۱ ـ ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت: ۲۵۰ هـ.ق)
«... وجعفر بن محمّد الّذی ملأ الدنیا علمه وفقهه. ویقال: انّ اباحنیفه من تلامذته وکذلک سفیان الثورى...»(۱)؛ (… و جعفر بن محمّد; کسى که علم و فقه اش دنیا را فراگرفته است و گفته مى شود که ابوحنیفه و سفیان ثورى از شاگردان او بوده اند…).
۲ ـ محمّد بن ادریس، ابوحاتم رازى (ت: ۲۷۷ هـ.ق)
او درباره امام صادق(علیه السلام) مى گوید: «جعفر بن محمّد ثقه لایسأل عن مثله»(۲)؛ (جعفر بن محمّد ثقه است و او بى نیاز از تحقیق است).
۳ ـ محمّد بن حبّان بن احمد، ابوحاتم تمیمى بستى (ت: ۳۵۴هـ.ق)
او مى گوید: «جعفر بن محمّد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب ـ (رضی الله عنه) ـ کنیته ابوعبدالله، یروى عن ابیه، وکان من سادات اهل البیت فقهاً وعلماً وفضلا. روى عنه الثورى ومالک وشعبه والناس»(۳)
(جعفر بن محمّد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب ـ رضوان الله علیهم ـ کنیه او ابوعبدالله است. از پدرش روایت نقل مى کند. او از سادات اهل بیت در فقه و علم و فضل است. ثورى و مالک و شعبه و سایر مردم از او روایت نقل کرده اند…).
۴ ـ عبدالله بن عدى جرجانى (ت: ۳۶۵ هـ.ق)
«و جعفر من ثقات الناس کما قال یحیى بن معین»(۴)؛ (و جعفر ـ (علیه السلام) ـ از ثقات مردم بود، همان گونه که یحیى بن معین گفته است).
۵ ـ ابوعبدالرحمن سلمى (ت: ۴۱۲ هـ.ق)
او در کتاب «طبقات مشایخ الصوفیه» مى گوید: «جعفر الصادق فاق جمیع أقرانه من اهل البیت وهو ذو علم غزیر فی الدین وزهد بالغ فی الدنیا وورع تام عن الشهوات وادب کامل فی الحکمه»(۵)؛ (جعفر صادق(علیه السلام) سرآمد تمام هم ردیفان خود از اهل بیت بود. او داراى علم بسیار در دین، و زهد فراوان در دنیا، و ورع تام از شهوات و ادب کامل در حکمت بود).
۶ ـ ابوالفتح محمّد بن عبدالکریم شهرستانى (ت: ۵۴۸ هـ.ق)
«جعفر بن محمّد الصادق هو ذو علم غزیر وادب کامل فی الحکمه وزهد فی الدنیا وورع تام عن الشهوات وقد اقام بالمدینه مده یفید الشیعه المنتمین إلیه ویفیض على الموالین له اسرار العلوم…»(۶)؛ (جعفر بن محمّد صادق، داراى علم بسیار و ادب کامل در حکمت و زهد در دنیا و ورع تام از شهوات بود. او مدتى در مدینه اقامت کرد و به شیعیان منسوب به خود افاده رسانده و بر موالیان خود اسرار علوم را افاضه نمود…).
۷ ـ جمال الدین ابوالفرج ابن جوزى (ت: ۵۹۷ هـ.ق)
او در ذکر وفیات سال ۱۴۸ هـ.ق مى نویسد: «جعفر بن محمّد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب ابوعبدالله جعفر الصادق… کان عالماً زاهداً عابداً…»(۷)؛ (جعفر بن محمّد بن على بن الحسین بن على ابن ابى طالب، ابوعبدالله، جعفر صادق… مردى عالم، زاهد و عابد و… بود).
۸ ـ ابوسعد عبدالکریم سمعانى (ت: ۵۶۲ هـ.ق)
«… لقّب لجعفر الصادق، لصدقه فی مقاله»(۸)؛ (… او را به جهت صدق در گفتار، صادق نامیدند).
