نماز شکسته یا صلاه القصر اصطلاحی فقهی برای اشاره به حکم شرعی نماز مسافر است که باید نمازهای چهار رکعتی خود را دو رکعتی بخواند. شکسته بودن نماز مسافر در مذهب امامیه واجب[۱] و در دیگر مذاهب اسلامی جایز است. وجوب روزه نیز در سفر برداشته می شود و مسافر موظف به روزه داری در ماه رمضان نمی باشد. این تخفیف در وظایف شرعی برای راحتی و آسایش مسلمانان در نظر گرفته شده است.
نماز شکسته در قرآن و سنت
بر اساس حکم نماز شکسته، مسافر با شرایطی، باید نمازهای چهار رکعتی خود را دو رکعتی بخواند.[۲] مستند این حکم، آیه ۱۰۱ سوره نساء است: «وَ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُ‌وا مِنَ الصَّلَاهِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُ‌وا»، «و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید».
در منابع اهل سنّت[۳] و شیعه[۴] آمده است که پیامبر اکرم (ص) در سفر، نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت می خوانده است. در منابع حدیثی و فقهی باب هایی به بحث پیرامون نماز شکسته اختصاص یافته است.
امام باقر (ع) مى‌فرماید: شکسته خواندن نماز در سفر واجب است؛ همان‌گونه که تمام خواندن آن در وطن واجب است.[۵]
نماز شکسته از دیدگاه مذاهب فقهی
در بین مذاهب اسلامی، امامیه و حنفیه نماز شکسته را در سفر واجب می دانند، ولی مالکیه آن را سنت (مستحب) مؤکد، و شافعیه و حنبلیه آن را جایز می دانند، یعنی مسافر مختار است که تمام بخواند یا شکسته.[۶]
کسانی که قائل به عدم وجوب نماز شکسته در سفر هستند، به عبارت «فَلَیسَ عَلَیکمْ جُنَاحٌ» استناد کرده اند ولی قائلان به وجوب نماز شکسته معتقدند آیه می خواهد این توهم که نماز شکسته، نمازی ناقص و در نتیجه ممنوع است، را برطرف کند.[۷] در آیات دیگری از قرآن نیز چنین تعبیری به معنای وجوب به کار رفته است.[۸]
از سوی دیگر برخی با تکیه بر ظاهر آیه، حکم نماز شکسته را مختص سفری دانسته اند که در آن ترس و نا امنی باشد، ولی سنت نبوی، آیه را به هر دو حالت وجود یا عدم وجود ترس تفسیر کرده و پیامبر اسلام (ص) در هر دو حالت، نماز شکسته می خوانده است. بر این اساس قید موجود در آیه، اشاره به غالب موارد است.[۹]
عدم وجوب روزه بر مسافر در قرآن کریم
و درباره عدم وجوب روزه در سفر، قرآن کریم مى فرماید: «وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ…»[۱۰]؛ و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهاى دیگرى را به جاى آن، روزه بگیرد، خداوند راحتى شما را مى خواهد نه زحمت شما را.[۱۱]
منظور از مسافر در فقه
چنین نیست که هر کس در مسافرت است یا در هر زمانی از مسافرت خود قرار دارد، بتواند بجای نمازهای چهار رکعتی، نماز شکسته بخواند؛ بلکه در فقه، برای اینکه حکم نماز شکسته بر کسی جاری شود، شرایطی ذکر شده است؛ از جمله اینکه:
۱- سفرش به حد مسافت شرعی برسد یعنی مسافت طی شده (چه فقط مسیر رفت یا مجموع رفت و آمد) حداقل هشت فرسخ شرعی باشد.
۲- برای کار حرام سفر نکند.
۳- نخواهد پیش از رسیدن به هشت فرسخ از وطن خود بگذرد، یا ده روز یا بیشتر در جایی بماند.
۴- شغل او مسافرت نباشد.
