آزمایش الهی و مشکلات و مصائب این دنیا

اشاره:

در عدالت الهی تردیدی وجود ندارد. اما ازسوی دیگر حوادثی در جهان اتفاق می افتد که از سیطره انسان خارج است و باعث مصیبتها و آلامی می شود که ممکن است برخی به این تصور بیافتند که این حوادثی که به اراده خداوند اتفاق می افتند با عدالت خداوند چگونه سازگار است. در این نوشته این مطلب مورد بحث قرار گرفته و بیان شده که مصائب و و آلام دنیایی عوامل خاص خودش را دارند و هیچ منافاتی با عدالت الهی ندارند.

از مجموع آیات و روایاتی که درباره مصائب و مشکلات آمده است برمی‌آید که مشکلات و مصائب بر دوگونه می باشند:

الف) مشکلات و مصائبی که با طبیعت زندگی انسان سرشته شده و اراده و اعمال بشر کمترین تأثیری در آن ندارد. مانند: مرگ و میر و قسمتی از حوادث دردناک طبیعی مثل: زلزله، سیل، طوفان و … قرآن کریم می‌فرماید: ما اصاب من مصیبه إلا باذن اللّه و من یؤمن بااللّه یهدِ قَلبَهُ(۱) هیچ مصیبتی رخ نمی دهد مگر به اذن خداوند,هر کس به خدا ایمان داشته باشد، خدا قلبش را هدایت می‌کند». چنین مشکلاتی که دامن‌گیر انسان می‌شود، از قبل مقدر شده و در لوح محفوظ ثبت است.

لذا بسیاری از انبیاء، اولیاء و صلحا گرفتار چنین مصائبی می‌شدند. در حدیث نیز داریم، هنگامی که امام علی‌بن الحسین (علیه‌السلام) بر یزید وارد شد، یزید نگاهی به او کرد و گفت: یا علی! ما اصابکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم! اشاره به این‌که حوادث کربلا نتیجه اعمال خود شما بود. امام (علیه‌السلام) در پاسخ فرمود: «این آیه در مورد ما نازل نشده، آنچه درباره ما نازل شده آیه دیگری است که می‌فرماید: ما أَصابَ مِنْ مُصیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یسیر(۲) هر مصیبتی که در زمین یا در جسم و جان شما روی دهد پیش از آفرینش شما در کتاب (لوح محفوظ) بوده و آگاهی براین امر به خداوند آسان است.»(۳) بنابراین برخی از مشکلات از قبل برای انسان در نظر گرفته شده و در لوح محفوظ ثبت است، اعمال و رفتار انسان در بروز آن نقش ندارد.

البته نباید کسی به این بهانه که مصائب و مشکلات از سوی خداوند است و در لوح مقدر شده است، در برابر آن سکوت نموده و برای رفع آن هیچ‌گونه اقدامی ننماید، انسان باید در برابر هرگونه مشکلات مبارزه کند و خود را از حوادث و مشکلات ایمن نگه دارد.

ب) برخی مصائب و مشکلات به خاطر خطاهای گذشته انسان است. خود انسان در آن نقش دارد، یعنی به خاطر اعمال و رفتار ناپسند دامن‌گیر انسان می‌گردد. گاهی چنین مشکلاتی محصول گناهان جمعی است. چنانکه قرآن می‌فرماید: «فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمال مردم آشکار شد. تا نتیجه بعضی از اعمال را که انجام داده‌اند به آنها بچشاند شاید باز گردند»(۴). روشن است که این آیه مبارکه درباره جوامع انسانی است که به خاطر اعمالشان گرفتار نابسامانیها می‌شوند. آیات دیگر گواهی می‌دهد که در میان اعمال انسان و نظام تکوینی زندگی او، ارتباط و پیوند نزدیکی وجود دارد که اگر براصول فطرت و قوانین آفرینش گام بردارند، مشمول برکات الهی می‌شوند و هرگاه فاسد شوند، زندگی آنها به فساد می‌گراید. گاهی مشکلات و مصائب محصول گناه فرد است که تنها فرد خاص در زندگی شخصی مواجه با مشکلات می‌شود که یا می‌میرد، یا مریض می‌شود و یا ترس و گرسنگی و محرومیت چرخ زندگیش را از کار می‌اندازد. قرآن نیز می‌فرماید: «هر مصیبتی به شما می رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده‌اید و بسیاری را نیز عفو می‌کند.»(۵)، این آیه هم خطاب به اجتماع دارد و هم به افراد. گویا بیان‌گر نوعی رابطه خاص میان انسان‌ها و اعمال آنان است. پیامبر گرامی (صلی‌الله علیه و آله) نیز در مورد این آیه و ما اصابکم من مصیبه … می‌فرماید: «این آیه بهترین آیه در قرآن است، ای علی! هر خراشی که از چوبی برتن انسان وارد می‌شود و هر لغزش قدمی، بر اثر گناهی است که از او سر زده …»(۶).

