یکی از مبارک ترین نام های جهان نام فاطمه است. پیامبر اسلام (ص) این نام را برای دختر خود، برترین بانوی عالم، انتخاب نمود. پیش از صدیقه طاهره (س) نیز این نام در میان خاندان پیامبر (ص) رواج داشت و چندین بانوی گرامی به همین نام در سلسله مادران نبی مکرم اسلام (ص) دیده می شود. همچنین پس از حضرت زهرا (س) نیز نام فاطمه در میان خاندان اهل بیت (ع) ادامه پیدا کرد. در این نوشته به صورت مختصر به برخی از فاطمه های خاندان پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) اشاره می کنیم.
۱-مادر قُصَیّ بن کلاب جد اعلای پیامبر
جد اعلای پیامبر (ص) قُصَیّ بن کلاب نام داشت که خدمات فراوانی برای مکه و اهالی آن انجام داد. او فرزند کلاب جد پنجم حضرت محمد (ص) بود. همسر کلاب بانوی مکرمه و نیکویی بود که پدرش نام فاطمه را برای او انتخاب کرده بود. این بانوی کریمه، دو فرزند به نام های زهره و قصی به دنیا آورد.[۱]
۲-مادربزرگ پیامبر (ص) و همسر عبدالمطلب
نام فاطمه پس از مادر قُصَیّ در خاندان رسول خدا (ص) به مادربزرگ پیامبر و همسر حضرت عبدالمطلب رسید. وی دختر عمرو المخزومیه و داراى دو فرزند به نام هاى عبدالله و ابوطالب، بوده است.[۲]
۳-مادر امیر المومنین (ع)
فاطمه بنت اسد، مادر بزگوار امام علی (ع) دیگر بانویی است که نام فاطمه بر او نهاده شده است. بانوی بزرگواری که خانه کعبه به هنگام وضع حمل او شکافته شد. وی پس از خدیجه کبری (س)، دومین زنى است که اسلام آورد و از اوّلین زنان مهاجر به مدینه است. این بانوى ارزشمند آن قدر به رسول گرامی اسلام (ص) خدمت کرد که آن حضرت موقع وفاتش، کنار قبر او ایستاد و گفت: مادرم! خدا تو را رحمت کند! تو نسبت به من مادری مهربان بودی![۳]
طق نقل مورخان، وی اولین زن هاشمی است که در بنی هاشم به دنیا آمده است.[۴] بنابراین می توان گفت این بانوی مکرمه اولین دختری است در خاندان بنی هاشم که نام فاطمه برای او انتخاب شده است.
۴-دختر رسول خدا (ص)
سرور زنان عالم و دختر رسول خدا (ص)، برترین بانویی است که زینت بخش نام فاطمه در جهان می شود. این بانوی ارجمند نام فاطمه را تا ابد بر بلندای پاکی و عفت و حیا و ایثار برافراشته کرد.
او یگانه بانوى زنان عالم، و همسر امیر المومنین علی (ع) و مادر دوازده نور پاک از نسل خود است. آن حضرت کوثر و منشأ خیرها و نیکی ها است و ارزش و عظمت او، تمام عظمت ها را تحت الشعاع قرار مى دهد. آیات مبارکه تطهیر، مباهله و… در شأن آن حضرت نازل شد[۵] و رسول گرامى اسلام (ص) خطاب به وی فرمود:
«إِنَّ اَللَّهَ لَیَغْضَبُ لِغَضَبِکِ وَ یَرْضَى لِرِضَاکِ؛[۶] همانا خداوند به خاطر غضب تو غضب می کند و به خاطر خشنودی تو خشنود می شود.»
نام فاطمه از آن جهت برای دختر رسول خدا (ص) انتخاب شد که هیچ انسان عادی، توان درک و شناخت مقام و فضیلت صدیقه طاهره (س) را ندارد. امام صادق (ع) در این باره می فرماید: «إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَهَ لِأَنَّ اَلْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا؛[۷] همانا نام فاطمه را برای او انتخاب کردند چون مردمان از کسب معرفت واقعى نسبت به وى عاجز هستند.»
