نماز یکی از آموزه های مشترک اسلام و دیگر ادیان ابراهیمی است. این آموزه در جامعه دینی و زندگی معنوی مسلمانان نقش بسیار مهمی دارد. در این مقاله با جایگاه و اهمیت نماز، انواع و احکام کلی آن آشنا می شویم.
جایگاه نماز در فروع دین
عبادات بخشی مهم از مجموعه اعمال و رفتاری را تشکیل می دهند که در فرهنگ اسلامی با عنوان «فروع دین» شناخته شده است. در کنار مجموعه اعتقادی «اصول دین»، فروع دین ناظر بر جنبه های عملی دیانت اسلام است. در آموزش های معمول میان شیعه امامی در شمارش این فروع نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، تولّی و تبّری جای دارد؛ اما نزد مذاهب اهل سنت برخی از این فروع چندان توسعه نیافته، و بر آنها تأکید نشده است.
در بررسی تحلیلی عبادات و آداب دینی در اسلام، به سختی می توان عملی را نشان داد که دارای جنبه فردی محض، بدون برخورداری از جنبه های اجتماعی بوده باشد، ولی در نگرش نسبی برخی از فروع دین یعنی نماز، روزه و حج بیشتر در طیفی عبادی جای می گیرند، در حالی که دسته ای دیگر از جمله زکات، خمس و جهاد از جنبه قوی اقتصادی و اجتماعی برخوردارند.
اهمیت نماز
در دین اسلام، نخستین و مهم ترین وظیفه عبادی برای هر فرد مکلف به جای آوردن نماز است که ۵ نوبت در روز یادآور ایمان و عقیده فرد مسلمان، و وسیله ای برای فراهم آوردن نیروهای درونی و معنوی برای اتصال به مبدأ جهان، یعنی خداوند است. با نماز باید خدای را ستود و برای رفع مشکلات و گرفتاری های بشری از نماز یاری جست و بدان استعانت کرد و آیه شریفه «وَ اسْتَعینوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوه»[۱] را راهنمای خویش قرار داد. نماز، نمازگزار را از تبهکاری باز می دارد[۲]، چه حکمتی از این بالاتر که شخص و جامعه از فساد منزه شوند و مایه ریشه کن شدن تبهکاری و آثار سوء مترتب بر آن فراهم گردد.
نماز در شرائع آسمانی
توجه به این نکته لازم است که گزاردن نماز اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه در تمامی شرایع و ادیان الهی – در هر یک به نحوی خاص – به نماز توجه شده، و بدین وسیله ارتباط بنده با پروردگار برقرار شده است.
قرآن مجید از زبان ابراهیم (ع) خواسته او را چنین بازگو می کند: «پروردگارا مرا و ذریه مرا از برپای دارندگان نماز قرار ده»[۳]؛ و درباره اسماعیل (ع) آمده است که «اهل خود را به نماز و زکات امر می‌کرد»[۴]؛ و خداوند به مریم (ع) چنین دستور می دهد: «برای یاد من اقامه نماز کن»[۵]؛ و از زبان عیسی (ع) بازگو می فرماید: «خداوند مرا به اقامه نماز و پرداخت زکات، تا زنده هستم، دستور داد».[۶]
خداوند در میثاقی که از بنی اسرائیل گرفت و وظایفی که برای ایشان تعیین کرد، یکی هم اقامه نماز و ایتاء زکات بود[۷]، و به پیامبرش حضرت محمد (ص) می فرماید: «اهل خود را به نماز امر کن».[۸] باز می فرماید: «انجام دادن کارهای نیکو و اقامه نماز را به ایشان [پیامبران] وحی کردیم».[۹]
نماز در شریعت اسلام
اقامه نماز بر همه – از تندرست و بیمار، در صلح و در جنگ، ایستاده، نشسته یا خوابیده – واجب است، مگر بر کسی که تکلیف از او ساقط باشد.
در برداشتی کلی از چگونگی به جای آوردن نماز، باید گفت که تمامی نمازهای واجب یا مندوب (مستحب) در شریعت اسلام، به جز نماز میت، از اعمالی متناوب تشکیل شده است که در واقع تکرار یک واحد عبادی به نام رکعت است و هر رکعت مجموعه ای از یک قیام به همراه قرائت، رکوع و دو سجده با مراعات آدابی در انتقال از یک عمل به عملی دیگر است. از آنجا که در بیشتر نمازها در هر رشته از اعمال متناوب، تنها یک رکوع وجود دارد، رکوع به عنوان واحد شمارش شناخته شده، و رکعت از همین کلمه مشتق شده است. بجز نماز تک رکعتی وتر، یک رکعت به خودی خود عبادتی تمام شده (کامل) تلقی نمی گردد و هر نمازی در شریعت، مرکب از ۲، ۳، یا ۴ رکعت است و تنها با پایان یافتن شمار مقرر رکعت ها، قابل سلام گفتن و خاتمه دادن است.
