اشاره:
رخشنده اعتصامی متخلص به پروین (۱۲۸۵-۱۳۲۰ش)، از شعرای زن ایران. پروین تحت تاثیر شخصیت علمی و ادبی پدرش اعتصامالملک رشد کرد و اولین شعرش را در هفت‌سالگی سرود. خمیرمایه شعر اعتصامی را مضامین اخلاقی (گاهی با رنگ سیاسی) تشکیل می‌دهد. او در سرودن مناظره[۱] یکی از بهترین‌هاست. پروین، نشان درجه سوم علمی رضاشاه را نپذیرفت و درخواست وی برای تدریس به ملکه را رد کرد. پس از وفات او مراسم دولتی برای وفات و بزرگداشت‌اش برگزار نشد. مقبره او در آرامگاه خانوادگی اعتصامی در حرم حضرت معصومه(سلام‌الله علیها) است.
زندگی‌نامه
پروین، در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ در تبریز به دنیا آمد.[۲] نام او، ابتدا رخشنده بود[۳] و پروین را که تا آن تاریخ نامی مرسوم برای دختران نبود[۴] به عنوان تخلص شعری انتخاب کرده بود، هر چند در شناسنامه وی نیز نام پروین آمده است.[۵] پدرش، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام الملک، از ادیبان، نویسندگان و مترجمان عصر خود و مادرش، که اختر نام داشت[۶] و در زندگینامه‌های پروین معمولاً از او یاد نمی‌شود، دختر میرزا عبدالحسین مقدّم العداله از شعرای اواخر دوره قاجار و متخلص به «شوری» بود.[۷]
کودکی تا ازدواج
پروین در کودکی همراه با پدر به تهران آمد و در این شهر ساکن شد.[۸] خانه پدر پروین به سبب شخصیت ادبی و علمی اعتصام الملک محل آمدوشد و محفل دوستانه اشخاصی همچون حاج سیدنصرالله تقوی و دهخدا و بهار بود و اعتصام الملک با تسلط بر زبانهای عربی و فرانسه، به کتب و مجلاتی که در آن زمان از قاهره، دمشق، بغداد، قفقاز و اروپا به ایران می‌رسید، دسترسی داشت.[۹] پروین زیر نظر پدر و در محیطی علمی و ادبی تربیت شد و با افکار نخبگان ادب عصر خود آشنا شد. مقدمات فارسی و عربی را نزد پدر آموخت و در «مدرسه اناثیه امریکائی» تهران به تحصیل پرداخت و در ۱۳۰۳ش در هجده سالگی از آن مدرسه فارغ‌التحصیل شد و مدتی نیز در همانجا تدریس کرد.[۱۰] ده سال پس از این تاریخ، یعنی در تیر ۱۳۱۳ ازدواج کرد. شوهرش که پسرعموی پدر او و افسر شهربانی بود، وی را چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه ــ که محل خدمت وی بود ــ برد، اما پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه همسر به منزل پدر بازگشت و در مرداد ۱۳۱۴ رسماً از او جدا شد. به گفته ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین که منبع اصلی اطلاعات مربوط به زندگی خصوصی پروین است، «این ازدواج متناسب نبود» و «اخلاق نظامی» همسر پروین «با روح لطیف و آزاد» او مغایرت داشت ؛ علاوه بر این، پروین از محیط منزه خانه پدری، پس از ازدواج «ناگهان به خانه‌ای وارد شد که یک دم از مشروب و دود و دم تریاک خالی نبود».[۱۱]
