بى واسطه ترین افراد براى شرح واژگان دینى، غریب نگاران و مفردات نگاران هستند. با بررسى آنچه درزمینه قرآن و احادیث نبوى نوشته شده، مشخص مى شود سهم شیعیان بسیار پررنگ تراز است که محققان مى گویند و حتى در زمینه شرح کلمات قرآن، بسیار پررنگ تر از دیگر مذاهب است. چنان که اولین کتاب ها در شرح کلمات قرآن (غریب القرآن)، مربوط به ابان بن تغلب [۱] و زیدبن على علیه السلام [۲]است و هر دوى آن ها از بزرگان شیعه هستند.
۱. غریب القرآن، زیدبن على
یکى از قدیمى ترین کتاب هاى غریب القرآن کتاب منسوب به زیدبن على (ت ۱۲۲ ق) است.[۳] زیدبن على بن الحسین علیهما السلام از اولین شارحان کلام وحى به شمار مى رود. ایشان از چهره هاى شاخص شیعه در قرن دوم هجرى بوده [۴] و کلمات غریب و مبهم قرآن را شرح کرده و این کتاب توسط یکى از شاگردان وى به نام عمروبن خالد واسطى گردآورى شده است.[۵]
۲. الغریب فى القرآن اثر ابان بن تغلب
أبان بن تغلب (ت ۱۴۱ ق) یکى از چهره هاى علمى شیعه،[۶] نخستین دانشورى است که در غریب القرآن کتاب نوشت.[۷] این مسئله مورد تأیید علماى بنام اهل سنت همچون ابن اثیر جزرى است.[۸] او محضر سه تن از امامان معصوم علیهم السلام امام على بن حسین علیهما السلام، امام محمدباقر علیهما السلام و امام جعفر صادق علیهما السلام را درک کرد و نزد آنان علوم رایج روزگار، چون حدیث، فقه و کلام را آموخت.[۹] او نزد ائمه علیهم السلام از مقام بالا و منزلت والایى برخوردار بوده است.[۱۰] او در بیان و شرح واژه هاى دشوار قرآن به شواهدى استناد جسته که خود از عرب شنیده است.[۱۱] ابان تألیفات دیگرى نیز در شرح کلمات قرآن داشته که به دست ما نرسیده، با این حال محل استفاده لغوى ها، مفسران و علماى هم عصر خود و پس از خود بوده است.[۱۲]
۳. مجمع البحرین و مطلع النیرین، فخرالدین الطریحى النجفى (ت ۱۰۸۵ ق)
طریحى، یکى از چهره هاى علمى شیعه در قرن یازدهم هجرى است که علماى معاصر او، بر شیعه بودن و علم و فضل و ورع و فقاهتش اعتراف داشته اند.[۱۳] او در علوم مختلف، ازجمله فقه، تفسیر، ادبیات و لغت، صاحب نظر بوده و بیش از چهل اثر علمى از وى برجاى مانده است.[۱۴] مجمع البحرین، یک کتاب براى شرح کلمات غریب احادیث و قرآن کریم است و با توجه به دقت هاى ظریف مؤلف در بررسى لغات، مورد توجه محافل علمى قرار گرفته است.
۴. معجم مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى (ت ۵۰۳ ق)
راغب را بیشتر به لقبش مى شناسند و درباره نام اصلى اش اختلاف نظر وجود دارد.[۱۵] راغب از استادان لغت عربى، حدیث، شعر، حکمت و کلام بوده است.[۱۶] کهن ترین مأخذى که از راغب و علمیت و تعداد بالاى کتاب هایش نام برده، «تاریخ حکما الإسلام» ظهیرالدین بیهقى (م ۵۶۵ ق) است.[۱۷] شمس الدین ذهبى (م ۷۴۸ ق) او را صاحب تألیفات بسیار و متکلمى قوى مى داند.[۱۸]
نسبت به مذهب او بین اهل سنت بحثى نشده است، تنها صفوان داودى محقق کتاب مفردات او را غیرشیعه مى داند؛ ولى دلیلى بر آن اقامه نکرده است، غیر از ذکر یکى از ادله شیعیان- بر شیعه بودن راغب- و نقد ضعیف آن)؛[۱۹] اما علما و تاریخ دانان و محققان شیعه درباره او بسیار سخن رانده اند.
