بررسی ارتباطات فضایی مساجد شیعی با تأکید بر عقاید شیعه

انسان شیعی با پایبندی به اصول و عقاید مذهب تشیع، خود را ملزم به رعایت و توجه به آن می دانسته است و لذا معماری مسجد، به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانی اش، از روح و ماهیت تشیع سرشار است؛ به طوری که در هر دو بعد کالبدی (ایوان، حیاط مرکزی، حوض، ارتباطات فضایی و نحوه ی حرکت و…) وحسی ـ معنوی (نور، رنگ، تزیینات، رقوم مقدس و…) مساجد اثرگذار بوده است، که در این مقاله، جهت محدود کردن پژوهش و گرفتن نتیجه ای مطلوب تر، چگونگی ارتباطات فضایی و نحوه ی حرکت در مساجد بررسی می گردد.مساجد بررسی شده با توجه به موقعیت های مختلف اقلیمی، سازه ای، زمانی و مکانی در ایران و سایر کشورهای اسلامی انتخاب گشته اند. از آنجایی که مذهب تشیع در ایران در دوره صفوی از جایگاه مهم تری برخوردار می گردد، مساجد این دوره از لحاظ موقعیت زمانی انتخاب و از لحاظ تنوع اقلیمی و مکانی در چهار اقلیم سرد، معتدل و مرطوب، گرم و خشک و گرم و مرطوب بررسی می گردند. در اقلیم گرم و مرطوب جنوب کشور، اهل تسنن درصد بیشتری از افراد را تشکیل می دهند و مساجد اهل سنت از اهمیت بیشتری برخوردارند. (قبادیان، ۱۳۷۳، ص ۲۱۵)؛ از این رو مساجد انتخابی در این اقلیم، از دسته ی مساجد اهل سنت در دوره صفویه و پس از آن هستند و جهت بررسی دقیق تر و مقایسه با مساجد شیعی، ارتباطات فضایی این مساجد نیز بررسی گشته است، از طرفی با توجه به پیشینه کهن معماری ایران و غلبه ی مذهب تشیع در این کشور نسبت به سایر کشورها مساجد این کشور، همواره الگویی جهت ساخت مساجد در سایر کشورهای اسلامی و علی الخصوص کشورهای شیعه نشین می باشند(پیرنیا، ۱۳۸۳). در انتخاب مساجد در سایر کشورهای اسلامی نیز چنین تنوع اقلیمی، سازه ای، زمانی و مکانی در نظر گرفته شده و در ۲۴ گروه مختلف از مساجد شیعه وسنی دسته بندی شدند( بهومیل پروچازکا، ۱۳۷۳)، سپس جهت اخذ نتیجه ای واضح تر، از هرگروه شناخته شده، گونه ای شاخص جهت نمونه موردی انتخاب گردید و ارتباطات فضایی آنها بررسی شد. ارتباطات فضایی و نحوه حرکت آدمی از لحظه ورود به مساجد شیعی، بیانگر جهان بینی خاص مذهب تشیع است و نشان دهنده ی همبستگی روح معماران شیعی، با مبانی اعتقادی این مذهب است.