چاپ دیوان تا درگذشت
دیوان پروین نخستین بار در ۱۳۱۴ش به طبع رسید. در آن زمان، بیست سال از شروع شاعری او می‌گذشت و اهل ادب با اشعار او در دوره دوم مجله بهار که به همت پدر وی انتشار می‌یافت، آشنا بودند.[۱۲] در هفتم بهمن همان سال، وزارت معارف در بیست و سومین جلسه شورای عالی معارف ــ که به ریاست علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف، تشکیل شده بود ــ به پیشنهاد اداره انطباعات آن وزارتخانه، اعطای نشان درجه سوم علمی را به پروین تصویب کرد و در ۱۳۱۵ش آن را برای پروین فرستاد.[۱۳] در مرداد همان سال با سمت کتابدار دانشسرای عالی به استخدام وزارت معارف درآمد.[۱۴] پروین در سوم فروردین ۱۳۲۰، در آستانه سی و پنج سالگی، بیمار شد و در پانزدهم همان ماه (شب شنبه شانزدهم)، احتمالاً به مرض حصبه، درگذشت و در حرم حضرت معصومه (علیه‌السلام) در قم در مقبره خانوادگی در کنار پدر به خاک سپرده شد.[۱۵]
پس از وفات
پس از درگذشت پروین، مراسم رسمی دولتی به مناسبت وفات و در بزرگداشت وی برپا نشد و مدیر کانون بانوان نیز، به سبب برخی ملاحظات، برای برگزاری مجلس یادبود پروین در آن کانون اقدامی نکرد.[۱۶] از پاسخ محرمانه فرمانداری قم در ۱۸ فروردین ۱۳۲۰ به تلگراف رمز وزارت کشور در باب «موضوع حمل جنازه دختر اعتصام الملک» تلویحاً می‌توان دانست که دستگاه امنیتی رضاشاه نسبت به او حساسیت داشته است.[۱۷] دوستان و علاقه‌مندان پروین به مناسبت نخستین سالگرد درگذشت او در فروردین ۱۳۲۱ (پس از مرگ رضاشاه) مجلس یادبودی برای وی برپا کردند، و با سرودن اشعار نسبت به سکوت دوران پهلوی در حق پروین واکنش نشان دادند. از جمله اشعاری که در نخستین سالگرد درگذشت پروین سروده شد، شعری بود به زبان عربی از سیدمحمدجمال هاشمی (متوفی ۱۳۹۷)، که آن را در مجله الثقافه مصر منتشر کرد. این شعر در شعراءالغری[۱۸] و نیز در مجموعه مقالات[۱۹] همراه با ترجمه آمده.
روحیات شخصی، رد پیشنهاد رضاشاه
در دیوان او غیر از قطعه‌ای که در «تعزیت پدر» و شعری که برای سنگ مزار خود سروده و نیز شعر «نهال آرزو» که برای جشن فارغ التحصیلی کلاس خود در خرداد ۱۳۰۳ش گفته است و یکی دو شعر دیگر، شعر دیگری که صراحتاً به شناخت شخص شاعر کمکی کند، وجود ندارد. آنچه از مضامین و معانی اشعار پروین می‌توان درباره خلقیات و روحیات او استنباط کرد، دلبستگی عمیق نسبت به پدر، شوق به علم‌آموزی، پاکدامنی و ظلم‌ستیزی و همدردی با محرومان و… است.
