چند ماهی است که اخبار مسمومیت دانش آموزان مدارس شهرهای مختلف کشور، موجی از نگرانی و اضطراب را در جامعه و خانواده ها ایجاد کرده است. این حادثه ابتدا در مدارس دخترانه برخی شهرستان ها آغاز شد اما پس از گذشت مدتی کوتاه، ابعاد گسترده تری یافت و به شهرهای بزرگ از جمله پایتخت رسید.
مسمومیت دانش آموزان، کی و کجاها رخ داده؟
برای نخستین بار روز ۹ آذرماه، در هنرستان دخترانه نور محله یزدانشهر قم، مسمومیت ۱۸ دختر دانش آموز گزارش شد. در روز ۲۲ آذر، باز هم از همین مدرسه، اما این بار ۵۱ دانش آموز دختر راهی بیمارستان شدند.
در ادامه، روز ۱۹ آذر در وردنجان چهارمحال و بختیاری، ۲۶ دی، دبیرستان دخترانه فرزانگان اردبیل، ۲ بهمن روستای شفیع قوچان و ۸ بهمن دبیرستان دخترانه فاطمیه قم، موارد مشابهی در خصوص مسمومیت دانش آموزان گزارش شده است.
بررسی مجموعه این اخبار و نیز موارد مشابه که تا تاریخ ۱۸ اسفند در بیش از ۳۰ مدرسه در شهرهای قم، اردبیل، بروجرد، کرمانشاه، پردیس، تهران و.. از گسترده شدن ابعاد این ماجرا حکایت دارد. طبق یکی از گزارشات، آمار مسمومیت دانش آموزان در استان خوزستان آن هم در یک روز، بیش از ۷۰۰ دانش آموزان اعلام شده است.
نکته قابل توجه این که در مراحل آغازین رخداد زنجیره ای مسمومیت دانش آموزان، اکثر مدارس قربانی، دخترانه بودند اما به تازگی، موج مسمومیت دانش آموزان به مدارس پسرانه نیز رسیده و موارد متعددی در این خصوص گزارش شده است.
مسمومیت دانش آموزان چگونه رخ می دهد؟
در مورد چگونگی حادثه مسمومیت دانش آموزان، طبق اظهارات دانش آموزان مسموم و مدیران مدارس، ناگهان بوی تندی در کلاس منتشر می شود. دانش آموزان به محض استنشاق بو دچار عوارض متعددی از جمله سردرد و سرگیجه و… می شوند.
طبق شواهد میدانی، این بوی خاص در هر مدرسه متفاوت بوده و تاکنون این موارد گزارش شده است: دودی با بوی نعنا یا بوهایی خاص مانند بوی شدید گاز، چوب سوخته، واکس سوخته، تخم مرغ گندیده، عطر تند و اسپند.
عوارض مشاهده شده از مسمومیت دانش آموزان
طبق گزارشات میدانی، دانش آموزان، به محض استنشاق بو، دچار این عوارض می شوند:
سردرد و سرگیجه، ضربان و تپش قلب شدید، کمردرد شدید، درد شدید قفسه سینه، افت شدید اکسیژن خون و نوسان جدی در ضربان قلب، تنگی نفس، حالت تهوع همراه با سرخ شدن چشم ها و بالا آورن کف، احساس بی حسی در اعضای بدن و ناتوانی در ایستادن و افتادن روی زمین و فلج شدن قسمت هایی از بدن به گونه ای که راه رفتن و حرکت دادن دانش آموز، فقط با واکر و ویلچر امکان پذیر است.
پس از تماس مسئولان مدارس با اورژانس و حضور تیم های درمانی، دانش‌آموزان درمان سرپایی شده و در موارد حاد و ضروری، به بیمارستان منتقل می شوند.
طبق اظهارات مقامات بهداشت و درمان، مسمومیت دانش‌آموزان معمولا در همان روز و ساعات نخست با رسیدگی درمان های سرپایی برطرف می شود ولی درمان برخی دانش آموزان نیازمند بستری و مراقب های بیمارستانی می باشد و چند روز طول می‌کشد.