۹ ـ عزّالدین ابن اثیر جزرى (ت: ۶۳۰ هـ.ق)
«… لقّب به لصدقه فی مقاله وفعاله… ومناقبه مشهوره»(۹)؛ (… او را به جهت صدق در گفتار و کردار، صادق نامیدند… و مناقب او مشهور است).
۱۰ ـ محمد بن طلحه شافعى (ت: ۶۵۲ هـ.ق)
«هو من عظماء اهل البیت وساداتهم(علیهم السلام) ذو علوم جمّه وعباده موفّره، واوراد متواصله وزهاده بیّنه، وتلاوه کثیره. یتتبع معانى القرآن ویستخرج من بحر جواهره ویستنتج عجائبه…»(۱۰)؛ (او ـ جعفر بن محمّد(علیه السلام) ـ از بزرگان اهل بیت و سادات آنان(علیهم السلام) است. داراى علوم فراوان و عبادت وافر و وردهاى پیاپى، و زهد روشن، و تلاوت بسیار بود. او معانى قرآن را دنبال کرده و از دریاى جواهراتش استخراج نموده و عجائبش را استنتاج مى نمود…).
۱۱ ـ ابن ابى الحدید معتزلى (ت: ۶۵۵ هـ.ق)
او درباره امام باقر(علیه السلام) مى گوید: «و هو سیّد فقهاء الحجاز ومنه ومن ابنه جعفر تعلّم الناس الفقه»(۱۱)؛ (او سید فقهاى حجاز بود. و مردم فقه را از او و فرزندش جعفر فرا گرفتند).
۱۲ ـ ابوالعباس احمد بن محمّد بن ابراهیم بن ابوبکر بن خلکان (ت:۶۸۱هـ.ق)
«و کان من سادات اهل البیت. ولقّب بالصادق لصدقه فی مقالته. وفضله اشهر من ان یذکر…»(۱۲)؛ (… او از سادات اهل بیت بود. و به جهت صدق در گفتارش، او را صادق نامیدند. و فضلش مشهورتر از آن است که ذکر شود…).
۱۳ ـ ابن صبّاغ مالکى (ت: ۸۵۵ هـ.ق)
«کان جعفر الصادق(علیه السلام) من بین اخوته خلیفه ابیه ووصیّه والقائم من بعده… وصّى إلیه ابوجعفر(علیه السلام)بالامامه وغیرها وصیه ظاهره ونصّ علیه نصاً جلیاً… وامّا مناقبه فتکاد تفوت من عدّ الحاسب»(۱۳)؛ (جعفر صادق از بین برادرانش، جانشین پدر و وصىّ او و قائم مقام او بود… ابوجعفر – امام باقر(علیه السلام) آشکارا در مورد امامت و امور دیگر به او وصیت نمود و بر او نصّ جلى کرد… و اما مناقب او از شمارش شمارشگران بیرون است…).
۱۴ ـ عبدالرحمن بن محمّد حنفى بسطامى (ت: ۸۵۸ هـ.ق)
«جعفر بن محمّد ازدحم على بابه العلماء واقتبس من مشکاه انواره الأصفیاء، وکان یتکلّم بغوامض الأسرار وعلوم الحقیقه وهو ابن سبع سنین»(۱۴)؛ (جعفر بن محمّد کسى بود که علما بر درب خانه اش ازدحام مى کردند، و از چراغ انوارش منتخبان امت بهره مى بردند.او در حالى که هفت ساله بود سخن از اسرار پوشیده و علوم حقیقى مى گفت).
۱۵ ـ احمد بن عبدالله خزرجى (ت: بعد از سال ۹۲۳ هـ.ق)
«جعفر بن محمّد بن علىّ بن الحسین بن علىّ بن ابى طالب الهاشمى ابوعبدالله، احد الأعلام… حدّث عنه خلق کثیر لایحصون،...»(۱۵)؛ (جعفر بن محمّد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب هاشمى، ابوعبدالله، یکى از بزرگان امت است… از او افراد بسیارى که قابل شماره نیستند حدیث نقل کرده اند… ).