تبلور اصل امامت در ارتباطات فضایی مساجد شیعی

همان طور که بیان شد طبق اصل امامت، چنانچه آدمی قصد تقرب به درگاه الهی را داشته باشد، دستی از جانب پروردگار توسط امام بر و دراز می شود و او را به سوی درگاه حق راهنمایی می کند. مفهوم امامت از هنگامی که آدمی به مسجد قدم می گذارد تا رسیدن به محل محراب و گنبدخانه، نمایان است. چنانچه به دیاگرام نحوه ورود و حرکت به مساجد شیعی توجه شود (نک به: دیاگرام ۱-الف و ۱-ب)، گونه ای از تسلسل فضایی دیده می شود؛ گویی نحوه ی حرکت در فضا، کاملاً هدف دار طراحی شده است.در ابتدا انسان با یک حرکت چرخش نیمه، در ورودی مسجد به حیاط مرکزی که نوعی فضای مکث به شمار می رود- با اینکه حیاط مرکزی از وسعت مناسبی برخوردار است – وارد می شود، با این توضیح که آدمی در آنجا احساس سرگشتگی نمی کند، بلکه گویی مجدداً نیروی از جانب عالم لاهوت وی را به سمت حرکت به جلو تشویق می کند. در مساجد اهل سنت (نک به: دیاگرام ۲-الف و ۲-ب) مسیر هدایت کننده ی مداوم و پایداری وجود ندارد و پس از گذر از سر در ورودی مسیرهای متعددی در پیش روی قرار می گیرد. نقشه شبستانی مساجد اهل سنت باعث می شود ورود به این مساجد از قانون خاصی تبعیت نکند. در بعضی از آنها مانند مسجد جزیره ای، مسجد ابن عباس و مسجد جامع قشم، شبستان مسجد از سه طرف یا از هر چهار طرف باز است و امکان ورود به مسجد از هرجهتی امکان پذیر می باشد؛ ولی در برخی مساجد دیگر، مانند مسجد سلطان العلما در بندر لنگه با اینکه در اقلیم گرم و مرطوب قرار گرفته اند، سه طرف آنها بسته است و راه ورودی به آن مسجد تنها از یک سمت صورت می گیرد؛ بنابراین در مساجد اهل سنت راه واحد و مشخصی که بتوان آن را شاخص کرد، وجود ندارد؛ از این رو وجود هدایت فضایی که در مساجد شیعی پررنگ تر است را می توان به اعتقاد به امامت در مذهب شیعه نسبت داد؛ درحقیقت معماران مساجد شیعی، همواره سعی داشتند مفهوم امامت و ولایت را در ارتباط بین فضاهای مسجد نشان دهند، پس طراحی نحوه حرکت در این مساجد کاملاً حساب شده صورت می گیرد و به هیچ وجه اتفاقی و ناگهانی نیست.

تبلور اصل عدالت در ارتباطات فضایی مساجد شیعی

عدالت در معماری همواره به صورت تناسب و توازن در دوبعد مادی و معنوی مطرح می شود (مددپور، ۱۳۷۴، ص ۱۲۰). در معماری مساجد بعد معنوی اهمیت بیشتری می یابد. معمار شیعی با شناخت نیازهای روحی و معنوی انسان فضای مسجد را همچون بستر و زمینه ای مناسب برای رشد و تعالی انسان طراحی نموده است. دقت در ارتباطات فضایی مساجد نشان می دهد تمامی اجزا و عناصر در جای درست خود واقع شده اند. حیاط مرکزی به عنوان قلب مسجد، برقرار کننده ی تعادل بصری در فضای درون مساجد است؛ از این جهت که اگر شخصی روی یکی از محورهای حیاط قرار بگیرد، متوجه می شود ایوان و تصویر آن بر سطح آینه آب حوض، تصویر چلیپایی تازه ای تشکیل می دهد که این تصویر عمودی است. تعادل بصری بین بازوهای افقی صلیب و دسته ی عمودی که به وسیله ایوان ایجاد شده، به هیچ عنوان تصادفی نیست، درحقیقت ترفندی هوشمندانه از جانب معمار بوده تا مفهوم توازن وتعادل را به آدمی القا کند.مطالعه ی ارتباطات فضاها در مساجد اهل سنت، بیانگر نوعی تقارن حرکتی است. ولی به نحوی است که نمی توان به صورت یک حکم کلی در تمام مساجد اهل سنت بیان کرد و در هر مسجدی کاملاً متفاوت است؛ از طرفی دیگر تناسب و توازن حرکتی که از لحظه ی ورود تا انتها در مساجد شیعی انسان را یاری می کند، در مساجد اهل سنت حضور کمرنگ تری دارد. دیاگرام فضایی مساجد شیعه حرکتی قانونمند و حساب شده را نمایش می دهد؛ حتی در دیاگرام مسجد وکیل شیراز که پس از گذر از حیاط به فضای شبستان می رسیم (نک به: دیاگرام ۱- الف) و گنبدخانه وجود ندارد – و یا مسجد جامع مهاباد که به علت قرارگیری در اقلیم سرد، شبستان زمستانی آن در شرق مسجد واقع شده است باز هم تعادلی هدفدار، گام های انسان را به سمت قبله هدایت می کند. هیچ سمت مسجد به سمت دیگر آن برتری نمی یابد؛ گویی هدف تمامی عناصر، آن است که انسان را به سمت مکان تقدیس و تعالی نیایش پروردگار بکشانند؛ در صورتی که در بعضی از مساجد اهل سنت مانند مسجدجامع قشم حتی ورود از سمت قبله نیز صورت می گیرد و لذا تعادلی پایدار، هدایت کننده ی مسیر شاخصی نیست (نک به: دیاگرام ۲،الف -۲ ب)؛ از این رو می توان این تناسب و توازن- که به ورود به مساجد و حرکت در آن تشدید می شود- را به مفهوم عدالت در تشیع مربوط دانست که در تفکر اهل سنت چنین مفهومی کمرنگ تر و بنابراین حضور آن در بعد مادی نیز ناچیز است.

