اشاره:
آیا روایتی وجود دارد که احکام خمس در زمان رسول الله (صلی الله علیه و آله) اجرا می شد؟ از عمومات و کلیات مسئله خمس می توان به این پرسش پاسخ گفت. همچنین راه دیگر پاسخ آن گزارشات تاریخی است که در این نوشته مختصر به آنها اشاره شده است.
تمسک به عمومات و کلیات:
الف. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ (انفال، ۴۱)؛ و بدانید هرگونه غنیمتى که به شما رسد خمس آن براى خدا و براى پیامبر و براى ذى القربى و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدائى حق از باطل روز درگیرى دو گروه [با ایمان و بىایمان یعنى روز جنگ بدر] نازل کردیم ایمان آوردهاید و خداوند بر هر چیزى قادر است.
این آیه شریفه، اگر چه ممکن است در موردی خاص نازل شده باشد، امّا مورد خاص مخصّص نیست، یعنی مانع از کاربرد آن در موارد دیگر نمی شود و لذا واژه «غنیمت» در اصطلاح روایات، فقها ولغت شناسان، هر منفعتی است که به دست انسان برسد.(۱)
ب. در روایاتی می‌خوانیم:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمود: عبدالمطلب در زمان قبل از اسلام پنج سنت حسنه داشت که خداوند آنها را در اسلام جاری ساخت (یکی از آنها) «وجد کنزاً فاخرجه فی الخمس و تصدق به فانزل اله و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول و…» .(۲)
برخی فقیهان بزرگوار مثل مرحوم آیت الله خوانساری (ره)، به این روایت برای وجوب خمس در گنج‌ها تمسک کرده‌اند.(۳)
در روایت دیگری می‌خوانیم: راوی از امام رضا (علیه السلام) می‌پرسد، اگر برخی از موارد خمس (گروه‌هایی که خمس به آنها می‌رسد) کمتر و برخی بیشتر باشد، چه می‌کنید؟» حضرت می‌فرماید: «ذاک الی الامام، أرأیت رسول الله (صلی الله علیه و آله) کیف اضیع انما کان یعطی علی ما یری کذلک الامام؟ این امر در اختیار امام (علیه السلام) است و او همان طور که پیامبر (صلی الله علیه و آله) عمل می‌کرد، عمل می‌کند و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خمس را طبق آن چه مصلحت می‌دید، خرج می‌کرد.(۴) در کتاب من لا یحضره الفقیه(۵) از امام صادق (علیه السلام) نقل فرمود که فرمود: «امّا خمس لله فللرسول یضعه فی سبیل الله، خمس الله» (که در آیه شریفه ۴۱ سوره انفال به آن اشاره شده است). که رسول الله (صلی الله علیه و آله) آن را در سبیل الله خرج می‌کند.
توجه به گزارش‌های تاریخی:
گزارش‌هایی که در کتاب‌های تاریخی آمده است، مثل آن چه در نامه‌های رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به طایفه‌ها و قبیله‌ها می‌فرستادند و در آنها دستور به دادن خمس اموالشان می‌دادند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در نامه‌ای به طایفه بنی عبدالقیس فرمودند: «… و ان تعطوا من الغنم الخمس…» و این که از درآمدهایشان باید خمس بدهند و طایفه بنی عبدالقیس طایفه کوچکی بوده است که قدرت بر جنگ نداشته تا غنیمتی به دست آورد وخمس آن بر آنها لازم باشد.(۶) و به بنی عبدکلال الیمانینی نوشته: من به خاطر خمس مالتان از شما تشکر می‌کنم و اینها نیز جنگی نداشته‌اند تا غنیمتی داشته باشند و خمس آن را بپردازند.(۷)
پی نوشت:
۱. ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب اسلامیه، چاپ شانزدهم، ج ۷، صص ۱۷۶، ۱۷۷، ۱۷۸، ۱۷۹.
۲. حرعاملی، محمدحسن، وسایل الشیعه، ج ۹، ص ۴۹۶، از خصال ۳۱۲ : ۹۰، و از عیون الاخبار، ج ۱، ص ۲۱۲.
۳. ر.ک: خوانساری، سید احمد، جامع المدارک، ج ۲، ص ۱۰۳.
۴. فیض کاشانی، محسن، تفسیر صافی، بیروت، انتشارات مؤسسه اعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۲، ج۲، ص۳۰۴.
۵. من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۱۳، ج۲، ص۲۹.
۶. ر.ک: العاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من السیره، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۲۲۸.
۷. همان.
منبع : نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.
