز این آیات را قرائت نمودند: بسم الله الرحمن الرحیم ن و القلم و ما یسطرون ما أنت بنعمه ربک بمجنون.[۹]
- آیه اکمال دین
بعد از اینکه پیامبر(ص) در حضور مسلمانان ولایت علی(ع) را اعلام نمود، این آیه نازل شد.[۱۰] امروز، کافران از (زوال) آیین شما مأیوس شدند؛ بنابراین، از آنها نترسید؛ و از (مخالفت)من بترسید!امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم ؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.[۱۱]
- آیه درخواست عذاب
پس از آنکه رسول الله(ص) امیرالمومنین علی(ع) را در روز غدیر خم به خلافت منصوب نمود و درباره او فرمود: هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست. این خبر در شهرها منتشر شد. روزی شخصی به نام مالک بن حارث فهری نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: تو به ما دستور دادی به یگانگی خدا و اینکه تو فرستاده او هستی، شهادت دهیم، ما هم شهادت دادیم.سپس به جهاد و حج و روزه و نماز و زکات دستور دادی، مانیز پذیرفتیم.اما به اینها راضی نشدی تا اینکه که این جوان (حضرت علی(ع)) را به جانشینی خود منصوب کردی و گفتی که هر که من مولای او هستم، علی مولای اوست. آیا این از ناحیه خداست یا از سوی خودت؟ پیامبر(ص) در جواب فرمود: قسم به خدائی که جز او معبودی نیست، این از ناحیه خداست. حارث بن نعمان خشمگین شد و روی برتافت؛ در حالی که میگفت: خداوندا! اگر این سخن محمد(ص) حقیقت است، سنگی از آسمان بر ما بباران تا ذلتی برای اول ما باشد و عبرتی برای آیندگان ما و اگر گفته محمد(ص) دروغ است بر او عذابی وارد کن.[۱۲] اینجا بود که سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را کشت و این آیات نازل گشت:[۱۳] تقاضاکنندهای، تقاضای عذابی نمود که واقع شد. این عذاب مخصوص کافران است، و هیچ کس نمیتواند آن را دفع کند.[۱۴]
- آیه ۲۰ از سوره سبأ: و لقد صدق علیهم ابلیس
روایت شده که ابلیس به صورت پیرمردی به نزد پیامبر(ص) رفت و گفت: ای محمد چقدر بیعت کنندگان با پسر عموی تو کم تعداد هستند. در این حال خداوند این آیه را نازل نمود:[۱۵] (آری) به یقین، ابلیس گمان خود را درباره آنها محقق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مومنان.[۱۶] سپس منافقین (ابوبکر و عمرو…) نقشه ترور پیامبر(ص) را طراحی کردند.
- آیه ۷۴ سوره توبه: یحلفون بالله…
بعد از واقعه غدیرخم هنوز پیامبر(ص) به مدینه نرسیده بود که عدهای از منافقین (خلفای غاصب و یارانشان) تصمیم به قتل پیامبر(ص) گرفتند. پیامبر(ص) اگاه شد و آنان را رسوا نموده و بازخواست کرد، در حالی که آنان بر انکار آن طرح قسم میخوردند:[۱۷] خداوند نیز این آیات را نازل کرد: به خدا سوگند میخورند که (در غیاب پیامبر(ص)، سخنان نادرست) نگفتهاند؛ در حالی که قطعا سخنان کفر آمیز گفتهاند؛ و پس از اسلام آوردنشان، کافر شدهاند؛ و تصمیم (به کار خطرناکی)گرفتند، که به آن نرسیدند. آنها فقط از این انتقام میگیرند که خدا و رسولش، آنان را به فضل (و کرم) خود، بینیاز ساختند و (با این حال) اگر توبه کنند، برای آنها بهتر است؛ و اگر روی گردانند، خداوند آنها را در دنیا و آخرت، به مجازات دردناکی کیفر خواهد داد؛ و در سراسر زمین، نه ولی و حامی دارند و نه یاوری.[۱۸]