نمازهای واجب این هاست: نمازهای یومیه (روزانه)، در صورت تحقق شرایط نماز جمعه و نماز عیدین، نماز آیات که به هنگام کسوف، خسوف و زلزله و هر چه باعث هول و هراس عمومی گردد، خوانده می شود، نماز طواف و نماز میت و نمازهایی که از طریق نذر و عهد و سوگند بر مکلف واجب شده باشد.
نمازهای یومیه
نمازهای یومیه (۱۷ رکعت)، به عنوان مصداق اجلای نماز واجب، باید در ۵ نوبت خوانده شوند که از آن میان، نماز صبح دو رکعت، نماز مغرب ۳ رکعت و نمازهای دیگر ۳ نوبت (ظهر، عصر و شام) هر یک ۴ رکعت است. نمازهای ۴ رکعتی مسافر دو رکعت است که نماز شکسته خوانده می شود.
وقت نماز صبح از طلوع فجر صادق است تا طلوع خورشید. از ظهر شرعی (زوال) تا غروب آفتاب وقت نمازهای ظهر و عصر است. از ظهر به مقدار زمانی که برای خواندن نماز ظهر لازم است و همچنین نزدیک غروب به مقدار زمانی که برای خواندن نماز عصر لازم است، زمان مختص هر یک از این دو نماز و فاصله میان آن، زمان مشترک است. همچنین از غروب آفتاب (از بین رفتن سرخی در مشرق پس از پنهان شدن قرص خورشید) تا نیمه شب شرعی، وقت نمازهای مغرب و عشا است، به همان ترتیب که زمان لازم برای ۳ رکعت نماز مغرب در آغاز، و وقت کافی برای ۴ رکعت نماز عشا در پایان، زمان مختص هر یک از این دو نماز، و باقی زمان مشترک است. در قرآن مجید[۱۰]، به هنگام یا به اصطلاح به «مواقیت» نمازهای یومیه اشاره شده است.
جدا خواندن نماز ظهر و عصر، همچنین نماز مغرب و عشا را در اخبار، افضل از جمع میان دو نماز (بدون فاصله) دانسته اند، اما پیامبر اسلام (ص) برای بیان جواز هر دو حالت گاهی خود جمع میان دو نماز می کرده اند.[۱۱]
یکی از مقدمات نماز گفتن اذان و اقامه برای نمازهای یومیه و گفتن ۳ بار «الصلوه» برای دیگر نمازهای واجب است.
برخی از افعال نماز رکن به شمار می آید که ترک آنها عمداً یا سهواً موجب بطلان نماز است و دیگر افعال واجب، در صورت فراموشی به نحوی قابل جبران است.[۱۲]
طهارت
نخستین مقدمه گزاردن نماز، مراعات طهارت است، ولی مراد از آن طهارت شرعی ناشی از وضو و غسل و تیمم است. وضو و غسل واجب برای به جای آوردن نمازِ واجب، و نیز برای طواف واجب یا مس قرآن، و طهارت مندوب برای برخی عبادات مندوب است.
طهارت اعم از وضو، غسل و تیمم برای رفع پلیدی و ناپاکی معنوی است که در اصطلاح شرعی حَدَث نامیده می شود؛ از آن میان آنچه وضو یا طهارت صغری را ایجاب نماید، حدث اصغر، و آنچه غسل یا طهارت کبری را ایجاب کند، حدث اکبر خوانده می شود. موجبات وضو یا نقایض آن تخلّی و خواب و برخی عوامل دیگر است که به نحوی به این دو مقوله ملحق می گردند، اما آنچه موجب غسل می شود، جنابت، حیض و ملحقات آن و لمس کردن میت است.
آب در شریعت اسلام برترین پاک کننده ها است و در قرآن کریم «طهور» خوانده شده است[۱۳] و اصل در رفع حدث، چه در وضو و چه در غسل، تطهیر با آب است. در نبودن آب یا لازم بودن آن برای امری مهم تر از قبیل حفظ تن از هلاک، یا در دسترس نبودن آب و ضیق وقت، نیازمند طهارت باید به عنوان بدل از وضو یا غسل، تیمم کند که طهارت به «صعید» (زمین) است. در وضو و غسل پاکیزگی ظاهری هم مشهود است، ولی در تیمم فقط اطاعت متعبدانه از دستور الهی و اجابت منظور شارع است.
