اشاره:
در علم ادیان اصطلاح و کلمه فرقه و مذهب بسیار کاربرد دارد. این دوکلمه برای همگان شناخته شده است. اما در عین حال نیاز دارد که این دوکلمه تعریف گردیده و تفاوتهای دقیقی که در بین آنها وجود دارد در معرض بیان قرار بگیرد. بنابراین برای بیان و تفاوت بین این دو کلمه نگاهی گذرا به معنای «فرقه» و «مذهب» در لغت و اصطلاح، داشته باشیم.
۱. معنای لغوی «فرقه»: کلمه فرقه در لغت از ریشه «فَرْق» به معنای جدا کردن، گرفته شده است و اسم است برای گروهی از مردم.(۱) ابن منظور می گوید: «الفرقه: طائفه من الناس» فرقه به عده و گروهی از مردم گفته می شود.(۲)
۲. معنی لغوی مذهب: اگر کلمه مذهب از ریشه «ذَهَب» به معنی رفتن گرفته شده باشد در آن صورت مذهب، اسم مکان است به معنای محل رفتن.(۳) و اگر از ذهب به معنی «در مسأله ای گرایش به نظریه ای پیدا کردن» گرفته شده باشد. در آن صورت مذهب مصدر میمی می شود به معنای «عقیده، اعتقاد، آیین.»(۴)
به نظر می رسد معنای دوم هم از همان معنی اول گرفته شده است. راه خاص در رفتن و مسلک و طریقه در اعمال فیزیکی و هم چنین روش خاص در مسائل فکری و نظری هر دو مصداق مذهب است که از لحاظ ادبیات عرب اسم مکان می باشد.
حال با توجه به معنای لغوی دو کلمه «فرقه» و «مذهب» معلوم می شود که کلمه فرقه در لغت به عده ای خاص از مردم اطلاق می شود و مذهب به اعتقاد و عقیده و روش خاص گفته می شود. بنابراین هر دو کلمه در اطلاقشان به امری خاص مشترک هستند با این تفاوت که فرقه به اشیاء و افراد و به تعبیر دیگر بر اعیان اطلاق می شود، ولی مذهب بر مسائل نظری و معنوی (به معنای مقابل عین) گفته می شود.
۳. معنی اصطلاحی فرقه: کلمه فِرْقه در اصطلاح، معنایی نزدیک به معنی لغوی دارد و به گروهی از مردم که اعتقاد واحدی غیر از اعتقاد دیگران را انتخاب و دنبال کنند، فرقه گفته می شود.(۵) مثلاً اگر عده ای از پیروان یک دین، اعتقاد خاصی غیر از اعتقاد عموم پیروان آن دین داشته باشند به آن عده «فرقه» گفته می شود.
در این جا حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) ذکر می شود تا کاربرد اصطلاحی فرقه بیشتر معلوم شود:
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمود: «الحمدالله صارت فرقه مرجئه و صارت فرقه حروریه و صارت فرقه قدریه و سمیتم الترابیه و شیعه علی..»(۶) یعنی حمد خداوند را با این که فرقه ای (گروهی) مرجئه شدند و فرقه ای حروریه شدند و فرقه ای قدریه شدند، و شما ترابیه و شیعه علی نامیده شدید.
این حدیث امام صادق (علیه‌السلام) نشان می دهد که عده ای از مسلمانان که بیعت با امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در روز عید غدیر خم را فراموش کردند از گروه مسلمانان جدا شده و به علت اعتقاد به این که عمل در ایمان تأثیر ندارد. «مرجئه» گشتند(۷) و عده ای برخلاف مسلمانان اعتقاد پیدا کردند که انجام گناه کبیره باعث کفر می شود و «حروری» (خارجی) شدند(۸) و عده ای نیز به دلیل اعتقاد به قدر و این که خداوند هیچ قدرتی در اعمال بندگان ندارد، «قدریه» شدند.(۹) ولی آنان که بر پیمان خود با علی (علیه‌السلام) در روز غدیر خم پایبند مانده و از اسلام جدا نشدند «ترابیه» (چون کُنیه حضرت علی (علیه‌السلام) ابوتراب بود به طرفداران وی ترابیه اطلاق می شد) و شیعه علی، نامیده شدند.