- آیه۸۰ سوره زخرف: ام یحسبون…
پس از واقعه غدیر یکی (از منافقین که بعد به غصب خلافت پرداخت) گفت:هرگز، به خدا قسم نبوت و خلافت در یک خانواده جمع نمیشود و بعد از پیامبر(ص) به این خانواده خمس نخواهیم داد.[۱۹] در این حال این آیه نازل شد:[۲۰] آیا آنان میپندارند که ما اسرار نهانی و سخنان در گوشی آنان را نمیشنویم ؟! آری، رسولان (و فرشتگان) ما نزد آنها هستند و مینویسند.[۲۱]
- آیه ۷۹و۸۰ سوره زخرف: مایکون من نجوی ثلاثه… ام ابرموا امرا…و
ابوبکر و عمر و سالم و مغیره بن شعبه و عبدالرحمن بن عوف با هم پیمان نامهای برای نقض پیمان خویش با ولایت علی(ع)نوشتند و نویسنده این پیمان نامه ابوعبیده جراح بود.خداوند این آیه را در این مورد نازل نمود:[۲۲] بلکه آنها تصمیم محکم بر توطئه گرفتند؛ ما نیز اراده محکمی(درباره آنها) داریم.[۲۳]
همچین این آیه نیز در این مورد نازل شدهاست:[۲۴]آیا نمیدانی که خداوند آنچه را در آسمانها و آنچه را که در زمین است میداند؛ هیچگاه سه نفر با هم نجوا نمیکنند مگر اینکه خداوند چهارمین آنهاست، و هیچگاه پنج نفر باهم نجوی نمیکنند مگر اینکه خداوند ششمین آنهاست، و نه تعدادی کمتر و نه بیشتر از آن مگر اینکه او همراه آنهاست، هرکجا که باشند.سپس روز قیامت آنها را از اعمالشان آگاه میسازد، چرا که خداوند به هر چیزی داناست.[۲۵]
- آیه ۹ سوره بقره: یخادعون الله و…
بعد از واقعه غدیر و بیعت ابوبکر و عمر و سران قریش با امیرالمومنین (ع)و اظهار خشنودی منافقانه ایشان برای پیامبر(ص)، با خود پیمان بستند که این امر را از علی(ع) غصب کنند. خداوند نیز به نیرنگ این گروه اشاره دارد و میفرماید:[۲۶] میخواهند خدا و مومنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمیدهند؛ اما نمیفهمند.[۲۷]
- آیاتی دیگر از قرآن
جابر بن عبد الله انصاری میگوید: وقتی که پیامبر(ص) در روز غدیر خم، علی (ع) را (بر مسند خلافت) نصب نمود، عدهای (عمر) گفتند: چه بی زحمت بازوی فرزند عمویش را بالا میبرد و دیگری (ابوبکر) گفت: چه راحت به کارش بالا میدهد و در ادامه قسم خورد که نشنیدم و اطاعت نمیکنم و متکبرانه با هم از آن مکان دور شدند.پس خداوند این آیه را نازل نمود.[۲۸]آیا کسانی که در دلهایشان بیماری است گمان کردند خدا کینههایشان را آشکار نمیکند؟![۲۹]
- آیه تهدید پیمان شکنان
حدود پنج ماه پس از واقعه غدیرخم جماعتی از منافقین در منزل ابیبکر جمع میشوند و پیمان نامهای را بین خود مینویسند تا پیمان خود در غدیر را نقض کنند و حکومت را بعد از رسولالله(ص)غصب کنند.این پیمان نامه بعد از اتفاق نظر این منافقین به دست سعید بن العاص الاموی نوشته میشود و آن نامه را به ابوعبیده میسپارند تا آن را در کعبه قراردهد.بعدا ابوعبیده جراح آن را درون کعبه پنهان میکند. پیامبراکرم(ص) بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب به ذکر خدا مشغول بودند که متوجه ابوعبیده شدند. او را اینگونه موردخطاب قرارداد: مبارک باشد برتو، چه کسی مانند تو است. تو مورد اعتماد این امت(منافقین) شدی. سپس این آیه را قرائت فرمودند: پس وای بر آنان که نوشتهای با دست خود مینویسند؛ سپس میگویند: این از طرف خداست. تا آن را به بهای کمی بفروشند. پس وای بر آنها از آنچه بادست خود نوشتند؛ پس وای بر آنان از آنچه از این راه به دست میآورند![۳۰]در ادامه حضرت بطور کنایه این منافقین را نکوهش نمود و توطئه ایشان را گوشزد کرد و فرمود اگر خداوند دستور اعراض از این افراد را نمیداد گردنشان را قطع میکردم.