در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) به احادیث و مطالب حقوقی ظریف و دقیقی اشاره شده است. اگر رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) با دقت مورد مطالعه قرار بگیرد و بر طبق آن عمل شود، حقوق همه آفریده ها رعایت شده و باعث رشد و کمال جامعه و رستگاری انسان می شود.
سیاست مداران کنونی جهان به خصوص حاکمان کشورهای اسلامی می توانند رساله حقوق را سر مشق خود قرار داده و قوانین حقوقی کشورشان را بر طبق آن تدوین کنند. با توجه به اهمیت و ارزشمندی مطالب مطرح شده در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) و به منظور استفاده هر چه بیشتر علاقمندان به معارف اسلامی و مسائل حقوقی، این مجموعه در چند بخش منتشر و ارائه می گردد.
متن عربی بخشی از رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)
اعْلَمْ رَحِمَکَ اللَّهُ أَنَّ لِلَّهِ عَلَیْکَ حُقُوقاً مُحِیطَهً بِکَ فِی کُلِّ حَرَکَهٍ تَحَرَّکْتَهَا أَوْ سَکَنَهٍ سَکَنْتَهَا أَوْ مَنْزِلَهٍ نَزَلْتَهَا أَوْ جَارِحَهٍ قَلَبْتَهَا وَ آلَهٍ تَصَرَّفْتَ بِهَا؛ بَعْضُهَا أَکْبَرُ مِنْ بَعْضٍ وَ أَکْبَرُ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَیْکَ مَا أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مِنْ حَقِّهِ الَّذِی هُوَ أَصْلُ الْحُقُوقِ وَ مِنْهُ تَفَرَّعَ.
ثُمَّ أَوْجَبَهُ عَلَیْکَ لِنَفْسِکَ مِنْ قَرْنِکَ إِلَى قَدَمِکَ عَلَى اخْتِلَافِ جَوَارِحِکَ فَجَعَلَ لِبَصَرِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِسَمْعِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِلِسَانِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِیَدِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِرِجْلِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِبَطْنِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِفَرْجِکَ عَلَیْکَ حَقّاً. فَهَذِهِ الْجَوَارِحُ السَّبْعُ الَّتِی بِهَا تَکُونُ الْأَفْعَالُ.
ثُمَّ جَعَلَ عزوجل لِأَفْعَالِکَ عَلَیْکَ حُقُوقاً فَجَعَلَ لِصَلَاتِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِصَوْمِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِصَدَقَتِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِهَدْیِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَ لِأَفْعَالِکَ عَلَیْکَ حَقّاً.
ثُمَّ تَخْرُجُ الْحُقُوقُ مِنْکَ إِلَى غَیْرِکَ مِنْ ذَوِی الْحُقُوقِ الْوَاجِبَهِ عَلَیْکَ. وَ أَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حُقُوقُ أَئِمَّتِکَ ثُمَّ حُقُوقُ رَعِیَّتِکَ ثُمَّ حُقُوقُ رَحِمِکَ. فَهَذِهِ حُقُوقٌ یَتَشَعَّبُ مِنْهَا حُقُوقٌ.
فَحُقُوقُ أَئِمَّتِکَ ثَلَاثَهٌ؛ أَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقُّ سَائِسِکَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ ثُمَّ حَقُّ سَائِسِکَ بِالْمِلْکِ وَ کُلُّ سَائِسٍ إِمَامٌ.
وَ حُقُوقُ رَعِیَّتِکَ ثَلَاثَهٌ؛ أَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِالْعِلْمِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ رَعِیَّهُ الْعَالِمِ وَ حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِالْمِلْکِ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ مَا مَلَکْتَ مِنَ الْأَیْمَانِ.
وَ حُقُوقُ رَحِمِکَ کَثِیرَهٌ مُتَّصِلَهٌ بِقَدْرِ اتِّصَالِ الرَّحِمِ فِی الْقَرَابَهِ فَأَوْجَبُهَا عَلَیْکَ حَقُّ أُمِّکَ ثُمَّ حَقُّ أَبِیکَ ثُمَّ حَقُّ وُلْدِکَ ثُمَّ حَقُّ أَخِیکَ ثُمَّ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ وَ الْأَوَّلُ فَالْأَوَّلُ.