به جز مرتفع ساختن ناپاکی معنوی یا حدث، نمازگزار باید از گونه ای دیگر از ناپاکی نیز پرهیز نماید که ناپاکی ظاهر است و در اصطلاح فقیهان «خَبَث» خوانده می شود. مصادیق خبث که اجسامی پلیدند، در فقه با عنوان «نجس» شناخته می شوند و در تماس مرطوب با اشیاء پاک، آنها را آلوده یا به اصطلاح «متنجس» می سازند. در نماز و برخی دیگر از عبادات، فرد مکلف موظف است که این پلیدی های مادی، چه نجس و چه متنجس را از بدن، لباس و سجده گاه خود دور سازد. طهارت از حدث یا طهارت معنوی به عنوان مقدمه نماز و برخی دیگر از اعمال عبادی، خود نیز به نوعی یک عمل عبادی شمرده می شود و از همین روی، در به جای آوردن آن، نیت و قصد تقرب شرط آغازین است؛ اما طهارت از خبث صرفاً اقدامی در جهت فراهم آوردن شروط مادی نماز است و در تحقق آن وجود قصد و نیت موضوعیتی ندارد.
در تحقق وضو، شستن روی از رستنگاه موی سر تا چانه، سپس شستن دو دست از آرنج تا نوک انگشتان، نخست دست راست و سپس دست چپ، آنگاه مسح قسمت پیشین سر و سرانجام، مسح پاها از نوک انگشتان تا برآمدگی استخوان پا لازم است.[۱۴] در مورد اخیر قول به مسح، قول امامیه است و در مذاهب اهل سنت، قول مشهور شستن پاهاست.
در به جای آوردن غسل، به روش ترتیبی نخست سر و سپس سمت راست و آنگاه سمت چپ بدن شسته می شود و به روش ارتماسی با فرو رفتن در آب غسل محقق می گردد.
اما تیمم با نهادن یا زدن دست بر زمین پاک و کشیدن آن بر روی، از رستنگاه موی تا بالای بینی و سپس مسح بر روی دست راست و چپ صورت می‌گیرد؛ اما در تفسیر «صعید» (زمین) یا به تعبیر دیگر محل تیمم، میان مذاهب فقهی اختلاف هایی وجود دارد.
قبله
قبله در دیدگاه فقهی عبارت از جهتی است که نمازگزار باید در هنگام نماز روی بدان بایستد.[۱۵] افزون بر آن در برخی دیگر از مباحث عبادی و غیر عبادی فقه مانند ذبح، روی‌کردن به قبله یا روی گرداندن از آن موضوعیت یافته است. با این وصف، بیرون از دایره فقه و در نگرشی بر فرهنگ عمومی مسلمانان، قبله قطبی معنوی و روحانی است که همه مسلمانان در سراسر دنیا، آمال خود را در سوی آن جست و جو می‌کنند و با روی کردن به سوی آن، تقرب به خداوند و معنویت می جویند.
در آغاز دعوت اسلامی، بیت المقدس به عنوان قبله تعیین شده بود و پس از چندی، با ابلاغ پیامبر اکرم (ص) قبله به خانه کعبه در مکه برگردانده شد.[۱۶] از همین رو بیت المقدس در فرهنگ اسلامی به عنوان قبله عتیق و قبله اول شناخته می شود.
نماز جماعت
جماعت در ادای نمازهای یومیه مستحب، در نماز جمعه و نیز در نمازهای عیدین با تحقق شرایط، واجب است، ولی در نمازهای مندوب، جز در نماز باران، جایز نیست. اولین بار که از نماز جماعت اثری به یادگار مانده، مربوط به دوران زندگانی ابوطالب است. در هنگامی که رسول خدا (ص) و حضرت علی (ع) نماز می خواندند، ابوطالب و پسرش جعفر از آنجا می گذشتند؛ ابوطالب به جعفر گفت: پسرم در کنار پسر عمویت نماز بخوان و چون رسول خدا اقتدای جعفر را احساس کرد، بر این دو مأموم مقدم شد و از آن پس جایگاه امام و مأموم مقرر گردید.[۱۷] در قرآن مجید دو بار دستور آمده است که با رکوع کنندگان (مقصود نماز گزاران) باید رکوع کرد، گرچه هیچ کدام در خطاب به مسلمانان نیست و یک بار در سیاق خطاب به یهود آمده است[۱۸]، و یک بار در خطاب به حضرت مریم (ع).[۱۹]
اخبار در فضیلت نماز جماعت در کتاب های فریقین (شیعه و سنی) فراوان است. برخی از تأثیرهای نماز جماعت این ها است:
۱. آنانکه با فرایض به خوبی آشنا نیستند، آگاهی می یابند.