علت مسمومیت دانش آموزان چیست؟
متاسفانه با گذشت بیش از سه ماه از آغاز مسمومیت های سریالی در مدارس کشور، هنوز علت این پدیده اعلام نشده است و نگرانی والدین از سلامت فرزندان، بسیاری از مدارس شهرهای درگیر به ویژه مدارس دخترانه را به حالت نیمه تعطیل کشانده و خانواده های دانش آموزان نیز در یک نگرانی و بلاتکلیفی آزاردهنده ای قرار دارند.
در خصوص علت مسمومیت دانش آموزان، گمانه زنی های مختلفی مطرح شده ولی هیچ کدام تاکنون اثبات و به تایید نرسیده است. شائبه استنشاق گاز آمونیاک، گاز مونوکسید کربن و نیز وجود دی اکسید کربن در سیستم گرمایشی مدارس از جمله گمانه زنی های مطرح شده تاکنون است؛ اما شکل پرتکرار رخداد و عوارض گسترده آن، بیانگر انتشار یک گاز سمی و خطرناک است.
سناریوهایی برای منشا حادثه مسمومیت دانش آموزان
هر چند در مورد عوامل و مسببین حوادث سریالی مسمومیت دانش آموزان، انگاره ها و سناریوهای مختلفی مطرح شده، با این حال دلایل و شواهد محکمی بر صحت و درستی هیچ کدام از آن ها، وجود ندارد و هنوز نمی توان قضاوتی در این باره کرد. از میان روایت ها و گمانه زنی های گوناگون در خصوص عوامل و انگیزه های اقدام به مسمومیت دانش آموزان، موارد زیر، بیشتر مورد بحث و نظر قرار گرفته است:
۱-گروه های متحجر و واپسگرا
از آنجا که موضوع مسمومیت دانش‌آموزان از قم آغاز شده و وهله نخست، تمرکز آن بیشتر بر مدارس دخترانه بوده است، انگشت اتهام برخی از تحلیلگران در رسانه ها به ویژه در شبکه های اجتماعی، گروه های متحجر و مخالف تحصیل دختران را نشانه گرفته است. حتی در این زمینه، ادعا شده نامه هایی تهدیدآمیز که خواستار تعطیلی مدارس دخترانه شده بودند در فضای مجازی منتشر شده است.
از دیدگاه معتقدان به این انگاره، مقابله با آموزش دختران در ایران، امر کم سابقه ای نیست و در دوره قاجاریه هم رگه هایی از همین تفکر بوده و راه را بر میرزا حسن رشدیه که قصد داشت آموزش نوین و غربی را جایگزین مکتب خانه های قدیم کند، بسته است.
در آن دوره، مدارس جدید بارها با هجوم گروه های تندرو بسته و خراب می شدند و حتی یکی از شاگردان رشدیه، جان خود را در این راه از دست داد. در چند نوبت هم خود رشدیه مورد ضرب و شتم قرار گرفت. مخالفان بر این باور بودند که حمایت از مدرسه رشدیه، مصداق ترویج فحشا است و او به بهانه مدرسه جدید، قصد دارد کودکان مسلمان را از دین خارج کند!
از نگاه معتقدان به این انگاره، تفکر متحجرانه، نمونه مشابهی در خارج از کشور هم دارد. در کشور افغانستان طی سال های ۸۹، ۹۱ و ۹۴ چندین مورد مسمومیت دانش‌آموزان دختر به دست گروه طالبان رخ داد و با مرور گزارشات و اخبار آن دوره، شباهت زیاد حوادث آن با حوادث مسمومیت دانش آموزان دختر ایرانی در چند ماه اخیر مشاهده می شود.