بنابراین برخی از مشکلات و مصائب به خاطر گناهان خود انسان است. لذا علاوه بر رعایت و محافظت کردن خود در برابر آسیب ها و آفات و بلاها و مرضها, آدمی باید همواره مواظب اعمال و رفتارش نیز باشد.

هیچگاه قرآن نمی‌گوید در برابر مصائب تسلیم باش و در رفع مشکلات کوشش مکن و تن به ظلم‌ها و ستم‌ها و بیماریها بده بلکه می‌گوید: اگر با تمام تلاش و کوشش که انجام دادی بازهم گرفتاری‌ها بر تو چیره شد، بدان گناهی کرده‌ای که نتیجه کفاره‌اش دامانت را گرفته، به اعمال گذشته‌ات بیندیش و از گناهانت استغفار کن و خویشتن را بساز. (۷)

فلسفه تقدیر مصائب در لوح محفوظ تقدیر مصائب و مشکلات در لوح محفوظ علّت‌های مختلف دارد که سه موردش ذکر می‌شود:

۱. زنگ بیدار باش: اگر بشر زندگی راحت و خالی از هرگونه ناملایمات داشته باشد، ارزش راحتی و آسایش را درک نخواهد کرد. زیرا بشر با غرور، شهوت، امیال و غرایزی که دارد، اگر بحال خود گذاشته شود و هیچ وسیله بیدار باشی نداشته باشد، اندک‌ اندک حدود و حقوق را فراموش کرده و طبعاً به هرگونه خواسته‌های نامشروع امیال و آرزوها تن خواهد داد که فرآیند نامطلوب در پی خواهد داشت. لذا بشر به یک بانگ بیدار باش و زنگ خطر نیازمند است تا فطرت ذاتی انسان بیدار شود و به خداوند رو آورد، و از طرفی بشر تنها برای زندگی در این جهان مادی خلق نشده، بلکه برای یک حیات جاودانی و کاملتری ذخیره شده است که این زندگی مقدمه برای رسیدن به آن است. و از آنجا که بشر در نتیجه سرگرم شدن و مشغول شدن به این زندگی مادی، از زندگی ابدی غفلت نموده و در پی تکامل خود نیست، نیازمند به یک وسیله تذکر و بیداری است که او را به مقصد اصلی و وطن حقیقی متوجه نماید و زوال و فنای این جهان گذرا را در مقابل او مجسّم سازد تا دلبستگی شدید به آن پیدا نکند و در تکاپوی تکامل خود باشد.

از آنچه که قرآن فرموده: «آنچه از دست داده‌اید غمگین نشوید و به آنچه خداوند به شما داده است خوشحال و دل‌بسته نباشید».(۸) نیز به دست می‌آید که علت مصائب و مشکلات این است که انسان دل‌بسته و اسیر زرق و برق این جهان مادی نشود و آن را جاودانه نپندارد. بنابراین مصائب و مشکلات زنگ بیدارباش برای غافلان، شلاق بر ارواح خفته، رمز ناپایداری جهان مادی و اشاره‌ای به کوتاه بودن عمر این زندگی است.

۲. شلاق تکامل: استاد مطهری (ره)، مصائب و شداید را برای تکامل انسان ضروری می‌داند و می‌فرماید: اگر محنت‌ها و رنج‌ها نباشد بشر تباه می‌گردد. قرآن می‌فرماید: «همانا انسان را در رنج و سختی آفرینش داده‌ایم»(۹). استاد می‌افزاید که آدمی باید مشقت‌ها را تحمل کند و سختی‌ها را بکشد، تا هستی لایق خود را بیابد. تضاد و کشمکش، شلاق تکامل است، موجودات زنده با این شلاق راه خود را بسوی کمال می‌پیمایند، این قانون در جریان نباتات، حیوانات و بالاخص انسان صادق است». امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در یکی از نامه‌های خود به عثمان بن حنیف … به این قانون بیولوژیک اشاره می‌کند: «که در ناز و نعمت زیستن، موجب ضعف و ناتوانی می‌گردد و برعکس زندگی در شرایط دشوار و ناهموار، آدمی را نیرومند و چابک می‌سازد و جوهر هستی او را آبدیده و توانا می‌گرداند. آنگاه حضرت توضیح می‌دهد که درختان بیابانی که از مراقبت و رسیدگی مرتّب باغبان محروم می‌باشند، چوب محکم‌تر و بادوام‌تر دارند، درختان باغستان‌ها که دائماً مراقبت شده‌اند و باغبان به آنها رسیدگی کرده نازک پوست‌تر و بی‌دوام‌ترند».