۲. سه نسل جوان، میان سال و پیر در کنار یکدیگر با اقتدا به امامی واجد صلاحیت، و با هماهنگی نماز را برپا می دارند، بی آنکه تفاوتی در میان ایشان باشد.
۳. اختلاف طبقاتی و ظاهری به کنار می رود و از تبعیض های نژادی و آنچه مایه تفرقه و جدایی است، دوری می جویند و با یک زبان، و یکدل به پرستش خداوند می پردازند و با استعانت از او در طلب هدایت به صراط مستقیم برمی آیند.[۲۰]
نماز جمعه
در قرآن کریم یک سوره به نام جمعه نامیده شده، و در ۳ آیه پایانی آن دستور داده شده است که مسلمانان به نماز جمعه بشتابند و خرید و فروش را به کنار نهند. نماز جمعه نمازی است دو رکعتی بدل از نماز ظهر و وقت آن از ظهر شرعی است تا هنگامی که سایه هر چیز پس از ظهر به دو برابر برسد. امام جمعه باید پیش از نماز، دو خطبه ایراد کند.
نماز جمعه در مذاهب اهل سنت واجب عینی است، اما نزد شیعه امامی، بنا بر مشهور، این وجوب عینی به حضور امام یا نایب خاص او مشروط شده است و در زمان غیبت با استجماع دیگر شرایط، واجب تخییری (تخییر میان نماز جمعه یا نماز ظهر) است. در اقوال غیرمشهور، گاه بر پا داشتن نماز جمعه در زمان غیبت واجب عینی شمرده شده، و گاه از آن نهی نیز شده است.[۲۱]
از دید اهمیت اجتماعی، جمع شدن انبوه مسلمانان در یک مکان و آگاه شدن از اوضاع یکدیگر، و نیز اطلاع بر توانایی ها یا کاستی ها و مخاطرات، امکان چاره جویی را فراهم می سازد و دیگر فایده مترتب بر این تجمع عظیم، پدید آمدن شعور اجتماعی برای مردمانی است که به علت شرایط خاص از دست یابی بدان دور بوده اند.
نمازهای عیدین
نمازهایی که در دو عید بزرگ مسلمانان، فطر و اضحی (قربان) به جای آورده می شوند، نیز در شروط مانند نماز جمعه اند. وقت نماز عید از طلوع آفتاب تا ظهر شرعی است. این نماز دو رکعت است که در رکعت اول پس از حمد و سوره ۵ بار، و در رکعت دوم ۴ بار قنوت می خوانند (با تکبیر بین قنوت ها). دو خطبه نماز پس از گزاردن نماز است، بر خلاف نماز جمعه که در آن خطبه باید پیش از نماز ایراد شود. نمازهای عیدین از بارزترین مراسم دینی با نمود جمعی هستند، اگر چه مسلمانان در این عیدها، مراسمی دیگر از جمله اطعام و قربانی به طور فردی یا با اجتماعات کوچک تر نیز بر پا می دارند.[۲۲]
نمازهای مندوب
نماز به طور عام در فرهنگ اسلامی به عنوان «قربانی پرهیزگاران» و برترین راه تقرب به خدا شناخته شده است.[۲۳] و از همین رو، افزون بر نمازهای واجب یومیه، برخی نمازهای مندوب به طور روزانه، و برخی به مناسبت تشریع شده است.
نمازهای مندوب روزانه یا به اصطلاح نمازهای نافله ۳۴ رکعت در روز است که از آن ۸ رکعت پیش از نماز ظهر، ۸ رکعت پیش از نماز عصر، ۴ رکعت پس از نماز مغرب و ۲ رکعت نشسته پس از نماز عشا که یک رکعت به شمار می آید. نماز شب ۸ رکعت است که دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر در پی آن خوانده می شود؛ سرانجام، دو رکعت نیز نافله فجر است. به جز نماز تک رکعتی وتر، نمازهای مستحبی اصولاً دو رکعتی است.