تبلور نظریه اجتهاد در ارتباطات فضایی مساجد شیعی

همان طور که بیان شد. اجتهاد و یافتن راه های جدید، از دیگر مشخصه های شیعه است. توجه به این جهان بینی همواره باعث پیشرفت و خلاقیت معماران شیعه بوده است.آنها همواره با حفظ اصولی مشخص، دست به آفرینش فضاهایی نوین و متفاوت با دوره های پیشین می زدند. ارتباطات فضایی مساجد اهل سنت از نوع شبستانی و بیشتر به صورت خطی صورت می گیرد که می توان آن را تقلید از مساجد قرون اولیه اسلام و مسجد النبی دانست (ملازاده، ۱۳۷۸،ص ۹۴)، ولی به همان صورتی که دیاگرام حرکتی مساجد شیعی در دوره صفوی نشان می دهد، این مساجد معمولاً به صورت ایوان دار و حیاط مرکزی ساخته می شوند؛ حتی در مسجدی مانند مسجد جامع مهاباد و فرح آباد ساری که به ترتیب در اقلیم های سرد و معتدل و مرطوب واقع شده اند، حیاط مرکزی، حوض و ایوان وجود دارد. این تفاوت در نحوه طراحی مساجد شیعی و سنی را می توان به ترفندی از جانب معماران شیعه به جهت نوآوری در مساجدشان به جای تقلید از نقشه ی مساجد شبستانی دانست. این مسئله در حقیقت بهانه ی معماران شیعه ایرانی بوده که شاید به صورت مخفی، خواهان کنار زدن نقشه شبستانی مساجد سبک عباسی بودند تا نقشه ی ایرانی را جایگزین آن سازند ( متدین، ۱۳۸۱، ص ۸۶)؛ بنابراین به همان شکل که در شناخت اجتهاد شیعی بیان گردید، معماران شیعی در خلق فضا، راه آینده را مسدود نمی دانستند و به خلق فضاهای نوین وبدیع همت می گماشتند، علاوه برآن دقت در ارتباطات فضایی مساجد شیعه، این نکته را می رساند که معماران فقط به یک الگوی خاص جهت طراحی اکتفا نمی کردند؛ برای مثال معمار مسجد امام اصفهان مشکل انحراف محور قبله و محور میدان را به صورت مبتکرانه حل می کند و نوعی هماهنگی در ارتباطات فضایی ایجاد می کند. در مساجد اهل سنت مانند مسجد سلطان العلماء که بر روی صفه بلندی واقع شده و دسترسی به آن از طریق پله هایی صورت می گیرد، صفه زیر مسجد با کالبد خود مسجد هماهنگی چندانی ندارد؛ به نحوی که ورود به مسجداز سمت شمال صورت می گیرد، سپس یک چرخش ۹۰ درجه ای در طول صفه به سمت غرب انجام گرفته و دوباره حرکتی مستقیم رو به جنوب به سمت قبله صورت می گیرد. این مطلب نشان می دهد معمار مسجد با الهام از نمونه های پیشین، ارتباطات درون مسجد را طراحی کرده و در این مورد خاص که مسجد بر روی سکو واقع شده است، ایده ای جدید در خلق فضا به کار نبسته است؛ از طرفی دیگر، دیاگرام حرکتی در مساجد اهل سنت نشان می دهد گونه های مختلف این مساجد با الگوی شبستانی و طبق ارتباطات فضایی نخستین مسجد ساخته شده در زمان حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) – مسجد النبی- ساخته شده اند و تغییر چندانی از آن زمان تاکنون نداشته اند (پیرنیا،۱۳۸۳ /قبادیان، ۱۳۷۳)؛ از این رو چنانچه بررسی شد، اجتهاد شیعی همواره معماران را به نوآوری و خلاقیت در طراحی فضاها و به خصوص طراحی فضای مساجد تشویق می کرده است.

