اشاره:
یکی از برجسته ترین فضایل امام رضا علیهالسلام سرسپردگی وی به خداوند تبارک و تعالی و تمایلش به او بود. این فضیلت را می توان به وضوح در اعمال عبادی او که بر پایهی خوف الهی و دینداری قرار داد، در بخش مهمی از زندگی روحانیش مشاهده نمود. یکی از اصحاب آن حضرت میگوید: هنگامی که او را دیدم، این کلام خدای متعال را متذکر شدم که میفرماید: «آنان همواره پاسی از شب را بیشتر نمیخوابند.»(۱) در مورد عبادتهای امام رضا علیهالسلام راوی میگوید: سراسر شب را وضو گرفته و نماز میخواند و نمیخوابید، و بدین طریق ادامه میداد تا خورشید طلوع میکرد.(۲)
امام رضا علیهالسلام خداترسترین مردم عصر خود بود و مطیعترین آنها نسبت به خدای تبارک و تعالی. مأمون، رجاء بن ابیضحاک را برای آوردن امام به خراسان به مدینه فرستاد و او از مدینه تا مرو همراه آن حضرت بود. ابوضحاک دربارهی عبادت امام رضا علیهالسلام چنین روایت میکند: به خدا سوگند، من هرگز کسی را جدیتر از این مرد در تقوا و عبادت خداوند متعال ندیدم. در همه حال به یاد او بود و ترس خدا را در دل داشت. هنگامی که وقت نماز صبح میشد، نمازش را میخواند و هنگامی که تمام میشد و سلام میداد، در جایگاهش مینشست و شروع به ستایش و حمد خدا میکرد و میفرمود: «الله اکبر»، «لا اله الا الله»، «اللهم صلی علی محمّد و آل محمّد»، و این عمل را تا طلوع آفتاب تکرار میکرد. سپس به سجدهای طولانی میرفت و پس از آن برای صحبت کردن با مردم به نزد آنان رفته و تا نزدیک ظهر آنان را موعظه میکرد. آنگاه بار دیگر تجدید وضو کرده و به محل نمازش برمیگشت و هنگامی که خورشید از افق میل به پایین رفتن پیدا میکرد، میایستاد و شش رکعت نماز به جا می آورد. در رکعت اول، سورهی حمد و سورهی کافرون را میخواند و در رکعت دوم سورهی حمد و سورهی توحید را، و در هر یک از چهار رکعت باقیمانده، سورههای حمد و توحید را قرائت میکرد و پس از آن سلام میداد. سپس قنوت را در رکعت دوم قبل از رکوع و همان سورهی توحید را میخواند. آنگاه اذان میگفت و دو رکعت نماز میخواند و سپس اقامه را به زبان میآورد و نماز ظهرش را میخواند و هنگامی که سلام میداد، حمد و سپاس خدای را به جا میآورد و «الله اکبر» و «لا اله الا الله» میگفت و برای مدتی این عبارت را ادامه داد. پس از تکبیر و تهلیل، خدا را شکر میفرمود و میگفت «شکراً لله» و این ذکر را یکصد مرتبه تکرار میفرمود. چون سرش را از سجده برمیداشت، میایستاد و شش رکعت نماز میخواند و در هر رکعت سورههای حمد و توحید را قرائت میکرد. آنگاه پس از هر دو رکعت که میخواند، سلام میداد و سپس در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت، دعای شخصیاش را در قنوت میخواند. پس از آن اذان میگفت و دو رکعت نماز میخواند و در قنوت رکعت دوم خواستهی خود را به صورت دعا بیان میکرد و هنگامی که سلام میداد، میایستاد و نماز عصر را به جا میآورد و هنگامی که سلام نماز را میداد، برای دعا در جای خود مینشست و خدای سبحان را تسبیح و تحمید میکرد و «الله اکبر» و «لا اله الا الله» میگفت، سپس سجده مینمود و در دعایش به سجده بود و در حالی که سرش به زمین بود، یکصد مرتبه «شکراً لله» میگفت.
هنگامی که آفتاب غروب میکرد، باز وضو میساخت و اذان و اقامه میگفت و سه رکعت نماز مغرب را به جا میآورد. سپس در رکعت دوم، قبل از رکوع و بعد از قرائت، قنوت را میخواند و هنگامی که سلام میداد، جهت دعا کردن در جای خود مینشست و خدای تعالی را تسبیح و تحمید میکرد و «الله اکبر» «لا الا الا الله» میگفت و این جملات را چندین بار تکرار مینمود. سپس سجدهی شکر به جا میآورد و سرش را برمیداشت و چیزی نمیگفت و میایستاد و چهار رکعت نماز میخواند هر رکعت را به یک سلام، آنگاه قنوت را در رکعت دوم پس از قرائت و قبل از رکوع به جا میآورد. در رکعت اولین از چهار رکعت، سورههای حمد و کافرون را میخواند و در رکعت دوم، سورههای حمد و توحید را، و سپس سلام نماز را میداد و مینشست و شخصاً لابه و انابه میکرد تا وارد مغرب میشد و پس از آن روزهاش را افطار میکرد. آنگاه صبر میکرد تا تقریباً یک سوم از شب بگذرد، سپس میایستاد و چهار رکعت نماز عشاء را به جا میآورد. در رکعت دوم نماز عشاء بعد از قرائت و پیش از رکوع در قنوت دعا میکرد و سپس نماز را با سلام به اتمام میرسانید. پس از اداء نماز در جای خود مینشست و به ذکر و تسبیح و تحمید خدای بزرگ و قادر متعال میپرداخت و «الله اکبر» و «لا الا الا الله» میگفت و مانند همیشه برای مدت طولانی آن را ادامه میداد و پس از درخواست تقاضای شخصی، سجدهی شکر به جا میآورد و سپس به رختخواب میرفت.