گروه طالبان به طور رسمی مخالفت خود با تحصیل دختران را اعلام کرد و اکنون نیز که مجددا به قدرت رسیده، تصمیم خود مبنی بر محدودیت تحصیل دختران را اجرایی کرده است. هر چند در همان سال ها نیز سازمان ملل، مستند معتبری در ارتباط با مسمومیت دانش آموزان توسط طالبان پیدا نکرد با این حال، احتمال قرار داشتن گروه هایی متحجر و تندرو که مخالف تحصیل دخترانند در پشت این حوادث، سناریوی قابل بررسی است.
حقیقت این است که با وجود مانورهای تبلیغاتی گسترده روی این تحلیل -که در برخی رسانه ها به ویژه در فضای مجازی انجام شده-، چنین برداشتی از جهاتی مورد تامل و تشکیک است.
چرا که عملکرد ۴۴ ساله جمهوری اسلامی ایران و حضور زنان در عرصه های مختلف علمی و اجرایی کشور، مهر بطلانی آشکار بر تناقض موجود در این دیدگاه است. حمایت تمام و کمال جمهوری اسلامی ایران از تحصیل دختران تا مقاطع تحصیلی بالا، مستندی اساسی و غیر قابل انکار در مقابل این انگاره است.
افزون بر این، بر فرض پذیرش وجود چنین تفکری در نظام جمهوری اسلامی، چرا از همان ابتدای انقلاب و برقراری نظام اسلامی، خود را نشان نداده است؟ چرا طی سال های پس از انقلاب تاکنون، اعلام موجودیت نکرده و بعد از ۴۴ سال بروز و ظهور کرده که تحصیل و پیشرفت دختران نادرست و حرام است و به هر قیمت و به هر روش ممکن از جمله مسمومیت دانش آموزان، باید از آن جلوگیری کرد؟!
البته اینکه مسمومیت دانش آموزان توسط گروه های سلفی خارجی نظیر طالبان شکل گرفته باشد هر چند در جای خود بسیار ضعیف است؛ ولی به عنوان یک احتمال قابل بررسی است. چرا که قرائت طالبانی از اسلام در مورد زنان، خطری بزرگ است که تصویر نادرستی از اسلام و دینداری به جامعه و جهان ارائه می دهد.
بنابراین امروز باید علاوه بر هوشیاری در برابر تهاجم فرهنگی غرب پیرامون تمرکز بر اسلام زدایی از فرهنگ ایرانی، به تهاجم فرهنگی طالبانی نیز توجه ویژه داشت. از آنجایی که تهاجم فرهنگی غرب رویکردی برون دینی دارد و هدف آن مشخص است، راحت تر می توان با آن برخورد کرد؛اما تهاجم فرهنگی طالبانی، امری درون دینی است و همانند تکثیر اشتباه سلولی از بدنه جهان اسلام و شکل‌گیری توده بدخیم سرطانی می باشد که مقابله با آن را دشوارتر و پیچیده تر می‌کند.
۲-سرویس های خارجی یا گروه های معاند
طبق این سناریو هدف سرویس های خارجی یا گروه های معاند، از بین بردن آرامش روانی جامعه و تداوم ناآرامی ها و یا حتی تقویت سناریوی قبلی است. انتشار توئیت های برخی از سران گروهک های منافقین و معاندین و اتهام زنی به نظام نیز در همین راستا تفسیر شده است.
یکی از مهمترین استدلال معتقدان به این سناریو، وسعت عملیات انجام شده و پیچیدگی و حرفه ای بودن اجرای آن است که با وجود گذشت سه ماه، هیچ ردی از عوامل بر جا نمانده و دستگاه های امنیتی، هنوز نتوانسته اند به عاملین آن دست پیدا کنند. از این رو دست داشتن نیروهای ماهر و زبده سرویس های جاسوسی و امنیتی در این اقدام خرابکارانه، امری بسیار محتمل است نه عاملانی شلخته و خودسر.
در این تحلیل، مشارکت گروه های ضد انقلاب، نفوذی ها و براندازان مانند مجاهدین خلق نیز محتمل دانسته شده است که این بار در مدارس و با هدف ایجاد تنش، بدبینی و خشم در مردم و شکل‌گیری اعتراضات جدید شکل گرفته است.