۵- به حد ترخص رسیده باشد.[۱۲]
حکمت تشریع نماز شکسته و واجب نبودن روزه در سفر
احکام اسلامی تابع مصالح و مفاسد است که در مواردی بیان شده و در موارد دیگر به آن اشاره ای نشده است. در روایات اسلامی، نماز شکسته، و همچنین افطار روزه دار در سفر، به عنوان هدیه و تخفیفی از سوی خداوند و همچنین به سبب تغییر شرایط و خستگی و مشغولیت انسان در سفر[۱۳] دانسته شده است. در روایتی از امام صادق (ع) به نقل از رسول خدا (ص) آمده است: خداوند هدیه ای به من و امتم کرامت فرموده که به دیگر امت ها نداده است … افطار روزه و خواندن نماز شکسته در سفر؛ پس هر کس چنین نکند، هدیه خداوند را رد کرده است.[۱۴]
اختصاص نماز شکسته به خطر و خوف از دشمن
سوالی که مطرح می شود اینست که بر پایه آیات ۱۰۱ تا ۱۰۴ نساء خداوند در هنگام خطر و بیم از دشمن، خواندن نماز شکسته را سفارش فرموده، چرا ما در مسافرت هایى که هیچ‌گونه خوف و خطرى ندارد و مسافت آن بسیار کم است (۴ فرسخ) نماز شکسته مى خوانیم در صورتى‌که وقت کامل خواندن هم داریم؟
در پاسخ باید چنین گفت که از مجموع آیات یاد شده استفاده مى شود که خواندن نماز شکسته در سفر مبتنى و معلق بر خوف از دشمن نیست، زیرا اولاً، ابتداى آیه دارد که: «وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ…». این قسمت آیه صورت مسافرت هاى عادى و معمولى را در نظر دارد، نه فقط صورت خوف را. بعلاوه نماز خوف در دو آیه بعد به طور جداگانه و با احکام خاص خودش بیان شده است. نماز خوف با نماز شکسته در سفر متفاوت است. روایات متعددى که اهل سنّت و شیعه در نماز شکسته نقل کرده اند نیز این عمومیّت را تأیید مى کند.
ممکن است مقید ساختن حکم نماز شکسته به مسئله خوف در قرآن از این جهت باشد که این قید ناظر به وضع مسلمانان در آغاز اسلام است و به اصطلاح این قید غالبى است و در جاى خودش (علم اصول) این مطلب اثبات شده که چنین قیودى مفهوم [موافق یا مخالف] ندارد و این گونه نیست که اگر این قید نباشد حکم هم نباشد. یا از این جهت باشد که بعضى از مفسران معتقدند که مسئله نماز شکسته نخست به هنگام خوف تشریع شده، سپس این حکم توسعه پیدا کرده. یا این که تعلق حکم نماز شکسته به خوف به سبب تأکید باشد، یعنى نماز شکسته براى مسافر همه جا لازم است، ولى به هنگام خوف تأکید بیشترى دارد.
در هر حال شکى نیست که، با توجه به تفسیر آیه که در روایات فراوانى آمده، نماز شکسته اختصاص به صورت خوف ندارد؛ از آن جمله:
شیخ طوسی از زراره روایت مى کند که گفت: از حضرت امام محمد باقر (ع) سؤال کردم درباره نماز خوف و نماز مسافر که، آیا هر دو شکسته هستند؟ فرمود: آرى، نماز خوف براى قصر سزاوارتر است از نماز مسافر که بدون خوف است.
در تفسیر الدّر المنثور است که ابن شیبه، عبد بن حمید، احمد، مسلم، ابوداود، ترمذى، نسائى، ابن ماجه و ابن جبان از یعلى بن امیه روایت کرده اند که گفت: از عمر بن الخطاب سؤال کردم خدا مى فرماید: «فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُ‌وا مِنَ الصَّلَاهِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُ‌وا» یعنى اگر از فتنه انگیزى کافران مى ترسید عیبى ندارد که نماز شکسته بخوانید، در حالى‌که مردم امروزه در امنیت به سر مى برند. عمر به من گفت: من از همین مطلبى که تو تعجب کرده اى تعجب کردم و از رسول خدا (ص) سؤال کردم حضرت فرمود: صدقه اى است که خدا به شما داده، شما هم صدقه خدا را قبول کنید. از ابن عباس نیز روایت کرده اند که مى گوید: بین مکه و مدینه در حالى که ایمن بودیم… با پیامبر (ص) نماز شکسته خواندیم.[۱۵]
نماز شکسته و عدم روزه داری در سفرهای امروزی
با توجه به امکانات و وسایلی که امروزه در اختیار داریم و آسان شدن مسافرت ها، چرا باید در مسافرت نماز شکسته بخوانیم و روزه نگیریم؟
وظیفه ما تعبداً خواندن نماز شکسته است، اگرچه حکمت و مصلحت آن را هم ندانیم، چرا که در آیات و روایات به فلسفه برخى از احکام اشاره نشده و یا دست‌کم به دست ما نرسیده؛ در این‌گونه موارد ممکن است با دلیل هاى عقلى یا تجربى به بخشى از آنها پى ببریم، ولى چون علم و عقل ما محدود است، نمى توانیم فلسفه کامل آن را به دست آوریم، امّا از آن‌جا که به حکیم بودن خداوند علم داریم و این که احکامى که صادر مى کند طبق مصلحت و حکمت است، از این رو طبق اقتضاى روحیه بندگى، آن عبادت را انجام مى دهیم.