ثُمَّ حَقُّ مَوْلَاکَ الْمُنْعِمِ عَلَیْکَ ثُمَّ حَقُّ مَوْلَاکَ الْجَارِیَهِ نِعْمَتُکَ عَلَیْهِ ثُمَّ حَقُّ ذِی الْمَعْرُوفِ لَدَیْکَ ثُمَّ حَقُّ مُؤَذِّنِکَ بِالصَّلَاهِ ثُمَّ حَقُّ إِمَامِکَ فِی صَلَاتِکَ ثُمَّ حَقُّ جَلِیسِکَ ثُمَّ حَقُّ جَارِکَ ثُمَّ حَقُّ صَاحِبِکَ ثُمَّ حَقُّ شَرِیکِکَ ثُمَّ حَقُّ مَالِکَ ثُمَّ حَقُّ غَرِیمِکَ الَّذِی تُطَالِبُهُ ثُمَّ حَقُّ غَرِیمِکَ الَّذِی یُطَالِبُکَ.
ثُمَّ حَقُّ خَلِیطِکَ ثُمَّ حَقُّ خَصْمِکَ الْمُدَّعِی عَلَیْکَ ثُمَّ حَقُّ خَصْمِکَ الَّذِی تَدَّعِی عَلَیْهِ ثُمَّ حَقُّ مُسْتَشِیرِکَ ثُمَّ حَقُّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ ثُمَّ حَقُّ مُسْتَنْصِحِکَ ثُمَّ حَقُّ النَّاصِحِ لَکَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْکَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ هُوَ أَصْغَرُ مِنْکَ ثُمَّ حَقُّ سَائِلِکَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ سَأَلْتَهُ.
ثُمَّ حَقُّ مَنْ جَرَى لَکَ عَلَى یَدَیْهِ مَسَاءَهٌ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَسَرَّهٌ بِذَلِکَ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ عَنْ تَعَمُّدٍ مِنْهُ أَوْ غَیْرِ تَعَمُّدٍ مِنْهُ ثُمَّ حَقُّ أَهْلِ مِلَّتِکَ عَامَّهً ثُمَّ حَقُّ أَهْلِ الذِّمَّهِ ثُمَّ الْحُقُوقُ الْجَارِیَهُ بِقَدْرِ عِلَلِ الْأَحْوَالِ وَ تَصَرُّفِ الْأَسْبَابِ فَطُوبَى لِمَنْ أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَى قَضَاءِ مَا أَوْجَبَ عَلَیْهِ مِنْ حُقُوقِهِ وَ وَفَّقَهُ وَ سَدَّدَهُ.
فَأَمَّا حَقُّ اللَّهِ الْأَکْبَرُ فَإِنَّکَ تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ یَکْفِیَکَ أَمْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ یَحْفَظَ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْهَا.
وَ أَمَّا حَقُّ نَفْسِکَ عَلَیْکَ فَأَنْ تَسْتَوْفِیَهَا فِی طَاعَهِ اللَّهِ فَتُؤَدِّیَ إِلَى لِسَانِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى سَمْعِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى بَصَرِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى یَدِکَ حَقَّهَا وَ إِلَى رِجْلِکَ حَقَّهَا وَ إِلَى بَطْنِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى فَرْجِکَ حَقَّهُ وَ تَسْتَعِینَ بِاللَّهِ عَلَى ذَلِکَ.