اهداف و نتایج احتمالی مسمومیت دانش آموزان را می توان در اعتبارزدایی و القای ناکارآمدی، برهم زدن تمرکز دستگاه های نظارتی، تحریک جمعیت خاموش جامعه و یا تلاش برای مذهب هراسی دانست.
با توجه عملکرد بسیار موفق نهادهای امنیتی کشور در گذشته و قدرت و سرعت عمل آنان در شناسایی و خنثی سازی فعالیت های تروریستی و مخل امنیت، امید می رود عوامل حوادث سریالی مسمومیت دانش آموزان نیز هر چه سریع تر شناسایی، دستگیر و مجازات شوند.
۳-عوامل داخلی
هر چند این سناریو حساسیت خاص خودش را داشته و رسیدگی به آن در حیطه وظایف نهادهای امنیتی کشور است؛ ولی به عنوان گمانه زنی هر چند ضعیف، مطرح شده که حوادث زنجیره ای مسمومیت دانش آموزان، برآمده از لایه های درونی است تا معضلات و ناکارآمدی حاکمیت در حوزه های مختلف به ویژه گرانی و مشکلات اقتصادی را تحت الشعاع قرار دهند و افکار عمومی را منحرف کنند.
۴-شیطنت دانش آموزان
این سناریو جزو گمانه زنی های اولیه ای است که در ابتدای حوادث مسمومیت دانش آموزان مدارس مطرح شد و از یک سو به ماهیت روانی بودن موضوع، بعد از اخبار منفی و از سوی دیگر به شیطنت دانش آموزان در استفاده از بمب های بدبو برای فرار از مدرسه و امتحانات اشاره داشت.
هر چند ممکن است در مواردی، شیطنت دانش‌آموزان یا ترس روانی آنان زمینه حوادثی شده باشد اما این موارد، بسیار کم و نادر است. ضمن این که گسترش روز افزون مسمومیت دانش آموزان مدارس جدید و مشاهده پیچیدگی های آن، این انگاره را عملا ضعیف و مردود کرده است.
حال پرسش اساسی این است که کدام روایت درست و کدام باطل است؟ آنچه مسلم است نبود اطلاع رسانی به موقع و شفاف در این زمینه، عامل مهمی در دامن زدن به شایعات و گزارشات و تحلیل های بی اساس و گاه ضد امنیت ملی می باشد.
پیامدهای منفی تداوم حوادث مسمومیت دانش آموزان
متاسفانه حوادث مسمومیت دانش آموزان به عنوان پدیده ای خرابکارانه و ضد اجتماعی و ناتوانی در پایان بخشی به آن، دارای پیامدهای منفی زیادی می تواند باشد که به پاره ای از آن ها اشاره می کنیم:
۱-ایجاد اختلال ها وآسیب های کمی و کیفی در نظام و روند آموزشی مدارس و کلاس های درس از نظر کمی و کیفی، در حالی که به اذعان بسیاری از کارشناسان، هنوز بسیاری از آسیب های خلاء آموزشی دوره مجازی کرونا بر طرف نشده و به جای خود باقیست.
۲-از بین رفتن امنیت و آرامش روانی مدارس و فضاهای آموزشی برای دانش آموزان و خانواده های آنها
۳-بازگشت آسیب های آموزشی و تربیتی ناشی از برگزاری کلاس ها در فضای مجازی و هزینه های دور شدن دانش‌آموزان از فضای تعاملی مستقیم با مدرسه.
۴-شیوع آسیب های روحی، نگرانی و اضطراب بین دانش آموزان دختر کشور و تاثیر منفی ناخودآگاه بر شخصیت آنان با توجه به این که به طور مشخص مدارس دخترانه هدف اصلی این حوادث بوده است. افت تحصیلی و حتی ترک تحصیل می تواند از مهمترین پیامدهای حوادث سریالی مسمومیت دانش آموزان به ویژه در بین جمعیت دانش آموزان دختر باشد.