در اواخر ثلث شب از خواب بیدار میشد و خدا را حمد و ستایش مینمود و سپس «الله اکبر» و «لا اله الا الله» میگفت و از خدا میطلبید که او را ببخشد و مورد رحمت خود قرارش دهد. پس از ذکر خدا، دندانهایش را مسواک میکرد و بعد وضو میگرفت و میایستاد و نماز شب را به جای میآورد. او هشت رکعت نماز میخواند و هر دو رکعت را به یک سلام ختم مینمود. در هر رکعت اولین نمازها، سورهی حمد را میخواند و سورهی توحید را سیبار تکرار مینمود؛ سپس نماز جعفر بن ابیطالب را که چهار رکعت است، میخواند به مانند دیگر نمازها به دو سلام. در رکعت دوم، پس از قرائت و پیش از رکوع، باز هم در قنوت خود دعاهای شخصی را از خدا درخواست میکرد و متوجه بود که این نماز قسمتی از نماز شب است. سپس دو رکعت بعدی را انجام میداد و در رکعت اول سورهی حمد و سورهی ملک، و در رکعت دوم سورهی حمد و سورهی انسان (دهر) را قرائت مینمود. سپس میایستاد و دو رکعت نماز شفع را به جا میآورد و در هر رکعت از آن سورهی حمد را یک مرتبه و سورهی توحید را سه مرتبه میخواند و دعای خود را در قنوت رکعت دوم طلب مینمود و باز هم به پا میخاست و نماز وتر را که یک رکعت است، به جا میآورد. در نماز وتر که آخرین رکعت نماز شب محسوب میگردد، سورهی حمد را یک مرتبه و سورهی توحید را سه مرتبه و سورهی فلق را یک مرتبه و سورهی ناس را یک مرتبه قرائت میفرمود. سپس قنوتش را قبل از رکوع و بعد از قرائت به جا میآورد و در دعای شخصی خویش در قنوت میخواند:
خدایا بر محمّد و خاندان او درود فرست و ما را به سوی او راهنمایی فرما که تو او را هدایت کردهای، و ما را به خاطر او شایسته گردان که تو او را نیکو گردانیدهای، و به حق او به ما نظر فرما که تو بر او نظر افکندهای. آنچه را به ما بخشیدهای، برکت ده و ما را از شر آنچه مقرر کردهای محفوظ فرما، زیرا تو مقرر میکنی و هیچ کس علیه تو حکم نمیکند. به یقین آن کس را که تو همراهی کنی، پست و خوار نمیشود و هر کس که دشمن تو باشد، بلندی مرتبه و مقام نیابد.
سپس هفتاد مرتبه میگفت: «استغفر الله ربی و اتوب الیه»، و نماز را به اتمام میرسانید و مدتی دراز انابه و درخواست میکرد. وقتی که صبح طالع میشد، میایستاد و دو رکعت نماز به جا میآورد. در رکعت اول سورههای حمد و کافرون، و در رکعت دوم سورههای حمد و توحید را میخواند و چون فجر طلوع میکرد، اذان و اقامه میگفت و دو رکعت نماز صبح را به جا میآورد. هنگامی که سلام نماز را میداد، مینشست و لابه میکرد و این کار را تا طلوع خورشید ادامه میداد و پس از اتمام نماز، سجدهی شکر را به جا میآورد.(۳)
این روایت به تفضیل آشکار میکند که امام رضا علیهالسلام به مراتب نمازگزاری بیشتر از نمازگزار در حد وظیفه بود با آن سورههایی از قرآن کریم که در نمازهای خود میخواند و آن لابه کردنهای بعد از نمازش. و این بدان معنی است که او همیشه مشغول عبادت خدای متعال بود و عشق خدا بر قلب عطوف و مهربانش تسلط داشت به اندازهای که یکی از صفات او مهربانی بود تا جایی که «امام الرئوف» لقب گرفت.
پی نوشت:
۱. ذاریات / ۱۷٫
۲. الاتحاف بحب الاشراف، ص ۵۹٫
۳. بحارالانوار، ج ۱۲، صص ۲۶ و ۲۷٫