وی دعوت رضاشاه برای معلمی ملکه را نپذیرفت[۲۰] و نشان درجه سوم علمی دولت وقت پهلوی را به رضاشاه پس‌فرستاد چرا که آن نشان را توهین به خود می‌دانست.[۲۱]
شعر پروین
اشک یتیم:
روزی گذشت پادشهی از گذرگهی فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست
پرسید زان میانه یکی کودک یتیم کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست
آن یک جواب داد چه دانیم ما که چیست پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست
نزدیک رفت پیرزنی کوژپشت و گفت این اشک دیده‌ی من و خون دل شماست
ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است این گرگ سالهاست که با گله آشناست
آن پارسا که ده خرد و ملک، رهزن است آن پادشا که مال رعیت خورد گداست
بر قطره‌ی سرشک یتیمان نظاره کن تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست
پروین! به کجروان سخن از راستی چه سود؟ کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست؟
(دیوان پروین اعتصامی)
شعر پروین «تعلیمی» و اخلاقی است، نه غنایی و تغزلی. در تقسیم‌بندی شعر به نو و کهن، پروین را باید در ردیف کهن‌سرایان قرارداد، هرچند در بعضی از اشعار او، به‌ندرت ابتکاراتی برای دست‌یافتن به قالبهای تازه مشاهده می‌شود.[۲۲] ملک الشعراء بهار[۲۳] سبک شعری پروین را سبکی مستقل می‌داند مرکب از دو سبک خراسانی در قصاید و عراقی در قطعات و مناظرات. واژگان شعر پروین فاخر و فخیم است و در آن از لغات و اصطلاحات عربی مهجور و یا بعضی لغات فرنگی که بر اثر تحولات اجتماعی ناشی از ترقی و تجدد در دوران او معمول بوده است، خبری نیست. پروین گاهی از اوزان و بحور نامطبوع استفاده کرده[۲۴] و از حیث طرز بیان مفاهیم و معانی، مخصوصاً به «مناظره» و «سؤال و جواب» توجه داشته است. در دیوان او بیش از هفتاد نمونه مناظره آمده که وی را از این حیث در میان همه شاعران فارسی زبان ممتاز ساخته است ؛ این مناظرات نه فقط میان آدمیان و جانوران و گیاهان، بلکه میان انواع اشیا از قبیل سوزن و نخ نیز اتفاق می‌افتد. شعر پروین، روان و آسان فهم است و به قول پدرش اعتصام الملک برای مبدّل کردن آن به نثر، جابه‌جا کردن کلمات کافی است و نیازی به افزودن و کاستن چیزی نیست[۲۵]. می‌توان گفت که شعر پروین از نمونه‌های شعر سهلِ ممتنع است. خصوصیت دیگر شعر او یکدستی و یکنواختی همه‌جانبه‌ای است که در کل دیوان او دیده می‌شود و «احساسات متضاد و احوال و حوادثی که شاعر را برانگیخته، هیچ وقت طرز و سبک خاص او را از اختیارش» بیرون نیاورده است.[۲۶]
بعضی از منتقدان، شعر او را شعر «سیاست و اخلاق» نامیده و گفته‌اند که «سلاست کلام شاعرانه و صلابت پیام سیاسی و مهابت خلل ناپذیر اخلاق» در شعر او جمع شده است[۲۷]؛ پروین در شعر «صاعقه ما ستم اغنیاست» به تقبیح ظلم می‌پردازد، در «ای رنجبر» زحمتکشان را به انقلاب در برابر ظالمان فرا می‌خواند، در «تیره بخت» فقر را به تصویر می‌کشد و در «شکایت پیرزن» مشروعیت سیاسی دولت را مورد شک و تردید قرار می‌دهد.
در شعر پروین، از عشق به معنای متعارف آن، خبری نیست و به گفته بهار[۲۸] «دورباشِ عصمت و عفاف» به او رخصت نداده است که به این موضوع بپردازد. دیوان پروین از حیث وصف بیواسطه طبیعت نیز ضعیف است و وصف طبیعت در آن به صورتی غیرمستقیم و در لابلای اشعار دیگر آمده است.در شعر او، هزل و تعبیرات رکیک دیده نمی‌شود، هرچند که پروین در برخی از اشعار برای بیان مقصود خود از ریشخند استفاده کرده است. احوال شخصی و ماجراهای روزمره زندگی فردی یا حوادث سیاسی و اجتماعی زمانه نیز در شعر او تقریباً انعکاسی ندارد و تعداد اشعاری که بنوعی به شخص او یا به زمانه او ربط مستقیم پیدا می‌کند از شمار انگشتان یک دست تجاوز نمی‌کند، از آن جمله است شعر «زن در ایران» که در اسفند ۱۳۱۴ به مناسبت رفع حجاب سروده است. این شعر به سبب تأیید کشف حجاب و مذمّت چادر موجب ناخشنودی متدینان شده است. بعضی، اشعار او را متعلق به خود او ندانسته و به شاعرانی مانند دهخدا نسبت داده‌اند[۲۹] و یا متعلق به رونق علیشاه (متوفی ۱۲۲۵) دانسته‌اند[۳۰] و یا به شاعری منسوب کرده‌اند که از وی، بدون ذکر نام، تحت عنوان «بزرگترین شاعر متصوف ایران» یاد کرده و در یک بیانیه سیاسی بهار را به سبب غفلت از این امر به باد ناسزا گرفته‌اند.[۳۱]
