گرچه هستی ما از خداست، لیکن سبب زندگی و وجود ما، پدر و مادر است و ما شاخه‌ای از وجود این دو عزیزیم و میوه‌ای از بوستان محبت و تربیت و مهر و عاطفه بی‌نظیر پدر و مادریم. آنان سزاوارترین انسانها براى احترام و قدردانىاند و بهترین احترام و قدرشناسى، محبت و اطاعت از آن‌ها است. نقشی که پدر و مادر در به وجود آمدن فرزند خود دارند، به هیچ وجه براى فرزند نسبت به پدر و مادر جبرانپذیر نیست.
حقوق والدین بر فرزند
وظایف و مسئولیت‌های ما در قبال پدر و مادرمان به قرار زیر است:
الف. فرمان پدر و مادرمان را اطاعت کنیم
از حقوق پدر و مادر بر گردن فرزند آن است که فرمان آن‌ها را اگر خداوند نهی نکرده، انجام دهد و از نهی آن‌ها اگر واجب شرعی نباشد، پرهیز و خودداری کند. امام علی – علیه السّلام – فرمود: حق والدین برفرزندان این است که در هر چیزی از او اطاعت کند، مگر در چیزی که موجب معصیت و نافرمانی خداوند سبحان است.(۱)
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم): بندهای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قیامت در بالاترین جایگاه است.(۲)
ب. کمال حرمت آن دو را نگاه داریم
اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آن‌ها، در سطحی است که قرآن کریم در ۹ مورد از آن سخن آورده است. در سه جا، احسان به پدر و مادر را در کنار توحید و یکتاپرستی ذکر می‌کند(۳) برای نمونه خداوند می‌فرماید: «و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا؛(۴): و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.»
امام رضا(علیه السّلام) فرمود: مردی از پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله و سلم) سوال کرد: حقّ پدر بر فرزند چیست؟ حضرت فرمود: او را با نام صدا نکند، در راه رفتن از او جلو نیفتد، قبل از او ننشیند و کاری انجام ندهد که مردم پدرش را لعنت کرده و دشنام دهند.(۵)
همیشه با مهربانی به آنان نگاه کنیم. رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نگاه محبّت‌آمیز فرزند به پدر و مادرش، عبادت است.(۶)
امام صادق(علیه السّلام) فرمود: از چیزهایی که موجب عاق شدن است، این است که انسان به پدر و مادر خویش تیز نگاه کند.(خیره شود.)(۷)
امام صادق(علیه السّلام) فرمود: چشم‌هایت را جز از روی دلسوزی و مهربانی به پدر و مادر خیره مکن و صدایت را بلندتر از صدای آنان نبر و دستهایت را بالاتر از دستهای آنان نیاور و جلوتر از آنان قدم بر مدار.(۸)
رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: حقّ پدر بر فرزند این است که به هنگام غضب و خشم پدر، فرزند در مقابل او خاشع بوده و سر تسلیم فرود آورد.(۹)
با ایشان با ادب سخن بگوییم. امام صادق(علیه السّلام) فرمود: اگر خداوند چیزی کمتر از اُف گفتن سراغ داشت از آن نهی می‌نمود و اُف گفتن به پدر و مادر کمترین مراتب عاق شدن است.(۱۰)
چون آنان ظاهر شوند، برای آنان برخیزیم و تا اجازه ندهند، ننشینیم، بلکه پایین‌تر بنشینیم.(۱۱)
با توجه به سخنان معصومین(علیهم السلام) برای رعایت حرمت پدر و مادر باید به این دستورات عمل کنیم:
۱- با مهربانی به آنان نگاه کنیم.
۲- با ایشان با ادب سخن بگوییم.
۳- آنان را با نام صدا نکنیم.
۴- صدایمان را بلندتر از صدای آنان نبریم.
۵- هنگام غضب و خشم آنان، در مقابلشان خاشع بوده و سر تسلیم فرود آوریم.
۶- در راه رفتن از آنان جلو نیفتیم.
۷- چون آنان ظاهر شوند، برای آنان برخیزیم.
۸- تا اجازه ندهند، ننشینیم.
۹- قبل از آنان ننشینیم.
۱۰- پایین‌تر از جایگاه آنان بنشینیم.
۱۱- دستهایمان را بالاتر از دستهای آنان نیاوریم.
۱۲- کاری انجام ندهیم که مردم آنان را لعنت کرده و دشنام دهند.
ج. به والدین خود خدمت کنیم
همیشه با آن دو رئوف باشیم و ترحم کنیم. حق تعالی فرمود: «وَ اخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِ مِنَ الرّحمهِ؛(۱۲): و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان(پدر و مادر) بگستران»
حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) فرمود: همیشه ملازم و در خدمت مادرت باش زیرا بهشت، زیر پای مادران است.(۱۳)
محمد بن فکدر گوید: برادرم نماز شب می‌خواند ولی من پای مادرم را که مریض بود ماساژ می‌دادم و دوست ندارم که ثواب برادرم برای من باشد و ثواب من برای مادرم.
امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: شخصی خدمت رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلم) رسید و گفت: ای رسول خدا! به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: به مادرت. گفت: بعد از او به چه کسی؟ حضرت فرمودند: به مادرت. گفت: سپس به چه کسی؟ حضرت فرمودند: به مادرت. باز پرسید: بعد از او به چه کسی؟ حضرت فرمودند: به پدرت.(۱۴)
از مال خود در اختیارشان گذاریم که هرگاه نیاز یابند، رفع نیاز کنند. مردى بـه رسـول خـدا(صلى الله علیه و آله و سلّم) عرض کرد: پدرم مىخواهد مال مرا از آنِ خود کـنـد. حـضرت فرمودند: تو و مال تو از آنِ پدرت هستید .(۱۵)
امام صادق(علیه السّلام) فرمود: چشم‌هایت را جز از روی دلسوزی و مهربانی به پدر و مادر خیره مکن و صدایت را بلندتر از صدای آنان نبر و دستهایت را بالاتر از دستهای آنان نیاور و جلوتر از آنان قدم بر مدار.
هر چند حق آنان را به جا آورده، باز ترس کوتاهی و تقصیر داشته باشیم. در دل طول عمر آن دو را بخواهیم، هر چند از زحمت، فقر و بیماری آن دو به تنگ آمده باشیم.(۱۶)
اَلــلَّـهـُمَّ اجْـعَلْـنـى اَهـابُـهُـمـا هَـیْـبَـهَ السُّـلْطـانِ الْـعَسُـوفِ،
خداوندا چنان کن که از هیبت پدر و مادرم چون از هیبت سلطان خودکامه بیمناک باشم،
وَ اَبَـرُّهُـمـا بِـرَّ الْــاُمِّ الــرَّوُوفِ،
و به هر دو چون مادرى مهربان نیکى نمایم،
وَ اجْـعَـلْ طـاعَـتـى لِـوالِـدَىَّ وَ بِـرّى بِـهِـما اَقَـرَّ لِـعَیـْنـى مِـنْ رَقْـدَهِ الْوَسْـنـانِ،
و اطاعت از آنان و نیکى به هر دوى آنان را در نظرم از لذّت خواب در چشم خواب آلوده شیرین تر،
وَ اَثْـلَـجَ لِـصـَدْرى مِـنْ شَـرْبَـهِ الظَّـمْـئـانِ
و برای سوز سینه‌ام از شربت گوارا در ذائقه تشنه، خنک تر گردان،
حَـتّـى اُوثِـرَ عَـلـى هَـواىَ هَـواهـُمـا،
تا خواسته ایشان را بر خواسته خود ترجیح دهم،
وَ اُقَـدِّمَ عَـلـى رِضـاىَ رِضـاهُـمـا،
و خرسندى آن دو را بر خرسندى خود مقدّم دارم،
وَ اَسْـتَـکْـثِـرَ بِـرَّهُـمـا بـى وَ اِنْ قَـلَّ، وَاَسْـتَـقِـلَّ بِـرّى بِـهِـمـا وَ اِنْکَـثـُرَ.(۱۷)
و خوبى ایشان را در حق خود هرچند اندک باشد زیاد بینم، و نیکویى خود را درباره ایشان گرچه بسیار باشد کم شمارم.
پی‌نوشت‌ها
۱- نهج البلاغه، حکمت ۳۳۹
۲- کنز العمال، ج ۱۶، ص ۴۶۷
۳- سوره نسا(۴) آیه ۳۶؛ سوره بقره(۲) آیه ۸۳ ؛ سوره انعام(۶) آیه ۱۵۱
۴- سوره نسا(۴) آیه ۳۶
۵- بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۵
۶- همان، ص ۸۰
۷- اصول کافی، ج ۴، ص۵۰
۸- بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۷۹
۹- کنزالعمال، ح ۴۵۵۱۲
۱۰- اصول کافی، ج ۴، ص ۵۰
۱۱- رساله حقوق امام سجاد، شرح نراقی، علی محمد حیدری نراقی، ص۲۹۷ و ۲۹۸
۱۲- سوره اسرا آیه ۲۴
۱۳- کنزالعمّال، ج ۱۶، ص ۴۲۶
۱۴- بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۹۴
۱۵- کنزالعمّال : ۴۵۹۳۳ منتخب میزان الحکمه : ۶۱۴
۱۶- رساله حقوق امام سجاد، شرح نراقی، علی محمد حیدری نراقی، ص۲۹۷ و ۲۹۸
۱۷- فرازی از دعای امام زین العابدین(علیه السلام) برای پدر و مادر [دعای ۲۴ صحیفه سجادیه]
منابع
نهج البلاغه
کنز العمال
بحارالانوار
اصول کافی
رساله حقوق امام سجاد
صحیفه سجادیه
منبع: بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان؛ فاطمه سرفرازی؛ کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