وَ أَمَّا حَقُّ اللِّسَانِ فَإِکْرَامُهُ عَنِ الْخَنَا وَ تَعْوِیدُهُ عَلَى الْخَیْرِ وَ حَمْلُهُ عَلَى الْأَدَبِ وَ إِجْمَامُهُ إِلَّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَهِ وَ الْمَنْفَعَهِ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا وَ إِعْفَاؤُهُ عَنِ الْفُضُولِ الشَّنِعَهِ الْقَلِیلَهِ الْفَائِدَهِ الَّتِی لَا یُؤْمَنُ ضَرَرُهَا مَعَ قِلَّهِ عَائِدَتِهَا وَ یُعَدُّ شَاهِدَ الْعَقْلِ وَ الدَّلِیلَ عَلَیْهِ وَ تَزَیُّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ حُسْنُ سِیرَتِهِ فِی لِسَانِهِ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم.
وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَى قَلْبِکَ إِلَّا لِفُوَّهَهٍ کَرِیمَهٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِکَ خَیْراً أَوْ تَکْسِبُ خُلُقاً کَرِیماً. فَإِنَّهُ بَابُ الْکَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ یُؤَدِّی إِلَیْهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَى مَا فِیهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ.
وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِکَ فَغَضُّهُ عَمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ إِلَّا لِمَوْضِعِ عِبْرَهٍ تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً؛ فَإِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَارِ.
وَ أَمَّا حَقُّ رِجْلَیْکَ فَأَنْ لَا تَمْشِیَ بِهِمَا إِلَى مَا لَا یَحِلُّ لَکَ وَ لَا تَجْعَلَهُمَا مَطِیَّتَکَ فِی الطَّرِیقِ الْمُسْتَخِفَّهِ بِأَهْلِهَا فِیهَا؛ فَإِنَّهَا حَامِلَتُکَ وَ سَالِکَهٌ بِکَ مَسْلَکَ الدِّینِ وَ السَّبْقِ لَکَ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ.
وَ أَمَّا حَقُّ یَدِکَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَهَا إِلَى مَا لَا یَحِلُّ لَکَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُهَا إِلَیْهِ مِنَ اللَّهِ الْعُقُوبَهَ فِی الْأَجَلِ وَ مِنَ النَّاسِ بِلِسَانِ اللَّائِمَهِ فِی الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَهَا مِمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهَا وَ لَکِنْ تُوَقِّرَهَا بِقَبْضِهَا عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا یَحِلُّ لَهَا وَ بَسْطِهَا إِلَى کَثِیرٍ مِمَّا لَیْسَ عَلَیْهَا فَإِذَا هِیَ قَدْ عُقِلَتْ وَ شُرِّفَتْ فِی الْعَاجِلِ وَجَبَ لَهَا حُسْنُ الثَّوَابِ فِی الْآجِلِ.
وَ أَمَّا حَقُّ بَطْنِکَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً لِقَلِیلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِکَثِیرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَهُ فِی الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدِّ التَّقْوِیَهِ إِلَى حَدِّ التَّهْوِینِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوَّهِ وَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمَّ بِالْجُوعِ وَ الظَّمَإِ فَإِنَّ الشِّبَعَ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التُّخَمِ مَکْسَلَهٌ وَ مَثْبَطَهٌ وَ مَقْطَعَهٌ عَنْ کُلِّ بِرٍّ وَ کَرَمٍ وَ إِنَّ الرَّیَّ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السُّکْرِ مَسْخَفَهٌ وَ مَجْهَلَهٌ وَ مَذْهَبَهٌ لِلْمُرُوَّهِ.
وَ أَمَّا حَقُّ فَرْجِکَ فَحِفْظُهُ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ وَ الِاسْتِعَانَهُ عَلَیْهِ بِغَضِّ الْبَصَرِ؛ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ کَثْرَهِ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ التَّهَدُّدِ لِنَفْسِکَ بِاللَّهِ وَ التَّخْوِیفِ لَهَا بِهِ وَ بِاللَّهِ الْعِصْمَهُ وَ التَّأْیِیدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِهِ.[۱]
برزگترین حقوق در رساله حقوق
بدان خدایت رحمت کند که خدا را بر تو حقوقى است که تو را در هر جنبش و آرامش و هر جا باشى فرا گرفته اند و در هر اندامى بچرخانى و هر ابزارى بگردانى. بعضى از حقوق بر بعضى بزرگتر اند. بزرگترین حقوقى که خدا بر تو واجب کرده حق او تبارک و تعالى است که آن پایه همه حقوق است و همه از آن بازگرفته شوند.