تبلور عالم مثال در ارتباطات فضایی مساجد شیعی

ارتباط میان فضای مساجد شیعی با عالم مثال به این شکل بیان می شود که فضا در مساجد ایرانی- شیعی در واقع نمودار فضای ملکوتی عالم مثال است و عناصر و اجزای درون مسجد بیانگر عالم مثالی است. یکی از عناصری که پس از گذر از محدوده ورودی مسجد و وارد شدن به حیاط با آن مواجه می شویم، حوض وسط مسجد است که تفسیرهای متعددی درباره آن صورت گرفته است. ملافیض کاشانی از فلاسفه و علمای شیعه، در سال ۱۹۰۱ قمری می نویسد: «در این جهان، ارواحنا اجسدنا و اجسادنا ارواحنا (ارواح، متجسد می شوند و اجساد، متروح می گردند) ظهور شکل ها در آینه ها یا هر صیقلی دیگری، مثلاً آب صاف در این جهان به صورت واسط یا میانجی صورت می گیرد؛ زیرا هر شکلی که آینه ها منعکس می کنند نیز به این جهان تعلق دارد» (فیض کاشانی، ۱۰۹۱ ق، ۲۸۷) بدین قرار فلسفه آینه کامل خاص انسان شیعی وجود دارد که برای حوض های واقع در مرکز حیاط مساجد شیعی معنای عمیقی به وجود می آورد. نمادگرایی متعالی عارفان شیعه، مسجد را به صورت مدخلی حقیقی بر عالم مثال تلقی می کند (استیرلن، ۱۳۷۷، ص ۱۷۷).دیاگرام ارتباطات حرکتی نشان می دهد فضاسازی مفهومی همواره مد نظر معمار شیعی بوده است؛ فضایی که درآن اصول دینی و روحانی در ماده تجلی می کند و بر محیط زندگی روزمره انسان که تأثیری عمیق بر گرایش های فکری و روحی او دارد، اثر می گذارد.همان طور که دقت در دیاگرام مساجد اهل سنت (نک به: دیاگرام حرکتی ۲) روشن می سازد چون عالم مثال جایگاهی در تفکر اهل سنت ندارد، لذا در مساجد آنها نیز به بعد روحانی و ماورای طبیعی فضاها کمتر توجه می شود؛ و به دنبال تجلی عالم روحانی مثال در فضاسازی مساجدشان نمی باشند؛ هرچند این مسئله به این معنا نیست که مساجد اهل سنت از مفهوم و محتوا مبراست و بعد معنوی در آنها وجود ندارد، بلکه منظور این است که محتوای مفهومی این مساجد بیشتر به عناصر کالبدی وابسته است و عناصر به کار رفته در ساخت آنها یادآور مفهوم عالم مثال نمی باشد.

تبلور سلسله مراتب وجود در ارتباطات فضایی مساجد شیعی

طبق تعریف سلسله مراتب در تفکر شیعه، درک حقیقت سلسله مراتبی است و همه ی مخلوقات با توجه به شدت و ضعف دریافت شان، در درجات مختلفی از نظام هستی واقع می شوند. وجود نظام سلسله مراتبی در ارتباطات فضایی مساجد شیعی سبب می شود در نحوه ی ورود به یک فضا و نحوه ورود به فضای بعدی، تفاوت هایی به وجود آید تا بدین ترتیب احساس قرار گرفتن در ساحتی دیگرگونه برا ی مخاطب تسهیل و تشدید شود (محمدیان، منصور، ۱۳۸۶)؛ و بدین شکل، معماری مساجد شیعی در جریان انتقال مخاطب از ساحتی به ساحت دیگر، دخیل و موثر می باشد. در دیاگرام فضایی مساجد شیعی، ورود به مساجد همواره از حاشیه صورت می گیرد و هرگز رخصت ورود به مسجد از وسط و به صورت مستقیم داده نمی شود (نک به:دیاگرام حرکتی ۱).پس از گذر از مسیر غیرمستقیم ورودی مسجد وارد حیاط مرکزی می شویم. در حیاط مسجد حوض آبی است که یادآور تسلیم انسان شیعی است و حدیث «المومن فی المسجد کالسمک فی الماء» را تداعی می کند(۱) پس از مکث و اندیشیدن در حیاط مسجد، به سمت گنبدخانه رهسپار می شویم. این بار عکس مرتبه اول که ورود از حاشیه صورت می گرفت، دقیقاً از محور مرکزی وارد فضای گنبدخانه می شویم و از دالان های کناری اثری نیست؛ در واقع در هنگام ورود به حیاط مسجد اجازه ی عبور از محور و مرکز را نداشتیم، اما در هنگام خروج، این رخصت و اجازه را یافتیم (همان)؛ از این رو طراحی فضا در مسجد به گونه ای صورت گرفته که انسان را یکباره راهی گنبدخانه نمی کند، بلکه اندکی او را در حیاط مسجد می چرخاند و وی را وادار به اندیشیدن و تفکر می کند سپس اجازه ی ورود به مکان تقدیس و تعالی را می دهد. مقایسه سلسله مراتب فضایی مساجد شیعی با اهل سنت، نشان می دهد نظام سلسله مراتبی شاخصی در فضای مساجد سنی وجود ندارد و تمامی حرکت ها در یک درجه از لحاظ اهمیت قرار گرفته اند. تنها مکان محراب معمولاً با یک بیرون زدگی از دیوار مسجد شاخص می شود وبه عنوان فضایی جهت اندیشیدن و مکث انتخاب می گردد؛ بنابراین می توان سلسله مراتب حرکتی در مساجد شیعی را به تفکر و جهان بینی شیعه نسبت داد به نحوی که اهل سنت به چنین نظامی در عقاید مذهبی خود اعتقاد ندارند (طغیانی، ۱۳۶۵، ص ۲۳۵). بنابراین تبلور این مطلب در مساجدشان به نحوی متفاوت از مساجد شیعه دیده می شود.

نتیجه

در این مقاله ابتدا جهان بینی و اعتقادات مهم مذهب شیعه در تفاوت با اهل سنت بررسی گردید و نحوه تأثیرگذاری این ریشه های عرفانی در چگونگی شکل گیری ارتباطات فضایی مسجد شیعی که به صورت نشانه، آرایه و نماد تجلی یافته بود، شناخته شد. اکنون نتایج حاصل از این نوشتار به این صورت بیان می گردد: به نظر می رسد مذهب شیعه از جهان بینی جامع و عمیقی برخوردار است و اصول و مبانی اعتقادی و سیاسی این مذهب، بر آیات قرآن و روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) استوار است؛ از طرفی دیگر، به علت سختگیری هایی که در طول تاریخ بر پیروان مذهب شیعه وارد آمده است، همواره برای اعلام و اظهار وجود در تنگنا قرار داشته، اعتقادات خود را به صورتی ظریف و در ایما و اشاره و کنایه بیان می کرده است. رسمی شدن مذهب شیعه در دوره صفوی فرصتی به دست معماران شیعه مذهب می دهد که آنها عقاید خود را آزادانه تر تبلیغ کنند و جهان بینی تشیع را در قالب آفرینش فضاهای مذهبی، علی الخصوص در معماری مساجد آشکار سازند که در این پژوهش به پنج مورد از مهم ترین عقاید شیعه (امامت، عدالت، اجتهاد، عالم مثال، سلسله مراتب وجود) در طراحی مسیر حرکتی مساجد شیعی اشاره شد.در مرحله دوم دیاگرام حرکتی مساجد اهل سنت نشان داد در ساخت این مساجد به مسائل کالبدی و فیزیکی توجه بیشتری شده و می شود. نحوه ی ارتباطات فضایی در این مساجد، بیشتر از عملکرد تبعیت می کند و در حقیقت الگوی ساخت این مساجد، از الگوی شبستانی مساجد صدر اسلام مانند مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) نشأت می گیرد.از دیگر سو، بررسی دیاگرام حرکتی مساجد شیعی نشان داد در معماری این مساجد کالبد معماری با وجود معنایی متعالی در پیوند و تعامل کامل است. معماران مساجد شیعی با استفاده از حکمت دینی تشیع دست به آفرینش مجموعه هایی بی نظیر می زدند که علاوه بر تأمین نیازهای مادی انسان، زمینه ساز رشد معنوی و روحی او باشد و در حقیقت، معماری مساجد شیعه بیانگر نوعی هنر اسلامی- شیعی است که مستقیماً از تفکر مذهب شیعه سرچشمه گرفته است و ویژگی های شاخص جهان بینی توحیدی دین مبین اسلام و مذهب تشیع را داراست، لذا مساجد شیعیان و اهل سنت، تنها به واسطه قرارگیری در یک دوره اسلامی در یک بسته بندی واحد قرار نمی گیرند و باید به واسطه ی جهان بینی های مختلف، از یکدیگر تفکیک گردند و در دسته بندی های متفاوت قرار گیرند.