امام حسن و امام حسین (ع) را «ابنا الفواطم» به معنای دو پسر فاطمه ها می گفتند؛ زیرا نام مادر، مادر پدر و مادر جدّه آنها (حضرت خدیجه) و مادر پدر رسول اکرم (ص)، فاطمه بود.[۸]
۵-دختر امام حسن مجتبى (ع)
امام حسن مجتبی (ع) نام فاطمه را برای یکی از دختران خود انتخاب می کند. این بانوى بزرگوار همسر امام سجاد (ع)، مادر امام محمد باقر (ع) و کنیه اش امّ عبدالله بود؛ لذا امام باقر (ع) از دو طرف (پدر و مادر) هاشمی، علوى و فاطمى بود؛ امام صادق (ع) در باره این بانوی گرانقدر فرمود: «او از زن های با ایمان، پرهیزگار و نیکوکار بود».[۹]
۶-دختر امام حسین (ع)
امام حسین (ع) نیز همانند برادر بزرگوارش امام حسن (ع)، نام فاطمه را برای دختران خود بر می گزیند. فاطمه صغرى، دختر بزرگ امام حسین (ع) و دارای جایگاه و مقامی بلند بوده است چنان که طبق برخی روایات، امام حسین (ع) برخی از وصایای خود را به وی سپرده تا به دست امام سجاد (ع) برساند. مرحوم شیخ کلینى از ابى جارود نقل می کند:
«امام باقر (ع) فرمود: چون هنگام شهادت امام حسین (ع) فرا رسید، وصیتش را که در کتابى پیچیده بود، در حضور مردم به فاطمه داد. پس چون امر شهادت حسین (ع) بدانجا که مقدّر بود، رسید؛ فاطمه آن وصیت را به على بن حسین (ع) داد.»[۱۰]
او در کربلا، کوفه و شام در کاروان اهل بیت (ع) حضور داشت و در مراحل مختلف، پیام رسان حماسه کربلا بود. او مادر محمد نفس زکیه و ابراهیم بن عبدالله است که علیه بنى امیه و بنى عباس قیام کردند.[۱۱]
۷-دختر امام سجاد (ع)
یکی از دختران امام سجاد (ع) نیز فاطمه نام داشت که مادرش امّ ولد بوده است.[۱۲]
۸-مادر گرامى امام صادق (ع)
مادر گرامی امام صادق (ع) معروف به « ام فروه» از دیگر فواطم (جمع فاطمه ها) خاندان عترت است. وى دختر قاسم بن محمد بن ابى بکر و از پرهیزگارترین زنان عصر خود بود[۱۳]. پدر وی از اصحاب و افراد مورد اطمینان امام سجاد (ع) بود.[۱۴] این بانوی مکرمه که نام فاطمه را بر خود داشت، از راویان احادیث اهل بیت (ع) نیز شمرده می شود.[۱۵]
۹-همسر امام صادق (ع)
همسر امام صادق (ع) دیگر بانویی است که نام فاطمه بر او نهاده شده است. ثمره ازدواج امام صادق (ع) با وی، سه فرزند به نام هاى اسماعیل، عبدالله و امّ فروه بود. سلاطین فاطمیه که در دیار مغرب سلطنت داشتند، از اولاد اسماعیل هستند. اسماعیل قبل از امام صادق (ع) از دنیا رفت.[۱۶]
۱۰-دختر امام صادق (ع)
نام یکی از دختران امام صادق (ع) نیز فاطمه بوده است.[۱۷] بنابراین نام مادر، همسر و دختر امام ششم (ع) فاطمه بود و این، گواه بر اهمیت نام فاطمه است.
۱۱-دختران امام کاظم (ع)
امام کاظم (ع) چهار دختر به نام فاطمه داشت که به نام فاطمه کبری، فاطمه صغری، فاطمه وسطى و فاطمه اُخرى مشهور بودند. حضرت فاطمه معصومه (س) بزرگترین آنها یعنى فاطمه کبری است.[۱۸]
حضرت فاطمه معصومه (س)
در میان دختران امام کاظم حضرت فاطمه معصومه (ع) جایگاه برجسته ای دارد. امروزه مرقد مطهر این بانوى بزرگوار و کریمه اهل بیت (ع)، مرکز آمال و آرزوهاى شیعیان جهان است.
آن حضرت در اوّل ذیقعده سال ۱۸۳ ه .ق در مدینه متولد شد و به خانه پر نور امام هفتم (ع) نورانیت دیگرى بخشید. هفده سال در منزل پدر، راه کمال و پیشرفت را پیمود به حدّى که در زهد و تقوا و عبادت و عصمت در میان فرزندان دخترى امام بی همتا و بى نظیر بود. او علاقه شدیدى به برادر گرامی خود، امام هشتم (ع) داشت. لذا یک سال که از دورى برادر گذشت، به قصد دیدار آن حضرت حرکت کرد و با تحمل مشقّات زیاد، سفر را آغاز نمود.