از شمار نمازهای مندوب که اختصاص به وقتی خاص از اوقات روز ندارد و هرگاه مسبب آن به وجود آید، به عنوان استحباب گزارده می شود، نماز استسقاء (به هنگام خشک سالی)، نماز حاجت، نماز استخاره، نماز شکر گزاری، نماز زیارت و نماز تحیت مسجد است. همچنین برخی نمازها مخصوص به زمانی خاص از سال است که از آن میان می توان به نوافل ماه مبارک رمضان و نیز نمازهایی مندوب اشاره کرد که به مناسبت عیدهایی چون فطر، مبعث، غدیر خم و نیمه شعبان خوانده می شوند. در میان اهل سنت نماز مندوب در هر شب ماه رمضان که ۲۰ رکعت است، به جماعت خوانده می شود و نماز «تراویح» نام دارد.[۲۴]
مسجد
نخستین نهادی که پس از پایگیری اسلام در یثرب (مدینه) برپا شد، مسجد بود و پیامبر (ص) در آن چند روزی که در نزدیکی مدینه در میان قبیله بنی عمروبن عوف، توقف داشتند، مسجد قبا را پایه‌گذاری کردند.[۲۵]
مسجد برای عبادت و اقامه نماز تأسیس شد، ولی اختصاص بدان نداشت، چه، نخستین دانشگاه اسلامی در مسجد پدید آمد و فقها و محدثان در آن به نشر معارف اسلامی می پرداختند. در پیش آمدهایی که آگاهی مردم از آنها ضرورت داشت، مسجد محل اجتماع بود و وظایفی که امروزه به وسیله ابزارهای ارتباطی انجام می گیرد، در آن روزگاران در مسجد انجام می گرفت. مسجد جایگاه اطلاع مسلمانان از وضع و گرفتاری های یکدیگر بود و نیز امور اداری حکومت اسلامی از مسجد نشأت می گرفت. مسجد همچنین جای رسیدگی به شکایات و دعاوی مردم بود. هم اکنون نیز، امر به معروف و نهی از منکر طبیعی ترین جایگاهش مسجد است که همه طبقات یک محل یا شهر در آن تجمع می کنند. بهتر است که در مسجد از خرید و فروش و تنفیذ احکام و اقامه حدود و پرداختن به صنعت یا خواب و کارهایی از این قبیل اجتناب کنند.[۲۶]
نتیجه گیری
در دین اسلام، نخستین و مهم ترین وظیفه عبادی برای هر فرد مکلف به جای آوردن نماز است. البته گزاردن نماز اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه در دیگر ادیان الهی نیز به نماز توجه شده، و بدین وسیله ارتباط بنده با پروردگار برقرار شده است. در شریعت اسلام نمازهای گوناگونی وجود دارد که به دو دسته واجب و مستحب تقسیم می شود. جماعت در ادای نمازهای یومیه مستحب، در نماز جمعه و نیز در نمازهای عیدین با تحقق شرایط، واجب است، ولی در نمازهای مندوب، جز در نماز باران، جایز نیست. نخستین مقدمه نماز، مراعات طهارت، و سپس قبله است.
پی نوشت ها
[۱] . بقره/۴۵
[۲] . عنکبوت/۳۵
[۳] . ابراهیم/۴۰
[۴] . مریم/۵۵
[۵] . آل عمران/۴۳
[۶] . مریم/۳۱
[۷] . بقره/۸۳
[۸] . طه/۱۳۲
[۹] . انبیاء/۷۳
[۱۰] . اسراء/۷۸؛ هود/۱۱۴
[۱۱] . مجلسی، بحارالانوار، ج۷۹، ص۳۳۵-۳۴۰
[۱۲] . ابن رشد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۸۸؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۵۹
[۱۳] . فرقان/۴۸
[۱۴] . مائده/۶
[۱۵] . ابن رشد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۳؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۶۵-۶۸
[۱۶] . بقره/۱۴۴،۱۴۹-۱۵۰
[۱۷] . ابن‌بابویه، امالی، ص۴۱۰
[۱۸] . بقره/۴۳
[۱۹] . آل عمران/۴۳
[۲۰] . ابن رشد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۱۴۰؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۲۲
[۲۱] . مجلسی، بحارالانوار، ج۸۶، ص۱۲۳
[۲۲] . ابن رشد، ج۱، ص۱۵۷؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۹۳
[۲۳] . حر عاملی، وسائل الشیعۀ، ج۳، ص۲۵-۲۷، ۳۰
[۲۴] . ابن‌رشد، محمد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۲۰۰؛ محقق حلی شرائع الاسلام، ج۱، ص۶۰، ۱۰۸
[۲۵] . ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۴۵۷
[۲۶] . ابن‌اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۴۵۷؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۳، ص۴۷۷
منابع
۱. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۳۸۵ق
۲. ابن بابویه، محمد بن علی ، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش
۳. ابن‌رشد، محمد، بدایۀ المجتهد، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۳۱ق
۴. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعۀ، تهران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۲ش
۵. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق
۶. محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق
منبع مقاله | اقتباس از:
سلیم، عبدالامیر، اسلام، دائر‌ه المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش
