شیخ مفید؛ ستاره ای درخشان در آسمان جهان تشیع

در میان عالمان بزرگ اسلام، نام هایی می درخشند که با آثار ماندگار خود، بر تمدن اسلامی تأثیر شگرفی گذاشته اند. یکی از این ستارگان درخشان، شیخ مفید است.

ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید و ابن المعلم، در قرن چهارم هجری در روستای سویقه ابن البصری نزدیک بغداد دیده به جهان گشود. او در تمامی علوم رایج زمان خود از جمله فقه، حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، رجال، حدیث و کلام اسلامی تبحر داشت و آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. شیخ مفید در همان دیاری که زاده شده بود، زندگی کرد و در همان جا نیز به خاک سپرده شد.

ولادت

شیخ مفید در یازدهم ذى القعده سال ۳۳۶ هجری قمری، مصادف با سالروز ولادت امام رضا (ع)، در روستای سویقه ابن البصری نزدیک بغداد دیده به جهان گشود.[۱]

جایگاه والای شیخ مفید

شیخ مفید، ستاره ای درخشان در آسمان تشیع، در عصری که تفکر شیعه در محاصره ی خفقان و غربت قرار داشت، با دانش و بینش والای خود، به عنوان «امام المتکلمین» شناخته شد. ارتباط نزدیک او با امام زمان (ع) بر جایگاه رفیعش در نزد شیعیان افزود.

حضرت ولیعصر (ع) در چندین توقیع، به شیخ مفید لقب های ارزشمندی چون «برادر بزرگوار»، «دوستدار رشد یافته» و «شیخ مفید» عطا فرمودند. برخی معتقدند همین توقیعات سبب شد تا این لقب، به نام شیخ مفید پیوند خورده و او با همین نام در تاریخ شیعه ثبت شود.

اهمیت و جایگاه والای شیخ مفید تنها به تأیید امام زمان (ع) محدود نمی شود. بلکه بزرگان شیعه همچون سید حسون براقی، سید هبه الدین شهرستانی و سید محسن امین نیز در آثار خود به شخصیت والا و خدمات ارزنده ی او به تشیع پرداخته اند. مطالعه ی آثار این بزرگان، ابعاد مختلف زندگی علمی شیخ مفید و نقش بی بدیل او در حفظ و دفاع از حریم تشیع را به روشنی نشان می دهد.

شیخ طوسى، در کتاب رجال خود، در بخش کسانى که از ائمه روایت نقل نکرده اند، از این عالم گرانسنگ این گونه یاد مى کند: «محمد بن محمد بن نعمان دانشمندى بزرگ و موثق است.»[۲]

او در فهرست مى نویسد: «محمد بن محمد به نعمان معروف به «ابن معلم» از متکلمان امامیه است و در زمان او ریاست علمى و دینى شیعه به او منتهى گردید. در علم فقه و کلام بر هر کس برترى داشت. دانشمندى حاضر جواب بود و نزدیک به ۲۰۰ جلد کتاب از او به یادگار مانده است.»[۳]

ابن شهر آشوب در مورد وى مى نویسد: «شیخ مفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان از شاگردان ابو جعفر بن قولویه بود و حضرت ولى عصر (ع) او را به «شیخ مفید» ملقب فرمود.»[۴]

نجاشى که خود از شاگردان آن عالم گرانمایه است درباره استادش مى گوید: «مقام والاى استاد ما در علوم مختلف از جمله  کلام، روایت و وثاقت، مشهورتر و معروف تر از آن است که به وصف آید.»[۵]

عصر شیخ مفید

جایگاه و مقام علمى و دینى شیخ مفید زمانى بهتر روشن مى گردد که عصر وى مورد بررسى قرارگیرد. در عصر شیخ مفید، شیعیان از آزادى بیشترى برخوردار بودند و وجود عالم بزرگوارى چون شیخ مفید در میان آنان به اعتبارشان مى افزود. شیخ از پراکندگى شیعیان ممانعت ورزید، آنان را از خطر تفرقه نجات داد، با اعتبار خویش اوضاع اسفبار آن ها را سامان بخشید و آن ها را به اوج عزت رسانید.

شیخ مفید در محله کرخ بغداد که مرکز شیعیان بود مى زیست و مسجد معروف «براثا» که اکنون زیارتگاه شیعیان است محل تدریس وى بود.[۶]

از سوى دیگر، دوران شیخ مفید دوران رونق مباحث کلامى و اصولى در میان دانشمندان اهل سنت بود. پیش از وى،شیعیان در مسائل کلامى و اصولى حلقه هاى درس تشکیل داده بودند و شیخ صدوق که ریاست علمى و دینى شیعیان را عهده دار بود سبک ساده اى در تصنیف و تألیف کتب پیش گرفت و بر همان شیوه نیز فتوا داد.