حذیفه بنیمان از مومنان حقیقی میگوید به خدا قسم وقتی کلام پیامبر(ص) به اینجا رسید، منافقین مذکور به شدت از ترس میلرزیدند و کسانی که در آن مجلس حضور داشتند مقصود رسول الله(ص) را فهمیده بودند.[۳۱]
پی نوشت ها
[۱] – سوره عنکبوت،آیه ۱- ۴
[۲] – مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار ، بیروت، موسسه الوفا، ۱۴۰۴ هـ ق، ج ۲۸، ص ۹۵
[۳] – دیلمی،حسن بن ابى الحسن ؛ إرشاد القلوب، انتشارات شریف رضى، ۱۴۱۲ هـ ق، ج ۲، ص ۳۳۰
[۴] -سوره حجر، فو ربک لنسئلنهم اجمعین(۹۲) عما کانوا یعملون(۹۳) فاصدع بما تومر و اعرض عن المشرکین(۹۴) انا کفیناک المستهزئین(۹۵)
[۵] – کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵ هـ ش، ج۱، ص۲۸۹
[۶] – سوره مائده، آیه ۶۷- یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک وان لم تفعل فمابلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین.برای توضیح بیشتر به مقاله آیه ابلاغ رجوع شود.
[۷] – مجلسى، محمد باقر؛ پیشین، ج ۳۰، ص ۲۵۹
[۸] – سوره قلم، آیه۵۱ و۵۲
[۹] – سوره قلم، آیه ۱و۲
[۱۰] – ابن طاوس، سید رضی؛ إقبالالأعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش، ص ۴۵۸ – برای تکمیل بحث در مورد این آیه به مقاله اکمال دین رجوع شود.
۱۱- سوره مائده، آیه ۳- الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا.&;
[۱۲] – فنهض و إنه لمغضب و إنه لیقول اللهم إن کان ما یقول محمد حقا فأمطر علینا حجاره من السماء تکون نقمه فی أولنا و آیه فی آخرنا و إن کان ما یقول محمد کذبا فأنزل به نقمتک.
[۱۳] – حسینی استرآبادی، سید شرفالدین؛ تأویلالآیاتالظاهره، قم، انتشاراتجامعهمدرسین، ۱۴۰۹هـق، ص ۶۹۷و ابن طاوس، سید رضی؛ پیشین، ص ۴۵۸
[۱۴] – سوره معارج، آیه ۱و۲- سال سائل بعذاب واقع (۱) للکافرین لیس له دافع(۲).
[۱۵] -ابن طاوس، سید رضی؛ پیشین، ۴۵۸
[۱۶] – سوره سبأ، آیه ۲۰
[۱۷] – حسینی استرآبادی، سید شرفالدین؛پیشین، ص۲۱۳
مجلسی، محمد باقر؛ پیشین،ج ۳۷، ص۱۱۵
[۱۸] – سوره، توبه،آیه ۷۴
[۱۹] – حسینی استرآبادی، سید شرفالدین؛ پیشین،۵۷۰
[۲۰] – ابن طاوس، سید رضی؛ الیقین، قم ، موسسه دارالکتاب، ـ ۱۴۱۳ هـ ق، ص ۲۱۴
[۲۱] – سوره زخرف ،آیه ۸۰
[۲۲] – کلینی، محمد بن یعقوب؛ پیشین،ج ۱،ص۴۲۰
[۲۳] – سوره زخرف ،آیه ۷۹
[۲۴] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج ۲۸،ص ۱۲۳
[۲۵] – سوره مجادله، آیه ۷
[۲۶] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج۶ ،ص۵۱
[۲۷] – سوره بقره،آیه ۹
[۲۸] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج ۳۰ ص ۳۱۵و ج ۲۳ ص ۳۸۶ و ج ۳۷ ص ۱۷۳
[۲۹] – سوره محمد(صلی الله علیه وآله وسلم)،آیه ۲۹
[۳۰] – سوره بقره،آیه ۷۹- فویل للذین یکتبون الکتاب بایدیهم ثم یقولون هذا من عند الله لیشتروا به ثمنا قلیلا فویل لهم مما کتبت ایدیهم و ویل لهم مما یکسبون.
[۳۱] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج ۲۸، ص ۱۰۲- ۱۰۶