حقوق اعضای بدن در رساله حقوق
آنگاه واجب نموده حقوقی را براى تو از سر تا پایت با اعضاى مختلفت ؛ براى دیده ات بر تو حقى است و براى گوشت بر تو حقى است، زبانت بر تو حق دارد و دستت بر تو حق دارد و پایت بر تو حق دارد و شکمت بر تو حق دارد و فرجت بر تو حق دارد، این هفت عضو تو است که با آن ها کار کنى.
سپس خدای عزوجل حقى هم براى هر کار تو بر تو قرار داده، نمازت بر تو حقى دارد و روزه ات بر تو حقى دارد و زکاتت بر تو حقى دارد و قربانیت بر تو حقى دارد و کار هایت بر تو حقى دارند.
حقوق دیگران بر انسان در رساله حقوق
سپس دایره حق از تو به دیگران رسد که بر تو حق واجب دارند و واجب ترین همه این حقوق بر تو حق پیشوایان تو است و سپس حقوق رعیتت و سپس حقوق خویشانت. اینها حقوقى است و حقوقى هم از آن ها منشعب گردد.
و حق پیشوایان که بر تو است سه گونه است؛ واجب ترینشان حق سلطان است که تدبیر کار تو به دست اوست. سپس حق آموزگار و سپس حق آقایى که مالک تو است. هر تدبیر کننده و سرپرستى، پیشوا است.
حقوق زیر دست هم بر سه گونه است؛ حق زیر دست حکومت تو و سپس حق شاگرد و دانشجوى تو؛ زیرا جاهل زیر دست و رعیت دانا است و حق زیر دستى که صاحب اختیار او هستى مانند زوجه و مملوک.
و حقوق خویشان فراوان است و پیوسته به اندازه پیوست رحم در خویشى؛ واجب تر از همه بر تو حق مادر تو است و سپس حق پدر تو و سپس حق فرزندانت، سپس حق برادرت، سپس به ترتیب هر خویشى که نزدیکتر است.
سپس حق آزاد کننده و ولی نعمت تو، سپس حق آزاد شده ات که ولی نعمت اویى، سپس حق هر که به تو احسان کرده، سپس حق اذان گوى نمازت، سپس حق پیش نمازت، سپس حق همنشین تو، سپس حق همسایه ات، سپس حق شریکت سپس حق مالت، سپس حق بدهکارت، سپس حق بستانکارت.
سپس حق رفیق معاشرت، سپس حق مدعى بر تو، سپس حق کسى که بر او ادعا دارى، سپس حق کسی که با تو مشورت می کند، سپس حق آنکه با او مشورت کنى سپس حق اندرز جویت، سپس حق بزرگ تر از تو، سپس حق خردسال تر از تو، سپس حق سائل از تو، سپس حق کسى که از او سوال کنى.
سپس حق کسى که به تو بدى کرده با گفته یا عمل یا به شادى کردن علیه تو با گفتار یا کردار با تعمد یا غیر تعمد، سپس حق همه هم کیشانت، سپس حق کفار ذمى، سپس حقوقى که در تغییر احوال و به اسباب پدید آیند، خوشا بر کسى که خدایش یارى دهد تا هر حقى بر او واجب کرده ادا کند و او را توفیق دهد و نگه دارد.
چگونگی رعایت حقوق در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)
اما حق بزرگتر خدا این است که او را بپرستى و چیزى را شریکش ندانى و چون از روى اخلاص این کار را کردى خدا بر عهده گرفته که کار دنیا و آخرت تو را کفایت کند و آنچه از آن بخواهى برایت نگه دارد.
حق خودت بر تو اینست که کاملا او را در طاعت خدا بگمارى، به زبانت حقش را بپردازى و به گوشت حقش را بپردازى و به چشمت حقش را بپردازى و به دست خود حقش را بپردازى و به پایت حقش را بپردازى و حق شکمت را بپردازى و حق فرجت را بپردازى و از خدا در این کار یارى جویى.