سبک ساده بیانى صدوق، جهت تفهیم مسائل کلامى و اعتقادى سودمند بود، ولى باپیشرفت علماى اهل سنت در آن علوم، ادامه آن سبک، سبب رکود جامعه شیعى مى شد. براین اساس، ایجاد یک تحول، ضرورى به نظرمى رسید.

در این زمان، شیخ مفید با استفاده از مبانى علم کلام و اصول، راه بحث و استدلال را بر شیعیان گشود؛ ابواب فقه را با دقت موردتجزیه و تحلیل قرار داد، هر موضوعى را درجایگاه خویش بیان کرد و با این روش، جامعه مسلمانان را با روش صحیح استدلال آشنا ساخت.[۷]

دیدگاه علمای اهل سنت درباره شیخ مفید

شیخ مفید نه تنها نزد علماى شیعه بلکه نزد علماى اهل سنت نیز مقامى والا داشت و آن ها نیز او را مى ستودند.

ابن ندیم -که از معاصران او بود درباره وى مى نویسد: «دانشمندى باهوش و بافراست است. من او را دیده ام، دانشمندى عالیقدر است.»[۸]

ابن حجر عسقلانى درباره وى مى نویسد: «مفید بسیار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهى از دانشمندان از محضر او بهره جستند. او چنان در مکتب تشیع والامقام است که معروف است بر هردانشمندى منت (حق) دارد.»[۹]

شیخ مفید در مناظره از قدرت خارق العاده اى بر خوردار بود و مخاطب خویش رابه خوبى اقناع مى کرد. خطیب بغدادى که از علماى اهل سنت و هم عصر شیخ مفید بود مى گوید: «او اگر مى خواست، قدرت داشت ثابت کند که ستون چوبى از طلا است.» نام هاى چند تن از علماى اهل سنت که شیخ مفید اغلب با آن ها مناظره مى کرد- عبارت است از: على بن عیسى رمانى، قاضى ابوبکر باقلانى و قاضى عبدالجبار معتزلى.

اساتید شیخ مفید

او در طی رشد و تحصیل خود از اساتید فراوانی بهره برده است که تعداد آن ها به بیش از پنجاه دانشمند بزرگ می رسد؛ برخی از  آن ها عبارتند از:

۱ـ ابوعبدالله حسین بن علی معروف به جُعل؛

۲ـ ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه؛

۳ـ قاضی ابوبکر محمد بن محمد معروف به جُعابی؛

۴ـ ابوالجیش مظهر بن محمد بن احمد بلخی؛

۵ـ محمد بن احمد بن الجنید معروف به إسکافی؛

۶ـ ابوغالب احمد بن محمد زراری؛

۷ـ ابومحمد حسن بن علی بن حسین ابن شعبه حرّانی حلبی نویسنده کتاب تحف العقول؛

۸ـ ابومحمد عبدالباقی بن محمد بن عثمان خطیب بصری؛

۹ـ ابوعبدالله محمد بن عمران بن موسی بن سعیدبن عبدالله معروف به مرزبانی؛

۱۰ـ ابوالحسین محمد بن جعفر بن محمد معروف به ابن النجار کوفی؛

۱۱ـ ابوالحسن علی بن بلال مهلبی؛

۱۲ـ شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه؛

۱۳ـ ابوطیب حسین بن علی بن محمد تمّار نحوی.

شاگردان شیخ مفید

او علی رغم سختی ها و بی مهری های فراوانی که از سوی اهل سنت در بغداد متحمل شده بود، به فعالیت های علمی و مذهبی خود همچنان ادامه داد و با برپا کردن کلاس های درس خود شاگردان زیادی را تربیت نمود. برخی از شاگردان مهم او که در حفظ و تدوین آثار علمی مکتب تشیع خدمات شایان توجهی به انجام رساندند عبارتند از:

۱ـ سید محمد بن حسین علوی معروف به سیدرضی که کتاب نهج البلاغه را از میان کلمات ارزشمند امام متقیان علی (ع) گردآوری کرده است؛

۲ـ برادر او سید علی بن حسین علوی معروف به سید مرتضی علم الهدی که بزرگ ترین کتابخانه جهان اسلام را گرد آورده بود که شیخ طوسی به برکت آن توانست کتاب­ های جامع حدیثی و فقهی معتبر شیعه را با استفاده از آن فراهم آورده و تدوین نماید. اما این کتابخانه در فتنه­ های آتش سوزی حشویه و متعصبان اهل سنت سوخته و از میان رفت؛