منابع:

۱. نقل به مضمون از جلسات مصاحبه با جناب آقای دکتر مهدی حجت؛ استادیار گروه معماری دانشگاه تهران. دکتر مهدی حجت در سال ۱۳۸۴ در همایش علمی «تشیع و تأثیر آن بر هنر» مباحث نوینی درباره هنر شیعی مطرح کردند که پیش از این به آن پرداخته نشده بود.
منابع:
۱.ابن میثم، میثم بن علی، قواعد المرام، فی علم الکلام، (بی جا) مکتب آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۹ق.
۲. استیرلن، هانری،اصفهان تصویر بهشت به قلم هانری کربن، ترجمه جمشید اجمند، تهران: فرزان،۱۳۷۷ش.
۳. الهی قمشه ای، حسین، مجموعه مقالات دکتر حسین الهی قمشه ای، تهران: روزنه، ۱۳۷۷.
۴. بهومیل پروچاکا، امجد، معماری مساجد جهان، ترجمه حسین سلطان زاده، تهران: امیرکبیر،۱۳۷۳ش.
۵. پاکباز، رویین، دائره المعارف هنر،تهران، فرهنگ معاص، ۱۳۷۸ش.
۶. پیرنیا، محمدکریم، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: معمار،۱۳۸۳ش.
۷. ترکمنی، آذر، پروین، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران: ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه، تهران: موسسه شیعه شناسی، ۱۳۸۳ش.
۸. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز قرن هفتم هجری، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۸ش.
۹.جناتی، محمد ابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، کیهان ۱۳۷۰ش.
۱۰.حاجی قاسمی، کامبیز،گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران مساجد، تهران: روزنه، ۱۳۸۲ش.
۱۱. ــــــــــــــ، گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی، مساجد جامع، تهران، روزنه، ۱۳۸۳ش.
۱۲. حجت، مهدی، «تشیع وتأثیر آن بر هنر» (سخنرانی دکتر مهدی حجت در کنفرانس علمی شیعه شناسی) تهران: شیعه شناسی، ۱۳۸۴ش.
۱۳. حرعاملی، محمدحسین، ترجمه وسائل الشیعه: کتاب جهادالنفس، ترجمه علی صحت، تهران، ناس،۱۳۶۶ش.
۱۴.حیدری آقایی، محمود و قاسم خانجانی، حسین فلاح زاده و رمضان محمدی، تاریخ تشیع، زیرنظر احمدرضا خضری، ج ۱، قم:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، ۱۳۸۴ش.
۱۵. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر دکتر محمدمعین دکتر سید جعفر شهیدی، چاپ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران ۱۳۷۷ش.
۱۶. شایگان، داریوش، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، چ ۲ تهران: فرزان روز، ۱۳۷۳ش.
۱۷. شریعتی، علی، تشیع علوی و تشیع صفوی؛ چ ۷، تهران: چاپخش، ۱۳۸۴ش.
۱۸. طبرسی، بوعلی الفضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه علی صحت و تصحیح رضا ستوده، تهران: فراهانی، ۱۳۵۸ش.
۱۹. طبری؛ ابوجعفر محمد بن جریر؛ تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم ؛بیروت: روائع التراث العربی، (بی تا).
۲۰. طغیانی اسفرجانی، اسحاق، بررسی تفکر شیعه در شعر دوره صفوی، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۶۵ش.
۲۱. طوسی، محمد بن حسن، تمهید الاصول در علم الکلام اسلامی: با شرح بخش نظری رساله جمل العلم و العمل؛ ترجمه عبدالمحسن مشکات الدینی، (بی جا)، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه، ۱۳۵۸ش.