محسن امین، راغب را یکى از علماى شیعه شمرده است.[۲۰] آقابزرگ از او به عنوان یکى از حکماى شیعه نام برده [۲۱] و افندى به نقل از برخى علما او را از بزرگان شیعه شمرده است.[۲۲] رسول جعفریان، راغب را عالمى میانه رو بین شیعه و اهل سنت مى داند که به طور خاص امام على علیه السلام را بر خلفا ترجیح مى داده است و با ارائه مستنداتى او را معتزلى شیعى مى داند.[۲۳] سید محمدعلى ایازى نیز راغب را عالمى میانه رو مى داند که به هیچ مذهبى تمایل نداشته.[۲۴] با آنچه از گفتار بزرگان و محققان گفته شد و مرورى بر چند نکته ذیل، شیعه بودن راغب نزد نویسنده محرز است:
الف) ذکر عنوان امیرالمؤمنین قبل از نام امام على علیه السلام در مفردات،[۲۵] درحالى که وقتى از عمر نقل قول کرده، تنها به قال عمر اکتفا کرده است.[۲۶]
ب) ذکر احادیث «انا مدینه العلم و على بابها»،[۲۷] «انا و انت ابوهذه الامه»[۲۸] و «انت اخى و وارثى»[۲۹] در کتاب مفردات در شأن حضرت على علیه السلام.
۵. التحقیق فى کلمات القرآن، حسن مصطفوى (ت ۱۳۸۴ ش)
یکى از مهم ترین ویژگى هاى کتاب، توجه مؤلف به اصول معنایى کلمات است. او در بررسى همه کلمات، ابتدا اصول معنایى هر واژه را از مقاییس اللغه ذکر مى کند و پس از بررسى واژه در دیگر منابع معتبر، بحث را به شکلى تمام مى کند که اصل یا اصول معنایى ذکرشده کاملًا موردتوجه بوده و خود نیز در این باره اظهارنظر مى کند.
پی نوشت:
[۱] . ابن اثیر، النهایه فى غریب الحدیث و الاثر، مقدّمه مؤلف.
[۲] . زیدبن على، تفسیر غریب القرآن.
[۳] . ر. ک: شخصیتها و آثار قرآنى تأثیرگذار در پیدایش و گسترش علوم اسلامى، از مجموعه آثار کنگره بینالمللى نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامى.
[۴] . خوئى، معجم الرجال الحدیث، ج ۸، ص ۳۵۷.
[۵] . زیدبن على، تفسیر غریب القرآن.
[۶] . خوئى، معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۱۳۱.
[۷] . حموى، معجم الادبا، ج ۱، ص ۱۰۸؛ ر. ک: مقاله نقش شیعه در پیدایش و گسترش دانش مفردات، از مجموعه آثار کنگره بینالمللى نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامى.
[۸] . ابن اثیر، النهایه فى غریب الحدیث و الاثر، مقدّمه مؤلف.
[۹] . طوسى، فهرست، ص ۵.
[۱۰] . همو، معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۱۴۳.
[۱۱] . زیدبن على، تفسیر غریب القرآن، مقدمه محقق.
[۱۲] . همو، معجم الادبا، ج ۱، ص ۱۰۸.
[۱۳] . امین، اعیان الشیعه، ج ۱۰، ص ۱۱۵.
[۱۴] . طریحى، مجمع البحرین، مقدمه.
[۱۵] . مجاهد مرداوى، مناهج التألیف المعجمى عند العرب معاجم المعانى و المفردات، ص ۳۲.
[۱۶] . عقیقى بخشایشى، طبقات مفسران شیعه، ج ۲، ص ۱۱۳.
[۱۷] . بیهقى، تاریخ حکما الاسلام، دمشق، ص ۱۱۲.
[۱۸] . ذهبى، سِیر اعلام النُّبلا، ج ۱۳، ص ۵۰۶.
[۱۹] . راغب اصفهانى، مفردات ألفاظ القرآن، ص ۱۴.
[۲۰] . امین، اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۱۲۶.
[۲۱] . آقابزرگ طهرانى، الذریعه إلى تصانیف الشیعه، ج ۵، ص ۴۵.
[۲۲] . افندى، ریاض العلما و حیاض الفضلا، ج ۲، ص ۱۷۲.
[۲۳] . جعفریان، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، ش ۹۵، از ص ۹۲ تا ۷۳.
[۲۴] . ایازى، روش شناسى مطالغات دینى، بهارو تابستان ۱۳۹۳، سال اول، ش ۱.
[۲۵] . همو، مفردات ألفاظ القرآن، ص ۸۳- ۱۸۵.
[۲۶] . همو، ص ۲۴۷، ۲۴۸ و ۲۹۶.
[۲۷] . همو، ص ۱۵۰.
[۲۸] . همو، ص ۵۷.
[۲۹] . همو، ص ۸۶۴.
منبع: کتاب نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم ادبى.
نویسنده: حسین شیرافکن و جمعى از محققان.
