اشاره:
مذهب امامیه قائل به عصمت امامان اهل بیت است. به این معنا که امام باید از گناهان کبیره و صغیره و همچنین از خا و اشتباه و سهو مصون است. عصمت امامان شیعه به دو روش عقلی و نقلی قابل اثبات است که در این نوشته به این مطلب اشاره شده است.
۱.روش عقلی:
عصمت را به هر معنایى تفسیرکنیم، بالذات از آن خداست، او که در سایه علم گسترده خود، از خطا و اشتباه پیراسته بوده، و به خاطر حکمتخویش از کارهاى ناشایست مبرّاست.
این نکته اختصاص به عصمت ندارد، بلکه دیگر صفات نیز از این قبیل است. او عالم و قادر و حىّ بالذات است، و علم و قدرت و حیات دیگران از آن اوست.
به یک تعبیر، او غنىّ مطلق و غیر او فقیر بالذات است، چنان که مى فرماید: «یا اَیُّهَا النَّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ».(۱)؛ (اى مردم! شما همگى به خدانیازمند هستید و خدابى نیاز و شایسته هر ستایشى است).
و به تعبیر شیخ محمود شبسترى: سیه رویى ز ممکن در دو عالم جدا هرگز نشد واللّه اعلم (۲)
همین غناى بالذات خداسبب مى شود که دیگر ممکنات از غناى او بهرهگرفته، زنده و دانا و توانا باشند.
مساله عصمتنیز از این مقوله است که خدابنا بر مصلحت، گروهى از بندگان خود را که معلمان بشر و هدایتگران انسان ها هستند، به نیرویى مجهّز مى کند که در عین قدرت بر گناه، از آن بپرهیزند و از خطا و اشتباه مصون بمانند.
چه بسا ممکن است این نیرو که از آن به «روح القدس» تعبیر مى کنند، در درون وجود آنها، یا خارج از آن باشد مثلًا فرشته اى آنان را از لغزش باز بدارد. بنابراین عصمت، در عین اختصاص به خدا- به معنى عصمت ذاتى- مانع از آن نیست که پیامبران نیز پیراسته از گناهو اشتباه باشد، چنان که همه مسلمانان جهان، پیامبر اسلام(صلی اله علیه وآله) را در هر دو مرحله (خلاف و اشتباه) معصوم مى دانند، و ادلّه عصمتپیامبر(صلی اله علیه وآله) در کتاب هاى کلامى متکلمان اسلامى، اعم از امامیهو اشاعرهو معتزلهبیان شده است.
۲. عصمت امامان دوازده گانه از طریق نقل قطعى
۱. آنان به حکم حدیث ثقلین، عدل و همتاى قرآنند و لازمه همتایى، همگونى و همسانى است، از آنجا که قرآن، سخن حق است و سر سوزنى از واقع و درستى، منحرف نمى شود، همتاى آنها نیز باید چنین باشد، زیرا در غیر این صورت، همتاى قرآننخواهند بود.
به دیگر سخن، از آنجا که پیامبر(صلی اله علیه وآله) قرآنو اهل بیت(علیهم السلام) را تا روز رستاخیز وسیله هدایت معرفى مى کند، تا زمانى که هر دو در کنار حوض کوثربه وى برسند، باید هر دو از خلاف و اشتباه مصون باشند، زیرا امکان ندارد افرادى که وسیله هدایت بشر تا روز رستاخیز هستند، خطا و اشتباهى مرتکب شوند.
۲. آیه تطهیر که درباره اهل بیت(علیهم السَّلام) سخن مى گوید، یادآور مى شود که اراده تکوینى و قطعى خدابر این تعلق گرفته است که آنان را از هر نوع پلیدى پاک گرداند.
اراده تطهیر و پاک گردانیدن اهل بیت(علیهم السَّلام) به دو معنا مى تواند تفسیر شود:
۱. اراده تشریعى و قانونى، به این معنا که خداقانوناً مى خواهد آنان از پلیدى ها دور شوند.
۲. اراده تکوینى، به این معنا که تطهیر و پاکى با وجود آنان درآمیخته و با جان و روان آنان عجین گشته است.
اراده به معنى نخست اختصاص به اهل بیت(علیهم السَّلام) ندارد بلکه متعلق به همه انسان هاست، زیرا در مقام تشریع، خدامى خواهد همه انسان ها به راه راست بروند و از آن منحرف نشوند، در حالى که در این آیه، خطاب خاصّى در مورد اهل بیتپیامبر(صلی اله علیه وآله) وارد شده و فرموده است: «اِنّما یُریدُ اللّه لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجسَ اَهل البَیْتِ وَیُطَهِّرکُمْ تَطهیراً».
طبعاً این اراده، اراده ویژه اى است، زیرا در غیر این صورت اراده گسترده خواهد بود که برهمگان تعلق گرفته است. از این جهت باید بگوییم که مقصود، اراده تکوینى و آفرینشى است که عوامل پاکى در وجود آنان تعبیه شده، ولى در عین حال قدرت انجام گناه را از آنان سلب نکرده است.
مرحوم شیخ مفید، براى تشریح معنى عصمتو این که عصمت، قدرت انجام گناهرا از انسان سلب مى کند، با ذکر یک مثال چنین مى فرماید: انسانى در حال غرق شدن است، طنابى را به سوى او پرتاب مى کنند تا به آن چنگ بزند و دیگران او را از آب بیرون کشند. او در این حال بین نجات و غرق مخیر است، ولى فرد عاقل به آن چنگ مى زند و خود را از غرق شدن نجات مى دهد.(۳)
پی نوشت:
(۱). سوره فاطر، آیه ۱۵.
(۲). گلشن راز، شیخ محمود شبسترى، ص ۴۱، تحت عنوان تمثییل.
(۳).گردآوری از: راهنماى حقیقت، شیخ جعفر سبحانی، ص: ۳۶۴-۳۶۶.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر ایت الله العظمی مکارم شیرازی.