۲۲. غزالی، ابوحامدمحمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، قاهره: مکتبه الجندی، ۱۳۹۳ ق.
۲۳.فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، النوادر فی جمیع الاحادیث، تهران: کتابخانه شمس، (بی تا).
۲۴. قبادیان، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران؛ تهران: دانشگاه تهران: ۱۳۷۳ش.
۲۵. کربن، هانری؛ «عالم مثال»؛ ترجمه سیدمرتضی آوینی؛ مجله نامه فرهنگ، ش ۲ و۳. س۳، ۱۳۷۲ش.
۲۶. کربن، هانری و فریتهوف شوان، تیتوس بورکهارت، آناداک کوماراستومی و دت سوزوکی، مبانی هنر معنوی (مجموعه مقالات ) زیر نظر علی تاجدینی؛ تهران: حوزه هنری، ۱۳۷۶ش.
۲۷. متدین، حشمت الله، «مسجدچهار ایوانی»؛ فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای زیبا، ش۶ ، ۱۳۸۱ش.
۲۸. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، (بی جا)، (بی نا)، (بی تا).
۲۹. محمدیان منصور، صاحب؛ «سلسله مراتب محرومیت در مساجد ایران»؛ فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای زیبا، ۱۳۸۶ش.
۳۰. مددپور، محمد، تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۴ش.
۳۱. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: موسسه دارالهجره ۱۴۰۹ ق.
۳۲. مشکینی، علی، مواعظ العددیه، قم: الهادی، ۱۴۰۶ ق.
۳۳. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم: اسلامی ۱۳۶۲ش.
۳۴.مفید، محمدبن محمدبن نعمان؛ الاختصاص؛ بیروت: دارالمفید ۱۴۱۳ ق.
۳۵.ملازاده، کاظم و مریم محمدی، زهرا حق دوست و محمد مهدی عقابی، مساجدتاریخی؛ تهران: حوزه هنری، ۱۳۷۸ش.
۳۶.ملاصدرای شیرازی، صدرالدین محمد، الشواهد الربوبیه، ترجمه و تفسیر جواد مصلح، تهران، سروش، ۱۳۷۵ش.
۳۷. ندیمی، هادی؛ حقیقت نقش (مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران)؛ ج۲، تهران: سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
۳۸. نصر،سید حسین، معرفت و امر قدسی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران: دفتر مطالعات دینی هنر، ۱۳۷۵ش.
۳۹. ــــــــــــ، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران: دفتر مطالعات دینی هنر، ۱۳۷۵ش.
۴۰.ــــــــــــــ، هنر و معنویت اسلامی، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران: خوارزمی، ۱۳۵۹ش.
۴۱. نعمانی، محمد ابراهیم، الغیبه، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: مکتبه الصدوق، (بی تا).
۴۲. تقی زاده، محمد، حکمت سلسله مراتب در معماری و شهرسازی (مجموعه مقالات دومین کنگره معماری وشهرسازی ایران) ج ۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
۴۳. نهج البلاغه: خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علی علیه السلام، ترجمه کاظم عابدینی مطلق، چ ۲؛ تهران: آفرینه، ۱۳۷۹ش.
۴۴. یعقوبی، احمدبن یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دارالاصار، (بی تا).
۴۵. Thames and Hudson; The mosque: history, architectural, devolopment and regional diversity, Contributer:Frishman, Martin.Khan,Hassan-
Uddin,1994

منبع: شیعه شناسی- ۲۳