یکی از اصحاب مومن و فداکار امام حسن (علیه السلام)، عمرو بن حمق خزاعی (متوفای سال ۵۰ ق) است، ایشان از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و همچنین امیر المومنین (علیه السلام) بوده است.
عمرو ابن حمق خزاعی در رکاب امام علی (علیه السلام) در واقعه جمل، صفین و نهروان فعالانه و بی باکانه شرکت داشته است.
عمرو بن حمق خزاعی در زمان امام حسن مجتبی (علیه السلام) توسط عاملان معاویه به شهادت رسید، سرش را از تن جدا نمود و برای تماشای مردم به شهر های مختلف گرداند.
وی اولین کسی بود که در تاریخ اسلام که با سرش چنین کردند، لازم به یاد آوری است که عمرو بن حمق خزاعی از راویان احادیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز هست.
عمرو بن حمق خزاعی قبل از اسلام
با توجه به تاریخ شهادت ایشان که سال پنجاه هجری است و اینکه وی در سن هشتاد سالگی به شهادت رسیده است، به این نتیجه می رسیم که وی سی سال پیش از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله ) دیده به جهان گشوده باشد.
عمرو بن حمق خزاعی در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)
مطابق گفته مورخ و نویسنده بزرگ اهل سنت ابن اثیر در کتاب «اسد الغابه»، عمرو بن حمق خزاعی، پس از توافق بین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با مشرکین قریش در صلح حدیبیه خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و به دین اسلام مشرف شد، البته دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که می گوید تشرف عمرو بن حمق خزاعی به اسلام در «حجه الوداع» بوده است.[۱]
به هر صورت «عمرو بن حمق» از صحابی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است و از ایشان حدیث روایت کرده است، بعضی وی را از راویان حدیث شریف در امامت امام علی (علیه السلام) نیز می دانند.[۲]
او یک بار با آب یا شیر پیامبر (صلى الله علیه وآله) را سیراب کرد و حضرت درباره اش این گونه دعا فرمود: «اللهم متعه بشبابه»؛ خدایا! او را از جوانى اش بهره مند گردان. گفته شده حتى در هشتاد سالگى، یک تار موى سفید در چهره اش دیده نمى شد.[۳]
عمرو بن حمق خزاعی در عصر خلفا
وی بعد از رحلت نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله )، چند سالی در منطقه شامات (سوریه فعلی) و بنا به گزارش دیگر در مصر مقیم گردید و سپس به کوفه آمد و آنجا به زندگی ادامه داد.[۴]
عمرو بن حمق خزاعی از عملکرد عثمان ناراضی بود و با او به شدت مخالفت می نمود و او را نقد می کرد، بنا به نقل مورخ بزرگ و نویسنده معروف یعنی طبری، در شهر کوفه عده ای از مخالفین عثمان با عمرو بن حمق خزاعی جلسه ای در مخالفت با عثمان ترتیب دادند و گویا می خواستند برای برون رفت از فضای حاکم و وضعیت نابسامان بی عدالتی و نابرابری که عثمان در دوران خلافتش به وجود آورده بود، طرحی بریزند.
ولی شخصی به نام «سعید بن عاص» دیدگاه و طرح مخالفت آن ها را به خلیفه اعلام نمود و بر اساس این خبر، خلیفه احساس خطر نمود و آن ها را به منطقه شام فرستاد و در حقیقت اقدام جدی نکرد تا مخالفت آن ها به مردم کوفه سرایت نکند و باعث شورش در برابر خلیفه نگردد.[۵]
ابن عبد البر، یکی از نویسندگان معروف اهل سنت گزارش نموده که عمرو بن حمق خزاعی از جمله افرادی بود که برای مخالفت کردن با خلیفه به مدینه رفتند و به خانه عثمان هجوم بردند.[۶] بعضی هم بر این باورند که قاتل عثمان عمرو بن حمق خزاعی بوده است، او بود که با ضربات متعدد خلیفه را از پای در آورد.[۷]
عمرو ابن حمق خزاعی در دوران خلافت امام علی (علیه السلام)
بعد از آنکه امیرالمومنین (علیه السلام) به خلافت ظاهری رسید، عمرو بن حمق خزاعی در رکاب امام علی (علیه السلام) بود؛ برخی وی را جزء حواریون امام علی (علیه السلام) دانسته اند.
عمرو، در جنگ ها و عرصه های مختلف همراه حضرت بوده [۸] و امیر المومنین نیز به ایشان توجه خاصی داشت و طبق نقلی به عمرو بن حمق فرمود: «ای کاش در سپاه من صد نفر مانند تو بودند و درباره او چنین دعا کرد: «خدایا دلش را به تقوا روشن گردان و راه راستت را به او بنما».[۹]
شهادت عمرو بن حمق خزاعی
عمرو، از اصحاب خاص امام حسن مجتبی (علیه السلام) و در همه اوقات در کنار ایشان بوده است و هیچگاه دست از یاری امام حسن (علیه السلام) بر نداشت و ثابت قدم و استوار در عرصه های مختلف همراه امام بود.
