توحید افعالی از اندیشه هاى اساسى اسلام است که برگرفته از قرآن است، توحید افعالى یا همان قول به «لا مؤثر فی الوجود الا الله» است. قرآن کریم به شیوه اى خاص رابطه خداوند با جهان و انسان را تبیین می کند.
قرآن به انسان مى فهماند که او نمى تواند به حقیقت افعال الهى همچون شناخت ذات و کنه صفات الهى پى ببرد؛ در عین حال با روشى خاص مى کوشد که معرفت انسان به افعال الهى را به تدریج بالا ببرد و رابطه اى را که خدا با جهان و انسان دارد، روشن سازد. قرآن در موارد گوناگون، کیفیت رابطه خدا با خلق را به صورت هاى مختلف بیان کرده است.
به طور کلى، آیات شریفه قرآن درباره دخالت مستقیم یا غیرمستقیم خداوند در امور عالم و تأثیر یا بى تأثیرى علل ثانیه، سه دسته اند: دسته اى که تمام پدیده هاى هستى را بى واسطه به خداوند نسبت مى دهد و دسته اى دیگر، هریک از این پدیده ها را به مجراى طبیعى خود منسوب می کند، و دسته سوم، آثار و افعال موجودات را هم به خود آن ها و هم به خداوند نسبت مى دهد. از همین رو براى بیان معناى توحید افعالى از دیدگاه قرآن باید نگاهى اجمالى به این آیات داشته باشیم.
۱. انتساب بى واسطه پدیده ها به خداوند
آیاتى که تمام پدیده هاى هستى را بى واسطه به خداوند نسبت مى دهد؛ مانند:
الف) خلقت بى واسطه همه چیز
آیاتى که فقط خدا را خالق جهان می دانند:
– ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ (انعام: ۱۰۲)
این است پروردگار شما! هیچ معبودى جز او نیست؛ آفریدگار همه چیز است.
– هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ (فاطر: ۳)
آیا آفریننده اى جز خدا هست؟
– أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ (اعراف: ۵۴)
آگاه باشید که آفرینش و تدبیر [جهان]، از آن او [و به فرمان او] ست.
ب) تخلف ناپذیرى اراده خداوند
تخلف ناپذیر دانستن اراده الهى در این دسته آیات، بیانگر این موضوع اند که خداوند هر چه را بخواهد، صرف اراده او براى تحقق یافتن آن کافى است؛ مانند:
– إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (یس: ۸۲)
فرمان او چنین است که هرگاه چیزى را اراده کند، تنها به آن مى گوید: «موجود باش!» آن نیز بىدرنگ موجود می شود.
– إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ (هود: ۱۰۷)
پروردگارت هر چه را بخواهد، انجام می دهد.
– ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ (بروج: ۱۵- ۱۶)
صاحب عرش و داراى مجد و عظمت است، و آنچه را مىخواهد، انجام می دهد!
ج) خلق اعمال انسان
در دسته اى دیگر از آیات، افعال انسان مستقیما به خداوند نسبت داده شده است؛ مانند:
– وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى (انفال: ۱۷)
و این تو نبودى [اى پیامبر که خاک و سنگ به صورت آنها] انداختى. بلکه خدا انداخت.
– أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ، أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ … أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ، أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ … (واقعه: ۵۸ و ۵۹، ۶۳ و ۶۴)
آیا از نطفه اى که در رحم می ریزید، آگاهید؟! آیا شما آن را [در دوران جنینى] آفرینش [پى در پى] می دهید یا ما آفریدگاریم؟ … آیا هیچ درباره آنچه کشت می کنید، اندیشیده اید؟! آیا شما آن را می رویانید، یا ما می رویانیم؟!
د) نیازمندى همه مخلوقات به خدا و تسلیم بودن در برابر او
– یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (فاطر: ۱۵)
اى مردم شما [همگى] نیازمند به خدایید. تنها خداوند است که بىنیاز و شایسته هرگونه حمد و ستایش است!
– وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ (یوسف: ۲۱)
خداوند بر کار خود پیروز است.
– وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ (انعام: ۱۸)
اوست که بر بندگان خود، قاهر و مسلط است.
– لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ (انبیاء: ۲۳)
هیچ کس نمی تواند بر کار او خرده بگیرد؛ ولى در کارهاى آنها، جاى سوال و ایراد است.
آیات مذکور و آیاتى دیگر[۱]، خداوند متعال را خالق همه هستى و از آن میان آفریننده آسمان و زمین و حتى افعال انسان معرفى می کنند. این آیات در واقع خلق، تدبیر، خالقیت و ربوبیت را منحصر در خداوند مىدانند و هر چیزى را که «شیء» بر آن اطلاق شود، آفریده خدا معرفى می کنند. پس آفرینش الهى هر موجودى را که در عالم وجود داشته باشد، در بر می گیرد.
۲. انتساب پدیده ها به مجراى طبیعى خود و توحید افعالی
آیاتى که فاعلیت و تأثیر دیگر موجودات را مطرح می سازند و هر یک از پدیده ها را به مجراى طبیعى خود منتسب می کنند؛ مانند:
الف) تأثیر دیگر موجودات در خلقت
– أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً (سجده: ۲۷)
آیا ندیدند که ما آب را به سوى زمین هاى خشک مى رانیم و به وسیله آن، زراعت هایى مى رویانیم.
– أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ (بقره: ۲۲)
و از آسمان آبى فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه ها را پرورش داد؛ تا روزى شما باشد.
اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ (روم: ۴۸)
خداوند همان کسى است که بادها را مىفرستد تا ابرهایى را به حرکت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد، می گستراند و متراکم می سازد؛ در این هنگام، دانه هاى باران را مىبینى که از لا به لاى آن بیرون می آید. هنگامى که این [باران حیاتبخش] را به هرکس از بندگانش که بخواهد، می رساند، ناگهان خوشحال می شوند ….
– وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (انعام: ۹۷)
او کسى است که ستارگان را براى شما قرار داد، تا در تاریکی هاى خشکى و دریا، به وسیله آنها راه یابید! ما نشانه ها (ى خود) را براى کسانى که مى دانند (و اهل فکر و اندیشه اند)، بیان داشتیم!
– هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ (یونس: ۵)
او کسى است که خورشید را روشنایى و ماه را نور قرار داد؛ و براى آن منزلگاه هایى مقدر کرد، تا عدد سال ها و حساب [کارها] را بدانید.
ب) انتساب افعال بندگان به خود آنها
– (فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (بقره: ۷۹)
پس واى بر آنها که نوشته اى با دست خود می نویسند، سپس می گویند: این، از طرف خداست.
– وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ … (توبه: ۱۰۵)
بگو: عمل کنید! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را می بینند!
– وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى* وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرى (نجم: ۳۹- ۴۰)
این که براى انسان بهره اى جز سعى و کوشش او نیست، و این که تلاش او به زودى دیده می شود.
– إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ (یونس: ۹)
کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، پروردگارشان آنها را در پرتو ایمانشان هدایت می کند.
– وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ (نساء: ۱۲۴)
و کسى که چیزى از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانى داخل بهشت می شوند.
– فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ (کهف: ۲۹)
هر کس مى خواهد ایمان بیاورد، و هر کس مى خواهد کافر شود.
– إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ (حمد: ۵)
(پروردگارا!) تنها تو را مى پرستیم؛ و تنها از تو یارى مى جوییم.
همچنین ده ها آیه دیگر که در آنها وعد و وعید یا مدح و ذم انسان مطرح شده و حکایت از استناد افعال به آنان است یا آیاتى که برخى انسان ها به گناهان خود اعتراف دارند و حاکى از استناد فعل به خود آن هاست، و یا آیاتى که بیانگر تحسر و طلب رجعت کفار در آخرت اند و از انتساب فعل به خود آنها حکایت دارد و …..
۳. انتساب افعال به خدا و دیگر موجودات
دسته اى دیگر از آیات، آثار و افعال موجودات را هم به خود آن ها و هم به خداوند نسبت می دهد؛ مانند:
– وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ (صافات: ۹۶)
با این که خداوند هم شما را آفریده و هم بت هایى که می سازید!
– وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى (انفال: ۱۷)
و این تو نبودى (اى پیامبر که خاک و سنگ به صورت آن ها) انداختى؛ بلکه خدا انداخت.
آیاتى دیگر مانند وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً (فرقان: ۲) و إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ (قمر: ۴۹) و قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً (طلاق: ۳) و وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ (حجر: ۲۱)، تقدیر موجودات به وسیله خداوند را مطرح می سازند و از آنجایى که تقدیر هر چیز عبارت است از این که آن را به حدود علل مادى و شرایط زمانى و مکانی اش محدود کنند، در این آیات نیز آثار و افعال، هم به خداوند و هم به خود موجودات نسبت داده شده است.
جمع بین آیات در توحید افعالی
میان این سه دسته از آیات، تعارضى ظاهرى دیده مى شود که هریک از مذاهب اسلامى و فرق پیش گفته، راهکارى براى رفع این ناسازگارى و جمع بین این آیات و بیان توحید افعالى مطرح کرده اند.
اشاعره و توحید افعالی
با توجه به این که اشاعره توحید افعالی را به معناى صدور همه افعال از خداوند به صورت مستقیم و بدون تأثیر و دخالت دیگر موجودات مىدانستند، براى رفع این تعارض ظاهرى، از جمع بین آیات اینگونه نتیجه گرفته اند که پس از تعارض ظاهر این آیات و تساقط آن ها، به حکم عقل مراجعه مى کنیم[۲]، و آن ها تأثیر را منحصر در خداوند مى دانند. از این رو اسناد فعل به اسباب و علل را در دسته دوم از آیات- به قرینه عقلى- مجازى می دانند و براین باورند که اسناد فعل به خداوند در دسته اول از آیات، حقیقى است.
معتزله و توحید افعالی
مشهور است که معتزله توحید افعالی را قبول ندارند، یا آن را به معناى یکتایى و بىنیازى خداوند در افعال خود و دخالت نداشتن او در کارهاى دیگر موجودات به دلیل تفویض استقلال و اختیار به آن ها مى دانند. از این رو ایشان دسته اول از آیات را که همه چیز آفریده خدا و مخلوق بى واسطه او دانسته شده است- به قرینه عقلى وجوب تنزه خدا از شر، ظلم و قبح- حمل بر مجاز مى کنند و دسته دوم از آیات را که افعال را به اسباب و علل اسناد مى داد، حقیقت مىدانند.
متکلمان امامیه و توحید افعالی
متکلمان امامیه اصل علیت را پذیرفته اند و بر این باورند که تمام موجودات عوالم امکانى با حفظ مراتب، قوه و قدرت، داراى تأثیرند، مسبب از مرتبه مافوق، و سبب مادون خودند؛ در عین حال همه موجودات با حفظ سلسله مراتب مستند به ذات خداوند، و قائم به اویند. از دیدگاه ایشان بین این آیات تعارضى وجود ندارد. بنابراین هر یک از موجودات جهان آفرینش مبدأ یک سلسله آثار و خواص ویژه اى مى باشند و نسبت این موجودات به این آثار، از قبیل نسبت فاعل به فعل و علت به معلول است؛ ولى همه این مؤثرها و اثرها، فاعل ها و فعل ها، با اعتراف به وجود پیوند و معلولیت میان آن ها، همگى مخلوق خدا و آفریده اویند و رشته علیت به او منتهى مى شود. این دو نسبت، در عرض یکدیگر نیستند، بلکه در طول یکدیگرند. یکى مستقل است و دیگرى وابسته، یکى اصیل و بالذات است و دیگرى بالتبع و بالغیر. در این صورت، هیچ گونه تعارض و تزاحمى میان سببیت خدا و غیرخدا نخواهد بود. بنابراین این دو نوع نسبت، نه با هم اختلافى دارند و نه مزاحم توحید افعالى اند.
حکماى مشاء و توحید افعالی
حکماى مشاء توحید افعالی را به معناى «لا مؤثر مستقلًا فی الوجود الّا الله» تلقى کردند و در عین حال، فاعلیت دیگر علت ها را هم براساس سلسله طولى علل پذیرفتند، و خدا و اسباب و علل ثانیه را فاعل دانستند. ایشان نیز بر این باورند که بین این آیات تعارضى وجود ندارد؛ از این رو در این آیات، خداوند در مقام فاعل و علت بعید و دیگر اسباب به عنوان فاعل و علت قریب مطرح شده اند.