تاثیرپذیری از شعر دیگران
بهار [۳۲] که مقدمه‌اش بر دیوان پروین الهام‌بخش منتقدان دیگر شده، از تأثیر ناصرخسرو و سنائی و حتی حافظ و سعدی بر پروین یاد کرده و دیگران نیز گهگاه شباهت مضمونی آشکاری میان بعضی از اشعار پروین با شعر قدما مشاهده کرده‌اند و فی‌المثل قطعه «اشک یتیم» او را با قطعه «آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی» از انوری یا مثنوی «لطف حق» را با ابیاتی از مثنوی مولانا هم‌مضمون دانسته‌اند[۳۳] مجله بهار نیز که به مدیریت اعتصامالملک منتشر می‌شد، مقالاتی داشت که پروین مضمون آنها را در اشعار خود، با دخل و تصرف، تکرار می‌کرد. شعر «یاد یاران» پروین اقتباسی از یک قطعه معروف شاعر انگلیسی، هوراشیو اسمیث (۱۷۷۹ـ۱۸۴۰ میلادی) است که اصل آن را اعتصام الملک، از ترجمه فرانسوی، در سال دوم مجله[۳۴] به فارسی ترجمه و نشر کرده بود[۳۵] همچنین، نشان داده‌اند که شعر طولانی «جولای خدا» با اقتباس از مقاله «عزم و نشاط عنکبوت» پدید آمده است ؛ مقاله‌ای که اصل آن از نویسنده‌ای آمریکایی به نام آرتور بریزبان بوده و به ترجمه اعتصام الملک در مجله بهار منتشر شده است.[۳۶] براین‌اساس، تأکید شده که یکی از ضروریات شناخت پروین اعتصامی تحلیل تطبیق برخی از اشعار او با برخی از مقالات مجله بهار است.[۳۷]
دیوان پروین
دیوان پروین مجموعاً مشتمل بر ۵۶۰۶ بیت در قالب ۲۰۹ قصیده و قطعه و غزل و مثنوی و ۵ قطعه کوتاه دو سه بیتی و یازده تک‌بیتی است[۳۸] و در آن جز پنج شش غزل دیده نمی‌شود؛ البته چنانکه در لغت‌نامه دهخدا (ذیل ماده) آمده است، این دیوان مشتمل بر همه اشعار او نیست؛ وی چند سال پیش از مرگ خود، یک قسمت از اشعارش را که مطلوب طبعش نبوده سوزانده است.
این شاعر به تشویق ملک الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ دیوان خود را منتشر کرد.[۳۹] اشعار او مورد استقبال کشورهای مختلفی قرار گرفته و در ابتدای سال ۲۰۰۸ میلادی در کشورهای عرب‌زبان با ترجمه «سمیر ارشدی» به چاپ دوم رسید.[۴۰]
میزان گرایش به شعر او
پروین در دو سه دهه اولِ پس از درگذشتش به جهت عدم گرایش‌های مارکسیستی و بی‌علاقگی به قالب‌شکنی شعر کهن فارسی، چندان مورد علاقه و توجه روشنفکران نبود.[۴۱] وقتی در آبان و آذر ۱۳۴۱ مقالاتی وهن آمیز درباره پروین در مجله روشنفکر به چاپ رسید، نه خود آن مجله و نه مجلات دیگر حاضر به چاپ جوابیه ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین، نشدند و وی ناچار شد که پاسخ خود را در جزوه‌ای مستقل چاپ و منتشر کند.[۴۲]
در بیست سال اخیر، شعر پروین بیش از گذشته محل اعتنا و ارزیابی و تحلیل واقع شده و نویسندگانی بر پایه اسلوبهای نقد جدید، اندیشه و سبک او را نقد کرده‌اند[۴۳] و برخی دیگر در مقالاتی، اندیشه و سبک او را با توجه به اوضاع و احوال تاریخی و اجتماعی زمانه او ارزیابی کرده‌اند.[۴۴] امروزه، شعر پروین در کتاب‌های مقاطع مختلف تحصیلی ایران جای‌گرفته، تعدادی از ابیات او به صورت مَثل درآمده و نویسندگان، گویندگان و خطیبان در بیان مقاصد خود از اشعار او استفاده می‌کنند.[۴۵] همچنین مدرسه‌ها و گذرگاههایی در سراسر ایران به نام او نامگذاری شده. در سالهای اخیر از دیوان او هرساله چندین چاپ به بازار می‌آید.