۳ـ ابویعلی حمزه بن محمد شریف جعفری معروف به سلار که مرقد او در آذرشهر از شهرهای آذربایجان شرقی مزار مؤمنین می باشد؛

۴ـ شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی معروف به «شیخ طوسی» نویسنده جوامع حدیثی تهذیب الأحکام و الإستبصار؛

۵ـ ابوالفتح محمد بن علی کراجکی نویسنده کتاب کنزالفوائد؛

۶ـ ابوالحسن محمد بن محمد بن علی شریف علوی حسینی عبیدلی معروف به علوی نسّاب؛

۷؛ ابومحمد حسن بن احمد بن صالح همدانی سبیعی؛

۸ـ ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس نجاشی نویسنده کتاب رجال، معروف به رجال نجاشی؛

۹ـ ابوعبدالله جعفر بن محمد بن احمد درویستی.

۱۰ـ ابومحمد حسن بن عنبس بن مسعود رافقی؛

۱۱ـ ابوالمعالی احمد بن علی بن قدامه.

آثار علمی شیخ مفید

شیخ مفید در طول عمر مفید و پربرکت خود تلاش­ های بسیاری برای دفاع از حریم تاریخ، فقه و عقاید مکتب اهل بیت (ع) به انجام رسانید و در این راستا کتاب هایی در موضوع ها و مسائل مختلف اسلامی تألیف و تصنیف نمود که تعداد  آن ها، بیش از دویست کتاب مهم بوده و امروزه مقدار عمده  آن ها یعنی حدود یکصد و پنجاه کتاب در دست است؛

ذهبى که خود از بزرگان و علماى اهل سنت است از کتاب هاى این دانشمند شیعى با عبارت «تصانیف بدیعه و کثیره » یاد مى کند.[۱۰]

نجاشى، شاگرد با ارزش شیخ، ۱۷۵ کتاب براى وى ذکر مى کند.[۱۱]

ابن شهر آشوب در کتاب خویش، ۵۲ کتاب را بر مى شمارد و افزون بر آنچه شیخ طوسى و نجاشى ذکر کرده اند، از ۱۵ کتاب دیگر نام مى برد.[۱۲]

 برخی از  آن ها عبارتند از:

۱ـ الإعلام فیما اتفقت الامامیه علیه من الأحکام؛

۲ـ الإرشاد فی تاریخ النبی و الأئمه علیهم السلام ؛

۳ـ المقنعه فی الفقه که شاگردش شیخ طوسی کتاب بزرگ تهذیب الأحکام را در شرح آن نگاشته است؛

۴ـ الإفصاح فی الإمامه؛

۵ـ الإیضاح فی الإمامه؛

۶ـ أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات؛

۷ـ الأمالی؛

۸ـ ایمان أبی طالب؛

۹ـ الرد علی الجاحظ و العثمانیه؛

۱۰ـ او در ضمن تألیفات خود ردیه های فراوانی بر عقاید و اندیشه های باطل فرقه های انحرافی اسلام مثل معتزله، اشاعره، سلفیه و حشویه در مسائل توحید، نبوت، اعجاز قرآن، تاریخ اسلام، احکام شرعی، امامت و معاد نوشته است که برخی با عنوان «الردّ» است و برخی هم با عنوان «جواب» یا «جوابات» می باشد.

۱۱ـ عیون الأخبار و محاسن الآثار که با عنوان الإختصاص نیز شناخته می­شود و آن را در باب مسائل مختلف اسلامی و مبتنی بر روایات مسند نگاشته است؛

۱۲ـ الأرکان فی دعائم الدین که درباره مسائل اختلافی کلامی بین شیعه و معتزله است؛

۱۳ـ الفصول المختاره من العیون و المحاسن فی الامامه که توسط شاگردش از میان آثار وی گلچین شده است؛

۱۴ـ الفصول العشره فی الغیبه؛

۱۵ـ شرح اعتقادات استادش شیخ صدوق به نام تصحیح الإعتقاد که برخی از نظرات نسبت داده شده به عقاید شیعه را در آن رد و ابطال کرده است؛

۱۶ـ مسار الشیعه که درباره اعمال و دعاهای ویژه ایام و ماه های سال است؛

۱۷ـ مسأله فی النص علی علی بن أبی طالب (ع)؛

۱۸ـ المُتعه که روایات مهم و معتبر درباره جواز و حلّیت ازدواج موقت در اسلام است؛

۱۹ـ النکت الإعتقادیه که عقاید شیعه درباره اصول پنجگانه توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد را به طور خلاصه و کوتاه در حدود پنجاه صفحه ارائه و توضیح داده است.