حکمت متعالیه و توحید افعالی
در حکمت متعالیه، هم بر اساس اصالت وجود و تشکیک در مراتب آن، فاعلیت قریب و بىواسطه خداوند براى تکتک معالیل و موجودات ثابت می شود و هم براساس دیدگاه وحدت شخصى وجود، که تنها واجب الوجود از وجود حقیقى برخوردار است و ما سوی الله از شئونات، تجلیات و مظاهر او به شمار مى آیند، فاعلیت حقیقى تنها از آن خداوند است و افعال صادره از دیگر موجودات، جلوه افعال او محسوب می شوند و یک فعل با یک استناد، هم به خدا و هم به علل ثانیه اسناد داده می شود. در حکمت متعالیه نیز بین این آیات تعارضى وجود ندارد.
به نظر مى رسد با تأمل در این آیات و دیگر آیات قرآن که به تفسیر یکدیگر مى پردازند، دیدگاه خود قرآن در این باره به دست مى آید؛ با این توضیح که این آیات، بیانگر این موضوع اند که خداوند، که خالق و فاعل همه پدیده ها و افعال است، هر چیزى را با حفظ مبادى و علل طبیعى خاص آن آفریده است؛ از این رو اذن تکوینى و فاعلیت او در همه پدیده ها و حوادث و افعال اختیارى انسان مطرح است. یعنى خداوند، فاعل بعید و مسبب الاسباب است و علل طبیعى و اختیار، فاعل قریب و سبب مباشر و در طول اذن تکوینى او مى باشند. البته فاعلیت خداوند، با حفظ علل و اسباب طبیعى، در همه مراحل و مراتب، حقیقتاً مطرح است؛ زیرا او خالق و موجد همه چیز است. بنابراین طبق این بیان، ضمن حفظ عمومیت توحید افعالى، هریک از اسباب و علل طبیعى پدیده ها نقش و تأثیر اعطایى خود را تحت قیومیت و ربوبیت خداى سبحان و در طول فاعلیت او به خوبى ایفا می کنند.[۳]
پی نوشت ها
[۱] . آل عمران: ۲۶ و ۱۸۹؛ غافر: ۶؛ نساء: ۷۹؛ شعراء: ۸؛ لقمان: ۱۱؛ روم: ۴۸؛ یس: ۸۳؛ هود: ۵۶؛ عنکبوت: ۶۱؛ یونس: ۳۱؛ بقره: ۱۶۵؛ نجم: ۵۰؛ هود: ۸۹؛ شعراء: ۸۱؛ رحمن: ۳۰؛ حدید: ۴ و ….
[۲] . میر سید شریف جرجانى در این باره مى گوید:« و انت تعلم ان الظواهر اذا تعارضت لم تقبل شهادتها خصوصاً فى المسائل الیقینیه و وجب الرجوع الى غیرها من الدلائل العقلیه القطعیه و قد مرّ ما فیه الکفایه لاثبات مذهبنا».(شرح المواقف، ج ۸، ص ۱۵۹).
[۳] . توحید در قرآن، عبدلله جوادى آملى، صص ۴۴۷- ۴۵۱ (تلخیص).
منابع
شرح المواقف، میر سید شریف جرجانى، تحقیق: علىبن محمد الجرجانى، اول، مطبعه السعاده، مصر، ۱۹۰۷ م.
توحید در قرآن، عبدالله جوادى آملى، اول، إسراء، قم، ۱۳۸۳ ه. ش.
نهایه الحکمه، محمدحسین طباطبایى، اشراف: عبدالله نورانى، مؤسسه النشر الاسلامى، قم، بىتا.
الأمالى، شیخ صدوق، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامیه- مؤسسه البعثه، مرکز الطباعه والنشر فى مؤسسه البعثه، الأولى، قم، ۱۴۱۷ ه. ق.
التوحید، شیخ صدوق، تصحیح: سید هاشم حسینى طهرانى، جامعه المدرسین، قم، ۱۳۵۷ ه. ش.
الإختصاص، محمد بن محمد مفید، مصحح: على اکبر غفارى، و محمود محرمى زرندى، اول، الموتمر العالمى لالفیه الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ ه. ق.
الذریعه الى حافظ الشریعه، رفیع الدین محمد بن محمد مومن جیلانى، محقق: محمد حسین درایتى، اول، دار الحدیث، قم، ۱۴۲۹ ه. ق.