۴. معنی اصطلاحی مذهب: در اصطلاح، مذهب به یکی از تیره ها و شعب یک دین گفته می شود.(۱۰) می خواهد تیره های اعتقادی مانند اسماعیلیه و معتزله در اسلام باشد یا طریق سیر و سلوک مانند مذهب نقشبندیه در صوفیه باشد یا روش عمل نسبت به احکام مانند مذهب شافعیه و حنفیه در فقه.(۱۱) این توضیح لازم است که در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مکتب های درونی یک دین و به معنای خود دین به کار می رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تأثیر این موضوع، کلمه «مذهب» را در هر دو معنا، یعنی، «دین» و «فرقه های درونی یک دین» استعمال می کنند.(۱۲)
با توجه به معنای اصطلاحی فرقه و مذهب می توان گفت که «فرقه» به افرادی که از یک دین جدا شده و عقیده خاصی دارند، اطلاق می شود و به اعتقاد و روش خاص آن «مذهب» گفته می شود. بنابراین این دو کلمه به یک تعبیر، معنای مترادفی دارند با این تفاوت که کلمه فرقه به افراد خاص بودن آنها نظر دارد و کلمه مذهب روش خاص آنان را مورد توجه قرار می دهد. پس این دو کلمه می توانند به جای همدیگر به کار گرفته شوند. ولی باید توجه داشت که فرقه اسم سخت افزاری و مذهب اسم نرم افزاری یک گروه با عقیده خاص می باشد. تفاوت دیگری که از استعمال دو کلمه فرقه و مذهب می توان به دست آورد این است که فرقه بیشتر به تقسیم های یک دین از لحاظ کلامی و اعتقادی اطلاق می شود. اما مذهب در تقسیم های یک دین از لحاظ فقهی، اعتقادی، اخلاقی و… کاربرد دارد و حتی یک فرقه دینی احتمالاً چندین مذهب می تواند داشته باشد.
به عنوان مثال اهل سنت چهار مذهب فقهی دارند که عبارت است از مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی و ده ها فرقه ریز و درشت کلامی دارند مانند معتزله، اشعری، ماتریدی، اهل حدیث، مشبهه و… به همین دلیل می توان ادعا کرد که به اصطلاح علمای منطق، رابطه فرقه و مذهب اعم و اخص مطلق است هر فرقه ای مذهب است، ولی هر مذهبی فرقه نیست. البته این فرق برگرفته از استعمال است و با تغییر استعمال این فرق هم تغییر می کند.
در پایان باید این نکته را یادآور شویم که در زبان فارسی اصطلاح فرقه و مذهب با هم فرق چندانی نداشته و به جای همدیگر استعمال می شوند و شاید تنها تفاوت شان در استعمال، این باشد که برای انشعاب های اعتقادی و کلامی از اصطلاح فرقه استفاده می کنند و برای روشن کردن انشعاب های فقهی، اصطلاح «مذهب» را به کار می برند.
پی نوشت:
- المنجد (عربی بفارسی) و ترجمه محمد بندریگی، انتشارات ایران، چ دوم، ج ۲، ص ۱۳۲۱(بیتا). و معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم، ۱۳۷۵، ج۲، ص۲۵۲۳.
- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، انتشارات داراحیاء التراث العربی، چ اول، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۴۴.
- المنجد، ج ۱، ص ۵۲۴.
- همان، ج ۱، ص ۵۲۵.
- ر.ک: فرهنگ فارسی معین، ج ۳، ص ۲۵۲۳.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵، ج۴، ص۱۹۷.
- ر.ک: سبحانی، جعفر، المذاهب الاسلامیه، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام) ، چ اول،۱۴۲۳ ق، ص۷۳ تا۷۷.
- همان، ص ۱۲۰ تا ۱۴۴.
- همان، ص ۷۸ تا ۸۰.
- فرهنگ فارسی معین، ج ۳، ص ۳۹۷۶.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه استاد مدیر شانه چی، ص ش، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، سال ۱۳۷۵.
- ر.ک: توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، قم، انتشارات سمت، چ اول،۱۳۷۹، ص۱۳.
منبع: سایت اندیشه قم.