استاد در ادامه می‌فرماید: خدا برای تربیت و پرورش جان انسان‌ها دو برنامه تشریعی و تکوینی دارد و در هر برنامه شداید و سختی‌ها را گنجانیده است. در برنامه تشریعی عبادت را فرض کرده و در برنامه تکوینی، مصائب را در سر راه بشر قرار داده است. روزه، حج، جهاد، انفاق و نماز، شدایدی است که با تکلیف ایجاد گردیده و صبر و استقامت در انجام آنها موجب تکمیل نفوس و پرورش استعدادهای عالی انسانی است. گرسنگی، ترس، تلفات مالی وجانی و … شدایدی است که در تکوین پدید آورده شده است و بطور قهری انسان را در برمی‌گیرد.(۱۰)

۳. آزمایش الهی: یکی از علت‌های وجود مشکلات در زندگی به خاطر امتحان انسان است. چنانکه ابراهیم خلیل‌الرحمان بارها مورد آزمایش قرار گرفت قرآن می‌فرماید: «بیاد آر آن زمانی را که خداوند ابراهیم را با یک رشته امور آزمایش کرد و او نیز به خوبی از عهده آنها برآمد و به او گفت: من ترا پیشوای مردم قرار می‌دهم»(۱۱) ، «همچنین قرآن کریم از افرادی یاد می‌کند که در صفا صاحب باغی بودند و تصمیم داشتند که میوه‌های باغ را بگونه‌ای بچینند که بینوا و بیچاره‌ای از آن آگاه نشود و همه را بدون پرداخت مالیات لازم به فروش برسانند، ناگهان عذاب باغ را فرا گرفت و آن را بصورت سنگلاخی درآورد که هرگز گیاهی در آن نمی‌روید».(۱۲)

لازم به ذکر است که مصائب و مشکلات برای ظالمان تأدیب و برای مؤمنین آزمایش و برای پیامبران و معصومین (علیه‌السلام) درجه و برای اولیاء کرامت و مقام است.(۱۳)

نتیجه این‌که: مشکلات و مصایب حکمت های مختلف می تواند داشته باشد، هم می تواند نتیجه ی امتحان و آزمایش الهی باشد و هم می تواند به خاطر گناهان یا دیگر اعمال انسان باشد. انسان مؤمن باید همواره نسبت به حوادث که در اطرافش رخ می دهد و اتفاقاتی که برایش می افتد با تأمل نگاه کند و متوجه این باشد که امکان دارد امتحان الهی یا کفاره گناهانش باشد.

    پی نوشت:

1. تغابن، ۱۱.
2. حدید، ۲۲.
3. عبد علی‌بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین، تصحیح و ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، ج۴، ص ۵۸۰.
4. روم، ۴۱.
5. شوری، ۳۰.
6. طبرسی، امین الاسلام، مجمع‌البیان فی تفسیر‌القرآن، بیروت، ج۹، ص ۵۳، ذیل آیه ۳۰، سوره شوری.
7. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپخانه مدرسه امیرالمؤمنین، ناشر دارالکتب الاسلامیه، چاپ هشتم، ۱۳۶۹، ج۲۰، ص ۴۴۷.
8. حدید، ۲۳.
9. بلد: ۴.
10. مطهری، مرتضی، عدل الهی، انتشارات صدرا، چاپخانه علامه طباطبایی، چاپ مسوم ۱۳۷۶، ص ۱۷۸ ـ ۱۷۹.
11. بقره، ۱۲۴.
12. سبحانی، جعفر، منشور جاوید، انتشارات کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) ، چاپ فرهنگ، ج۱، ص ۲۵۵.
13. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۸۱، ص ۱۹۸.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.