بعد از آن که بین امام حسن مجتبی (علیه السلام) و معاویه به جهت مصالح جهان اسلام، صلح برقرار شد، حاکم شام شرور ترین فرد یعنی زیاد را به حاکمیت کوفه تعین نمود، او شیعیان و خصوصا شیعیان انقلابی را گرفتار می نمود و شکنجه می کرد و به شهادت می رساند.
بر اساس همین رویکرد حاکم ظالم کوفه نسبت به شیعیان، «عمرو بن حمق خزاعی» مخفیانه کوفه را ترک می کند ولی در سال پنجاه قمری به دست ماموران معاویه به فیض شهادت می رسد.[۱۰]
امام حسین (علیه السلام) در نامه ای به معاویه به این موضوع تصریح دارد و این واقعه را تایید می کند که شهادت عمرو به دست معاویه بوده است.
امام حسین (علیه السلام ) به معاویه می نویسد: «مگر تو نبودی که عمرو بن حمق خزاعی همان مردی که پیکر و صورت او بر اثر کثرت عبادت رنجور گردیده بود را شهید کردی؟ آن هم بعد از آن امان ها و پیمان ها که به او دادی؟ امان ها و پیمان هایی که اگر به آهوان بیابان داده بودی از سر کوه ها با اطمینان فرود می آمدند.»[۱۱]
چگونگی شهادت عمرو بن حمق خزاعی
برخی منابع گزارش داده اند، بعد اینکه «زیاد» به حکومت کوفه منصوب شد، بر شیعیان بسیار سخت گرفتند و دست به کشتار زدند، از این رو عمرو بن حمق خزاعی و رفاعه بن شداد از کوفه به مدائن رفته و مدتی در آنجا ماندند، سپس به موصل رفتند، قبل از اینکه به موصل برسند از خستگی راه در کوهی توقف کردند تا استراحت کنند، خبر توقف آن ها به بلتعه بن ابى عبد اللّه که کارگزار معاویه بود رسید، آن ها متوجه شدند که دو نفر در کوهستان آن منطقه پناه گرفته اند، ولی نمی دانستند که آن دو چه کسانی هستند؟
بلتعه با تعدادی از سپاهیانش به منطقه رفتند و تا به آن دو رسیدند عمرو بن حمق به علت بیماری نتوانست فرار کند و خود را از چنگال دشمن برهاند، رفاعه دوست و همراه او که جوان قوی بود اسبش را حرکت داد و به عمرو بن حمق خزاعی گفت: «میخواهى که از تو دفاع کنم؟»
عمرو مانع شد و به رفاعه گفت: «دفاع تو برای من فایده ای ندارد خودت را از معرکه دور کن».
رفاعه با سرعت از منطقه دور شد ولی عمرو بن حمق به دست دشمن اسیر گردید، گردنش را زدند و سرش را به شهر ها گرداندند.[۱۲]
نتیجه گیری
یکی از یاران شجاع و با وفای امام حسن مجتبی (علیه السلام) عمرو بن حمق خزاعی بود. او در صلح حدیبیه به اسلام مشرف گردید و در کنار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به تبلیغ و ترویج اسلام پرداخت و در این راه، رنج ها و سختی های بسیاری تحمل نمود.
در دوران خلافت امام علی (علیه السلام ) در همه جنگ ها در کنار ایشان بود و از امام دفاع می کرد تا اینکه در زمان امامت امام حسن (علیه السلام) توسط عاملان معاویه به شهادت رسید و پس از شهادت، سرش را بریدند و شهر به شهر گرداندند.
پی نوشت ها
[۱]. ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص ۳۶۷.
[۲] . امینی، الغدیر، مترجم واحدی، ج۱، ص ۱۵۰.
[۳] . ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص ۳۶۷.
[۴] . ابن اثیر، اسدالغابه، ج۳، ص ۳۶۷.
[۵] . طبری، تاریخ طبری، مترجم پاینده، ج۶، ص ۲۱۹۹.
[۶] . ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص ۲۵۸.
[۷] . ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، ص ۱۸۸.
[۸] . ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص ۲۵۸.
[۹] . قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص ۴۵۸.
[۱۰] . نصر بن مزاحم، وقعه صفین، ص ۴۸۲.
[۱۱] . قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص ۴۵۹.
[۱۲] . زندگانى حسن بن على(ع) ،ج۲،ص ۴۶۰.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، دارالمعرفه، بیروت، ۲۰۰۱م.
- ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، دارالکتاب العربی، بیروت، بی‌تا.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، درالکتب العلمیه، بیروت ۱۹۹۵م.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۶م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمه: واحدی، محمد تقی، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۳۹۰م.
- قرشی، باقر شریف، زندگی حسن بن علی (علیه السلام)، ترجمه: حجازی، فخرالدین، موسسه انتشارات بعثت، تهران، ۱۳۵۳ش.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی اختیار معرفه الرجال، محقق: طوسی، محمد بن حسن / مصطفوی، حسن، موسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، ۱۴۰۹ق.
- محمد بن جبیر، طبری، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، مترجم: ابوالقاسم، پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۲ش.
- نصر بن مزاحم، وقعه صفین، محقق: هارون، عبد السلام محمد، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