در مورد مسمومیت دانش آموزان چه باید کرد؟
در خصوص حوادث مسمومیت دانش آموزان، مواردی پیشنهاد شده که امید است با رعایت آن ها در روند حل این مسئله تسریع حاصل شود:
۱-پرهیز از رفتارهای احساسی
مهمترین اصلی که در این قبیل حوادث باید به آن توجه لازم را داشت، پرهیز از واکنش های احساسی و اهتمام به صبوری، خردورزی و برخورد منطقی و عقلانی است. امام على (علیه‌السلام) در مورد ضرورت صبر و بردباری در کارها برای رسیدن به نتیجه مطلوب می فرمایند:
الصَّبْرُ فِی الْأُمُورِ بِمَنْزِلَهِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا فَارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ وَ إِذَا فَارَقَ الصَّبْرُ الْأُمُورَ فَسَدَتِ الْأُمُورُ؛[۱] نقش صبر در کارها همانند نقش سر در بدن است؛ همچنان که اگر سر از بدن جدا شود، بدن از بین مى رود، صبر نیز هرگاه همراه کارها نباشد، کارها تباه مى گردند.
۲-درک دغدغه ها و نگرانی های خانواده ها و تعامل سازنده با آن ها
هر چند موضوع مسمومیت دانش آموزان، مسئله ای پیچیده و اجتماعی – امنیتی است و باید اجازه داد تا مسئولان ذیربط در فضایی به دور از تنش ها و تصفیه حساب های سیاسی به حل آن همت گمارند، با این حال باید دغدغه های خانواده های دانش آموزان را به درستی درک نمود و ضمن اطمینان دادن به آنان در رسیدگی کامل به این موضوع، با شفاف سازی فضای خبری و اطلاع رسانی صحیح و به موقع، اسباب تقویت اعتماد خانواده ها به مسئولان را فراهم نمود.
قطعا واکنش ها و اقدامات مناسب مسئولان و مدیران با والدین دانش آموزان می تواند در کاهش تنش موجود در خانواده ها و نیز تلطیف فضا و افکار عمومی جامعه، بسیار مفید و تاثیرگذار باشد.
۳-توجه به عنصر زمان
آنچه مسلم است، طولانی و تکراری شدن این حوادث و افزایش روزانه آمار مسمومیت دانش آموزان مدارس در کنار عدم شناسایی عوامل آن، سطح تاب آوری و تحمل خانواده ها را کاهش داده و انتظار و توقع خانواده ها را از مسئولین بیشتر می کند. امام حسن(ع) درباره غنیمت شمردن فرصت می فرماید: فرصت، به شتاب از دست می رود و به کندی باز می گردد.[۲]
از این رو، شایسته است مسئولان و نهادهای تصمیم گیر به اهمیت عنصر زمان و محدودیت فرصت توجه داشته و با رسیدگی هر چه سریع تر به این موضوع و دستگیری مجرمان، به این قائله خاتمه دهند.
۳-آموزش دانش آموزان و خانواده ها
ارائه توصیه های ایمنی و پیشگیرانه در مورد مسمومیت دانش آموزان با استفاده از همه ظرفیت های موجود اطلاع رسانی در کشور نظیر صدا و سیما و شبکه های اجتماعی و آموزش مستقیم در مدارس، می تواند نقشی مهم در کاهش میزان مسمومیت دانش آموزان و صدمات و آسیب های آن داشته باشد.
۴-برگزاری کلاس ها به صورت مجازی
از وزارت آموزش و پرورش انتظار می رود با توجه به ادامه حوادث مسمومیت دانش آموزان و به دلیل ترس ایجاد شده در خانواده ها، با درخواست خانواده ها مبنی بر برگزاری کلاس های درس به صورت مجازی موافقت کند تا بدین وسیله خانواده ها و دانش‌آموزان به یک آرامش نسبی در امر تحصیل دست یابند.
۵-اهتمام و توجه به اهمیت ایمنی و آرامش مدارس
حقیقت این است که مدرسه، پناهگاهی امن برای یادگیری کودکان و نوجوانان در محیطی ایمن و حمایتگر است و حوادثی از این دست، می تواند تاثیر منفی و مخربی بر نرخ بالای آموزش کودکان، به ویژه دختران که در دهه های اخیر به دست آمده است بگذارد.
