اشاره:
تاریخ و تاریخ نگاری به عنوان یکی از ابعاد و مظاهر فرهنگ و تمدن حائز اهمیت است، زیرا شناخت و دریافت گونه های مختلف هر فرهنگ و تمدنی بدون دسترسی به تاریخ انواع هنرها و دانش‌هایی که در تمدن ظهور کرده یا تکامل یافته ممکن نخواهد بود. اسلام هم که دینی کامل و غنی و دارای فرهنگ و تمدن عالی است توجّه بسیاری به تاریخ و تاریخ نگاری دارد که در این نوشته به آن اشاره شده است.
با یک نگاه کلی به آیات قرآن و کلام بزرگان دین می‌توان به اهمیت تاریخ پی برد. طوری که یک سوم آیات قرآن در مورد سرگذشت امت‌های گذشته است که خداوند به منظور عبرت گیری انسان‌ها این قصه ها را بیان فرموده است. منشأ اصلی و حقیقی تاریخ‌نگاری اسلامی و نیرومند‌ترین عامل الهام بخش مورخان برای پژوهش و تدوین تاریخ، دین اسلام بود که از شعور نیرومند تاریخی برخوردار است.(۱)
اشارات قرآن به وقایع و حوادث تاریخی حاکی از نگرش تاریخی به حوادث گذشته و بیانگر غایت تاریخ از دیدگاه قرآن و حاوی درس‌های مهم تاریخ و تجارب تاریخی است. « به راستی در سرگذشت آنان، برای خردمندان عبرتی است. سخنی نیست که به دروغ ساخته شده باشد، بلکه تصدیق آنچه [از کتابهایی] است که پیش از آن بوده و روشنگر هر چیز است و برای مردمی که ایمان میآورند رهنمود و رحمتی است.»(۲) تاریخ از دیدگاه بزرگان دین و مورخان اسلامی بهترین راهنمای انسان برای آگاهی از احوال نیکان، محرّک کسب فضایل و طرد رذایل و مشوق زهد از طریق تجربه پذیری از دگرگونی‌های روزگار و حصول نیرویی برای تمییز درست از نادرست و تحلیل و نقد و پیش بینی حوادث از طریق مقایسه آنها است.
امیرمؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ در این رابطه به فرزندش امام حسن ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: پسرم! درست است که من به اندازه‌ی پیشینیان عمر نکرده‌ام امّا در کردار آنها نظر افکندم و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا آنجا که گویی با آنها بوده‌ام، بلکه با مطالعه تاریخ آنان گویا از اول تا پایان عمرشان با آنها بوده‌ام. پس قسمت‌های روشن و شیرین زندگی آنها را از دوران تیرگی شناختم و زندگی سودمند آنان را با دوران زیانبارش شناسایی کردم، پس از هر چیزی مهم و ارزشمند را و از هر حادثه‌ای زیبا و شیرین آن را برای تو برگزیدم و ناشناخته‌های آنان را دور کردم. پس آنگونه که پدری مهربان نیکی‌ها را برای فرزندش می‌پسندد من نیز برآن شدم تا تو را با خوبی‌ها تربیت کنم …(۳)
تاریخ سبب ترغیب (به کارهای خیر) و دوری کردن (از اعمال شرّ) بیم دادن و تسلی و تأسی و مشورت و موفقیت می‌شود.(۴)
تأثیر شناخت تاریخ صدر اسلام
با توجّه به اهمیت تاریخ و فراگیری تاریخ نگاری و پژوهش در منابع تاریخی می‌توان از تاریخ صدر اسلام و بالاخص با عنایت به سیره‌ی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و پیروی از آن بزرگوار در شؤون زندگی و نشر تعالیم اسلام با استفاده از گفتار و کردار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ همت گماشت.(۵)
ما باید در تحلیل تاریخ و نقل آن به هدف و فایده‌ای که تاریخ می‌تواند برای بشر داشته باشد، توجّه کنیم و همان طور که اشاره شده این هدف و فایده همان پند گرفتن است.(۶) که مورخان به تبع آیات قرآن برای تاریخ بر‌شمرده‌اند. زیرا که از مضمون تعدادی از آیات قرآن برمی‌آید که مراد از اشاره به بعثت انبیاء و سرگذشت آدمیان و اعمال امت‌ها و علل سقوط آنها و تشویق انسان به تحصیل تجربه و پندگیری برای تهذیب اخلاق و یافتن راه هدایت است.(۷)
علم تاریخ در اسلام بسیار شریف است و از حدیث و بر پایه‌ی اصول پذیرفته شده در آن علم مایه می‌گیرد. افق بازی که در تحلیل و تفسیر تاریخ در نگرش و نگارش مورخان اسلامی به چشم می‌خورد، حکایت از تعمق آنان در آیات قرآن کریم می‌کند.(۸) از تأثیرات آشنایی با تاریخ می‌توان به مواردی اشاره کرد، هر چند که محدود به موارد ذکر شده نمی‌باشد:
۱. آشنایی با احوال اشرف مخلوقات (پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ ) و رنجی که به هنگام ترویج رسالت و یاری دین خدا برد. تجربه‌های متنوعی که در نتیجه‌ی رویارویی با دشمنان خدا به دست آورد تا توانست ریشه‌ی فساد را از زمین برکند و چراغ هدایت را در آن برافروزد.(۹)
۲. بدست آوردن درک و فهم درست‌تری از آیات قرآن از راه شناخت این امر که چگونه اطّلاعات تاریخی پیشین که در این کتاب (قرآن) آمده با آنچه که در سایر کتاب‌های آسمانی به پیامبران وحی شده مطابقت دارد. هر چند از سوی فردی امی و مدرسه نرفته آورده شده که هرگز در سراسر عمر مکان‌های دور دست را ندیده بود.(۱۰)
۳. کسب معرفت تمام بر احوال امت‌های مختلف خواه گروه‌های دینی یا سیاسی.
۴. آگاهی از احوال شایستگان و نیکوکاران این جهان و چگونگی پراکنده شدن آنها و شیوه‌ی زندگی کردنشان.
۵. تاریخ بیانگر هویت یک ملت و امت و تمدن است و هیچ ملتی برای حفظ جایگاه خویش نمی تواند بدون عقبه و هویت باشد و این مرهون تاریخ است.
پی نوشت:
- قرشی، تاریخ نگاری در تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصر الله پور جوادی، تهران: (بی‌جا)، ۱۳۶۷، ص ۲۹۷.
- سوره یوسف، آیه ۱۱۱.
- نهج البلاغه، نامه ۳۱، ترجمه‌ی محمد دشتی، ص ۵۲۳.
- فرانتس، روزنتال، تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، بخش دوم، ترجمه‌ی اسد الله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۶۸، ص ۱۴۱.
- سجادی، سید صادق، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص ۱۵.
- مسکویه، ابو علی، تجارب الامم و تعاقب الهمم، به کوشش ابوالقاسم آدمی، تهران، بی‌جا، ۱۳۶۶، ج ۱، ص ۳۰.
- ر.ک: قرآن کریم، آیات ۱۰۰ و ۱۲۰ سوره‌ی هود، و ۱۴۰ سوره‌ی آل عمران.
- آئینه وند، صادق، تاریخ سیاسی اسلام، تهران، نشر فرهنگی رجاء، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۱۳.
- روزنتال، پیشین، ص ۲۱.
- همان.
منبع: سایت اندیشه قم