به هر حال، عده اى گفته اند که یکى از حکمت هاى خواندن نماز شکسته در سفر شاید این باشد که همواره سفر، ملازم با یک سلسله رنج و زحمت هایی می باشد، زیرا مسافرت معمولاً به هم زدن یک زندگى عادى است که انسان با آن انس و خوگرفته است؛ چنین تحولى، خالى از رنج و زحمت و محدودیت نخواهد بود و خواه ناخواه برنامه غذایى، استراحت و سایر جهات زندگى دگرگون مى شود.
در این صورت مى توان گفت: درست است که امروز تسهیلاتى درباره وسایل مسافرت، به وجود آمده است، با این همه، هرگز زندگى در سفر بسان زندگى در خانه نیست و آن شرایطى که براى انسان، در محل خود فراهم است، در بیرون شهر فراهم نیست؛ بنابراین، با مقایسه این دو با یکدیگر مشکلات سفر همچنان محسوس است.
گذشته از این تعداد زیادی از مردم، در روستاها زندگى مى کنند که مسافرت در آن نقاط هنوز مشقت فراوان دارد و نماز شکسته و افطار روزه براى آنان نوعى ارفاق به شمار مى رود. این را هم مى دانیم که بسیارى از احکام، از جمله نماز شکسته و افطار روزه، حکم کلى است که به منظور ارفاق به نوع مردم تشریع شده است و اگر در برخی موارد مسافرت، داراى هیچ گونه مشقت و زحمت نباشد، موجب تغییر و دگرگونى حکم کلى نمى گردد.
نتیجه گیری
در روایات اسلامی، نماز شکسته، و همچنین افطار روزه دار در سفر، به عنوان هدیه و تخفیفی از سوی خداوند و همچنین به سبب تغییر شرایط و خستگی و مشغولیت انسان در سفر دانسته شده است. در روایتی از امام صادق (ع) به نقل از رسول خدا (ص) آمده است: خداوند هدیه ای به من و امتم کرامت فرموده که به دیگر امت ها نداده است … افطار روزه و خواندن نماز شکسته در سفر؛ پس هر کس چنین نکند، هدیه خداوند را رد کرده است. در بین مذاهب اسلامی، امامیه و حنفیه نماز شکسته را در سفر واجب می دانند، ولی مالکیه آن را سنت (مستحب) مؤکد، و شافعیه و حنبلیه آن را جایز می دانند، یعنی مسافر مختار است که تمام بخواند یا شکسته.
پی نوشت ها
[۱] . امام خمینی و سائر مراجع، توضیح المسائل مراجع، ج ۱، ص۷۰۸
[۲] . یزدی، العروه الوثقی، ج۳، ص۴۱۴
[۳] . بخاری، صحیح البخاری، ج۲، ص۴۲
[۴] . حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعه، ج۳، ص۳۴۵
[۵] . ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۳۴
[۶] . سبحانی، القصر فی السفر، ص۵
[۷] . سبحانی، القصر فی السفر، ص۱۳
[۸] . بقره/۱۵۸
[۹] . سبحانی، القصر فی السفر، ص۱۲
[۱۰] . بقره/۱۸۵
[۱۱] . نک: تفسیر المیزان، مجمع البیان و تفسیر نمونه، ذیل آیه؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۵۴۰
[۱۲] . یزدی، العروه الوثقی، ج۳، ص۴۱۴-۴۷۰
[۱۳] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۲۰، ح۱۱۳۳۷
[۱۴] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۲۰، حدیث۱۱۳۳۶؛ المیزان، ج۵، ص۶۸
[۱۵] . ر. ک: المیزان، ج۵، ص۶۳؛ تفسیر نمونه، ج۴، ص۹۴-۹۶؛ طبرى، احکام القرآن، ج۱، ص۴۸۷؛ حسینى جرجانى، آیات الاحکام، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۷
منابع
۱. ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق
۲. امام خمینی و سائر مراجع، توضیح المسائل مراجع، قم، جامعه مدرسین، چاپ هشتم، ۱۳۸۱ش
۳. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهره، وزاره الاوقاف، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق
۴. حیدر، اسد، الإمام الصادق و المذاهب الأربعه، بیروت، دار التعارف، چاپ پنجم، ۱۴۲۲ق
۵. سبحانی، جعفر، القصر فی السفر علی ضوء الکتاب و السنه، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، ۱۳۸۰ش
۶. یزدی، محمدکاظم، العروه الوثقی، قم، مکتبه الداوری، چاپ اول، ۱۴۱۴ق
منبع مقاله | اقتباس از
شمس، سعید، نماز نور چشم مصطفی (ص)، قم، نشر جمال، چاپ اول، ۱۳۸۶ش
نماز مسافر، ویکی شیعه