از این رو توجه ویژه و بیش از پیش به مسئله امنیت و ایمنی دانش آموزان از سوی نهادهای تصمیم گیر در حوزه آموزش و پرورش می تواند عامل مهمی در کاهش این قبیل حوادث، ایجاد آرامش بیشتر بر فضای آموزشی مدارس و از همه مهمتر تقویت اعتماد عمومی خانواده ها به نظام و محیط آموزشی مدارس باشد.
۶-اهتمام به امر آموزش و پرورش نسل جوان
بدیهی است توجه به مسائل آموزشی و تربیتی نسل جوان و اولویت بخشی به آن، منجر به شکوفایی و ترقی یک ملت و کشور، و بی‌توجهی به آن، زمینه ساز تباهی و انحطاط خواهد بود. در نظام اسلامی ما به پیروی از پیشوایان دین، بحث تعلیم و تربیت چنان مورد توجه و تاکید بوده که حتی در اوج بحران ها و شرایط دشوار نیز این امر دچار وقفه و تعطیلی نشده است.
استمرار کار آموزشی و پرورشی مدارس در جنگ تحمیلی و هشت سال دفاع مقدس، برپایی کلاس های درس بر خرابه های ناشی از حوادث و بلایای طبیعی همچون سیل و زلزله و نمونه اخیر آن در زمان شیوع ویروس کرونا، همگی جلوه هایی ناب و ستودنی از تلاش های خستگی ناپذیر معلمان و همراهی و همکاری اولیا و آحاد مردم کشور برای اعتلای آموزش و تربیت فرزندان این سرزمین هستند.
بنابراین انتظار می رود با توجه به اهمیت موضوع آموزش و تعلیم و تریبیت نسل جوان و نیز با توجه به شرایط خاص فعلی، تصمیماتی اتخاد و تمهیداتی اندیشیده شود تا روند آموزشی مدارس و تربیت نسل جوان، کمترین آسیب را دیده و با یک برنامه ریزی مدون و حساب شده، مشکلات پیش رو به درستی حل شود.
نتیجه گیری
آمار رو به افزایش مسمومیت دانش آموزان با منشا نامشخص، موضوعی است که طی ماه های اخیر به مهمترین چالش کشور در حوزه اجتماعی و امنیتی تبدیل شده و در این راستا موجی از نگرانی در بین خانواده ها ایجاد شده است.
حقیقت این است دانش‌آموزان مدارس و محیط های آموزشی، عزیزترین سرمایه ها و ذخایر کشور برای آینده این مرز و بوم اند. بنابراین شایسته است در پاسداری و به ثمر نشستن آن ها و به منظور پاسداشت از تعلیم و تربیت از هیچ تلاشی در پایان بخشیدن به رخدادهای سریالی مسمومیت دانش آموزان فروگذاری نکرد.
در این راستا می توان به پرهیز از رفتارهای احساسی، درک دغدغه ها و نگرانی های خانواده ها و تعامل سازنده با آنان، ارائه آموزش های لازم و توصیه های ایمنی پیشگیرانه به دانش آموزان و خانواده ها و برگزاری کلاس ها به صورت مجازی، به عنوان مهمترین اقدامات و راهکارهای کوتاه مدت در این زمینه نام برد.
نویسنده: حسین فاضلی
پی نوشت ها
[۱] . شیخ کلینی، کافى، ج۲، ص۵۸۶
[۲] . علامه مجلسی، بحار‌الانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۳.
منابع
- شیخ کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافى؛ ترجمه لطیف و سعید راشدی؛ قم؛ انتشارات اجود؛ چاپ اول؛ ۱۳۹۲ ش
- علامه مجلسی، محمد باقر؛ بحار‌الانوار؛ بیروت؛ دار احیاء التراث العربی؛ چاپ دوم؛ ۱۴۰۹ ق