۱۶ ـ شمس الدین محمد بن طولون (ت: ۹۵۳ هـ.ق)
«کان من سادات اهل البیت ولقّب بالصادق لصدقه فی مقالته وفضله اشهر من ان یذکر»(۱۶)؛ (او از سادات اهل بیت است. او را به جهت صدق در گفتارش، صادق ملقّب ساختند. و فضلش مشهورتر از آن است که ذکر شود).
۱۷ ـ احمد بن حجر هیتمى (ت: ۹۷۴ هـ.ق)
«و نقل عنه الناس من العلوم ما سارت به الرکبان وانتشر صیته فی جمیع البلدان»(۱۷) ؛ (از او به حدّى علم نقل کرده اند که قافله ها براى آن به حرکت درآمده و موقعیّت او همه کشورها را فراگرفته است).
۱۸ ـ شیخ مؤمن بن حسن شبلنجى (ت: بعد از ۱۰۸۳ هـ.ق)
«... ومناقبه کثیره تکاد تفوت عدّ الحاسب… روى عنه جماعه من اعیان الأئمه واعلامهم کیحیى بن سعید ومالک بن انس والثورى وابن عیینه وابى حنیفه وایوب السختیانى وغیرهم…»(۱۸)؛ (… مناقب او به حدّى زیاد است که از شمارش شمارشگران بیرون است… جماعتى از اعیان ائمه و بزرگان آنان; امثال یحیى بن سعید، مالک بن انس، ثورى، ابن عیینه، ابوحنیفه، ایوب سختیانى و دیگران از او روایت نقل کرده اند…).
۱۹ ـ شیخ عبدالله بن محمّد بن عامر شبراوى شافعى (ت: ۱۱۷۱ هـ.ق)
«السادس من الأئمه جعفر الصادق، ذوالمناقب الکثیره والفضائل الشهیره. روى عنه الحدیث ائمه کثیرون مثل مالک بن انس وابى حنیفه ویحیى بن سعید وابن جریج والثورى وابن عیینه وشعبه وغیرهم…»(۱۹)؛ (ششمین از امامان، جعفر صادق، صاحب مناقب بسیار و فضایل مشهور است. امامان بسیارى; از قبیل: مالک بن انس، ابى حنیفه، یحیى بن سعید، ابن جریج، ثورى، ابن عیینه، شعبه و دیگران از او روایت نقل کرده اند…).(۲۰)
پی نوشت:
(۱). رسائل جاحظ، ص ۱۰۶٫
(۲). الجرح و التعدیل، ج ۲، ص ۴۸۷ ; به نقل از او، تذکره الحفاظ، ج ۱، ص ۱۶۶٫
(۳). الثقات، ج ۶، ص ۱۳۱٫
(۴). الکامل فى الضعفاء، ج ۲، ص ۱۳۴٫
(۵). ینابیع الموده، قندوزى حنفى، ج ۲، ص ۴۵۷، به نقل از او.
(۶). الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۶۶٫
(۷). المنتظم، ج ۸، ص ۱۱۰و۱۱۱٫
(۸). الانساب، ج ۳، ص ۵۰۷٫
(۹). اللباب فى تهذیب الأنساب، ج ۲، ص ۳٫
(۱۰). مطالب السؤول، ج ۲، ص ۱۱۱٫
(۱۱). شرح ابن ابى الحدید، ج ۱۵، ص ۲۷۴٫
(۱۲). وفیات الاعیان، ج ۱، ص ۳۰۷٫
(۱۳). الفصول المهمه، ص ۲۱۱ـ۲۱۹٫
(۱۴). مناهج التوسل، ص ۱۰۶٫
(۱۵). خلاصه تهذیب الکمال، ص ۶۳٫
(۱۶). الأئمه الاثنا عشر، ص ۸۵٫
(۱۷). صواعق المحرقه، ص ۳۰۵٫
(۱۸). نورالابصار، ص ۱۶۰و۱۶۱٫
(۱۹). الاتحاف بحبّ الاشراف، ص ۱۴۶٫
(۲۰). گردآوری از کتاب: اهل بیت از دیدگاه اهل سنت، على اصغر رضوانى، مسجد مقدس جمکران، قم ، ۱۳۸۵ ه.ش، ص ۱۰۲.