حق زبانت این است که آن را از دشنام ارجمندتر بدانى و به سخن خوب عادتش دهى و مودبش دارى و آن را در کام دارى مگر در محل حاجت و براى سود دین و دنیا و آن را از پر گویى و یاوه سرایى کم فایده که ایمنى از زیانش نیست و درآمدش کم است معاف دارى، زبان گواه خرد و دلیل بر آن شمرده شود و آراستگى مرد به زیور عقل خوش زبانى او است و هیچ جنبش و توانایى نیست جز به او.
حق گوش، پاک داشتن او است از اینکه راه دلت باشد مگر براى خبر خوبى که در دلت خیر پدید کند یا خلق کریم نصیب کند؛ زیرا گوش دروازه دل است هر نوع معنای خوب یا بدى را به آن میرساند و لا قوه الا بالله العلى العظیم.
و اما حق چشمت این است که از هر چه روا نیست آن را بپوشانى و مبتذلش نسازى مگر براى محل عبرت آورى که از آن بینا شوى یا دانشى به دست آورى؛ زیرا دیده وسیله عبرت است.
و اما حق دو پایت اینست که با آن ها به جایى که روا نیست نروى و آن ها را به راهى که باعث سبکى راهرو است نکشانى؛ زیرا آن ها تو را حمل می کنند و تو را به راه دین می برند و پیش می اندازند و لا قوه الا باالله.
و اما حق دست تو این است که آن را به ناروا دراز نکنى تا بدان گرفتار عقوبت آخرت خدا شوى و گرفتار سرزنش مردم در دنیا و آن را از کارى که بر تو واجب کرده نبندى ولى آن را احترام کنى به اینکه از محرمات بسیارش ببندى و بسیارى از آنچه که بر او واجب نیست به کار اندازى و چون دست تو در این دنیا از حرام باز ایستاد و خود را شریف داشت یا با عقل و شرافت به کار رفت در آخرت ثواب خوب دارد.
و اما حق شکمت این است که آن را ظرف کم یا زیاد حرام نکنى و از حلال هم به اندازه اش بدهى و از حد تقویت به حد شکم خوارگى و بی مروتى نرسانى و هر گاه گرفتار گرسنگى و تشنگى شد او را ضبط کنى؛ زیرا سیرى بى اندازه شکم را بیاشوبد و کسالت آورد که مایه باز ماندن و دور شدن از هر کار نیک و ارجمند است و نوشیدنی که صاحبش را مست سازد مایه سبک سرى و نادانى کردن و بی مروتى است.
و اما حق فرجت، نگهدارى آن است از آنچه برایت حلال نیست و کمک گرفتن بر آن است به چشم پوشى از نامحرم؛ زیرا که آن بهتر یاور است و نیز با یاد مرگ کردن بسیار و خود را تهدید نمودن از خوف خدا و از خدا است عصمت و تایید و جنبش و توانى نیست جز با او.[۲]
نتیجه گیری
در این بخش از رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، به همه حقوقی که لازم است انسان آنها را رعایت کند، پرداخته شده است. از حقوق خود انسان بر خودش تا حقوق اعضای بدن بر انسان، حق خداوند، حق امام، حق معلم، حق مشاور، حق پدر و مادر، حق فرزندان، حق همسایه و دوست، حق طلبکار و بدهکار و… که به طور اجمال ذکر شده و در ادامه، به صورت تفصیلی بیان خواهد شد که در بخش های دیگر خواهد آمد.
پی نوشت ها
[۱]. تحف العقول، ص ۲۵۵.
[۲]. ترجمه تحف العقول، ص ۲۶۳-۲۶۴.
منابع
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، محقق/مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
- ابن شعبه حرانى، حسن بن على، ترجمه تحف العقول، مترجم: کمره اى، محمد باقر، مصحح: غفارى، على اکبر، تهران، کتابچی، چ۶، ۱۳۷۶ش.