قابل ذکر است که بسیاری از این کتاب­ ها توسط شاگردان شیخ مفید و دانشمندان متأخر شیعه مورد شرح، تکمیل یا خلاصه قرار گرفته است و همچنان به عنوان منابع معتبر و دست اول علوم و معارف اهل بیت پیامبر (ع) شناخته می­ شوند.

وفات شیخ مفید

نجاشى، شاگرد عالیقدر شیخ، از زمان فراق استاد چنین مى گوید: «شیخ مفید سه شب مانده به آخر ماه رمضان سال ۴۱۳ هجری قمری وفات یافت و ولادتش روز یازدهم ذى القعده سال ۳۳۶ هجری قمری بود.

شریف مرتضى ابو القاسم على بن حسین (سید مرتضى) در میدان «اشنان» بر پیکر او نماز گزارد. میدان با وجود وسعت فراوانى که داشت، از کثرت جمعیت به تنگ آمده بود. بعد از نماز، جسد مطهرش را درخانه اش به خاک سپردند. چند سال بعد او را به مقابر قریش، کنار مرقد حضرت امام موسى بن جعفر (ع) منتقل ساختند.[۱۳]

جمع بندی

شیخ مفید، یکی از بزرگ‌ ترین فقیهان و متکلمان شیعه در قرن چهارم هجری قمری بود که با دانش و بینش والا و تلاش های خستگی ناپذیر خود، خدمات ارزنده ای به تشیع ارائه داد. وی در سال ۳۳۶ هجری قمری در روستای سویقه ابن البصری نزدیک بغداد متولد شد و در سال ۴۱۳ هجری قمری در بغداد درگذشت.

شیخ مفید به دلیل ارتباط نزدیک با امام زمان (ع) و تأییدات ایشان، از جایگاه والایی در نزد شیعیان برخوردار است. وی با نگارش بیش از دویست کتاب در زمینه های مختلف فقه، کلام، حدیث و تاریخ، به گسترش و تعمیق معارف اسلامی کمک شایانی کرد. شیخ مفید در مناظرات علمی با دانشمندان اهل سنت نیز بسیار موفق بود و توانست بر آنان غالب شود. آثار و اندیشه های شیخ مفید تا به امروز مورد توجه و مطالعه ی پژوهشگران و محققان اسلامی قرار دارد.

پی نوشت ها

[۱] نجاشى، رجال، ص ۴۰۳

[۲] شیخ طوسى، رجال، ص۵۱۴

[۳] شیخ طوسى، فهرست، ص۱۵۷

[۴] ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۱۲؛ البته مرحوم خویى این مطالب را بعید مى شمرد ومى فرماید: اگر توقیع حضرت به شیخ مفید ثابت باشد، این در اواخر عمر ایشان بوده و حال آن که شیخ مفید از دوران جوانى ملقب به مفید بود.(معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۲۰۹)

[۵] نجاشى، رجال، ص ۳۹۹

[۶] دوانى، مفاخر اسلام، ج ۳، ص ۲۴۱

[۷] دوانى، مفاخر اسلام، ج ۳، ص ۲۴۲

[۸] ابن ندیم، فهرست، ص۲۶۶

[۹] عسقلانى، لسان المیزان، ج۵، ص ۳۶۸

[۱۰] ذهبى، میزان الاعتدال، ج ۴، ص ۲۶

[۱۱] نجاشى، رجال، ص ۳۹۹

[۱۲] خوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۲۰۷

[۱۳] نجاشى، رجال، ص ۴۰۲

منابع

1. احمد بن علی، نجاشی، رجال نجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش.
2. ابوالقاسم، خوئی، معجم رجال الحدیث،بی جا، بی نا، ۱۴۱۳ق.
3. محمد بن احمد، ذهبى، میزان الاعتدال، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
4. ابن حجر، عسقلانى، لسان المیزان، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
5. محمد بن اسحاق، ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
6. محمد بن علی، ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
7. محمد بن حسن، طوسی، الفهرست، نجف، مکتبه المرتضویه، بی تا.
8. محمد بن حسن، طوسی، رجال الطوسی، قم، انتشارات الشریف الرضی،۱۳۸۱ق.
9. علی، دوانی، مفاخرالاسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.

منابع اقتباس

1. مقاله شیخ مفید، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.
2. مقاله شیخ مفید، محمدرضا حیدریان، فرهنگ کوثر – شماره ۴۶، ۱۳۷۹ش. پرتال جامع علوم انسانی.