هنگامی که به ساوه رسید، بیمار شد و لذا از شهر قم سؤال کرد. (قم در همان زمان نیز مرکز تشیع و محلّ توجه ائمه (علیهم السلام) بود). در پاسخ به ایشان عرض کردند: قم در ده فرسخى است. دستور داد با همان وضع او را به قم برسانند. قبیله اى در قم بود به نام «خزرج» که همه از دوستان و پیروان راستین اهل بیت (ع) بودند. آنها به محض اطلاع، به استقبال حضرتش شتافتند و با شکوه فراوانى او را به قم آوردند. آن حضرت ۱۷ روز میهمان مردم قم بود و به علت بیماری، در همان جا از دنیا رفت و در زمینى که متعلق به میزبان بود، به خاک سپرده شد؛ یعنى همین مکانى که الآن مرقد شریفش قرار داد.[۱۹]
۱۲-دختر امام رضا (ع)
امام رضا (ع) نیز نام فاطمه را برای یکی از دختران خود انتخاب کرده است. این بانوی مکرمه جزو راویان احادیث است. یک نمونه از احادیثى که از او رسیده، چنین است:
«عَنْ فَاطِمَهَ بِنْتِ اَلرِّضَا عَنْ أَبِیهَا … قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ (صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ کَفَّ اَللَّهُ عَنْهُ عَذَابَهُ وَ مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ بَلَغَهُ اَللَّهُ دَرَجَهَ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ؛[۲۰] از فاطمه دختر حضرت رضا از پدرش … از رسول خدا (صلّى اللّٰه علیه و آله و سلم) که فرمود: کسى که غضب و خشم خود را نگه دارد خداوند عذابش را از او نگه خواهد داشت و کسى که خوش خلق باشد خداوند او را بدرجه روزه دار شب زنده دار می رساند.»
جمع بندی
نام فاطمه از گذشته های دور و در میان اجداد و نیاکان پیامبر گرامی اسلام (ص) رواج داشته است. با تولد دختر پیامبر نام فاطمه، شکوه و عظمتی بی پایان پیدا می کند. از همین رو نام فاطمه در خاندان اهل بیت (ع) منزلت خاصی می یابد و بارها در این خاندان تکرار می شود به گونه ای که امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام صادق، امام کاظم و امام رضا (علیهم السلام) نام فاطمه را برای دختران خود انتخاب می کنند.
پی نوشت ها
[۱] سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱، ص ۸۴.
[۲] محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۵، ص ۱۳.
[۳] بهشتی، زنان قهرمان، ج۱، ص ۳۶.
[۴] ابن هشام، سیره ابن هشام، ج۲، ص ۱۵۲.
[۵] طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۷۶۲ و ج۵، ص ۱۳۸.
[۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص ۲۰.
[۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص ۶۵.
[۸] ابن اثیر، النهایه، ج۳، ص ۴۵۸.
[۹] کلینی، الکافی، ج۲، ص ۷۶.
[۱۰] کلینی، الکافی، ج۱، ص ۳۰۳. ل
[۱۱] قمی، منتهی الأمال، ج۲، ص ۴۴.
[۱۲] محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۵، ص ۲۹.
[۱۳] مسعودی، اثبات الوصایه، ص۱۵۲.
[۱۴] مفید، الارشاد، ص ۵۲۶.
[۱۵] مسعودی، اثبات الوصایه، ص ۱۵۲.
[۱۶] محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۸، ص ۳۰
[۱۷] مفید، الارشاد، ص ۵۵۳.
[۱۸] عقیقی بخشی، امام موسی بن جعفر (ع)، اسطوره مبارزه و قهرمان مقاومت و پایداری، ص ۱۴۳.
[۱۹] بهشتی، زنان قهرمان، ج۲، ص ۱۲۰.
[۲۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص ۲۶۳.
منابع
- ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷.
- ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، بیروت، درالمعرفه، بی تا
- بهشتی، احمد، زنان قهرمان، بی جا، بی نا، ۱۳۵۱ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ـ لبنان، درالمعرفه، ۱۴۰۸ق.
- عقیقی بخشایشی، امام موسی بن جعفر (ع)، اسطوره مبارزه و قهرمان مقاومت و پایداری، قم ، انتشارات نوید اسلام، بیتا.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، دلیل، ۱۳۷۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران ـ ایران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، قم، موسسه انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید،۱۴۱۳ق.
منبع اقتباس: صنعتگر، خلیل، دوازده فاطمه از تبار عترت، فرهنگ کوثر، ش ۵۳، ۱۳۸۲، ص ۱۸۵ـ۱۸۱.