بزرگداشت پروین
تقویم رسمی و بزرگداشت‌ها
به مناسبت بزرگداشت پروین اعتصامی، بیست و پنجم اسفند در تقویم رسمی ایران روز بزرگداشت پروین اعتصامی نامگذاری شده.[۴۶] همچنین ۱۳۸۷ش در تاشکند ازبکستان، به مناسبت صدمین سال تولد پروین اعتصامی و در ۱۳۸۸ش بزرگداشتی دربیشکک قرقیزستان برای وی برگزار شد.[۴۷]
جایزه ادبی پروین اعتصامی
جایزه ادبی پروین اعتصامی، جشنواره‌ای است ویژه بانوان مسلمان و اهل قلم و به آثار ادبی اختصاص دارد. اولین دوره این جشنواره، در ۱۳۸۶ش برگزار شد و اختصاص به آثار منتشره در سالهای ۸۴ و ۸۵ش داشت.[۴۸] ششمین دوره این فراخوان در اسفندماه سال جاری (۱۳۹۳ش) برگزار خواهد شد و اختصاص به آثاری دارد که برای نخستین‌بار در سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ش منتشر شده‌اند.[۴۹]
فیلم پروین اعتصامی
بنا بود فیلمی به کارگردانی فریدون حسن‌پور در صدا و سیمای ایران درباره پروین اعتصامی ساخته شود. شروع تحقیقات و نگارش فیلم‌نامه و… به سال ۱۳۸۴ش برمی‌گردد. در ۱۳۸۶ش حسن‌پور با ارسال نامه‌ای به خبرگزاری فارس، انصراف خود را از کارگردانی این فیلم سینمایی، به دلیل مسائل مالی اعلام کرد. ایفای نقش پروین اعتصامی در این فیلم به عهده شقایق فراهانی بود.[۵۰]
پی نوشت:
۱.شعری است که به شیوه گفتگو و سؤال‌وجواب طرح شده باشد؛ گفتگو به قصد غلبه بر حریف، ارزش تمثیلی، ارزش نمایشی و جاندارنمایی از ویژگی‌های مهم این نوع شعری به شمار می‌رود.
۲.ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۶
۳.لغت‌نامه دهخدا ذیل مادّه
۴.رجوع کنید به پروین گنابادی، پروین گنابادی : خادم زبان و ادب فارسی، ص۳
۵.رجوع کنید به چاوش اکبری، حکیم بانوی شعر فارسی : زندگی و شعر پروین اعتصامی، ص۴۲۲ ، تصویر شناسنامه پروین
۶.چاوش اکبری، حکیم بانوی شعر فارسی : زندگی و شعر پروین اعتصامی، ص ۴۲۲، تصویر شناسنامه پروین
۷.دیهیم، مجموعه گلها،یا، تذکره بانوان شاعره ایران : از پروین اعتصامی تا امروز، ج ۱، ص۱۳
۸.ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۶
۹.رجوع کنید به بهار، مجله
۱۰.ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۶
۱۱.ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۷؛ ابوالفتح اعتصامی، «پاسخ به مقالات مجله روشنفکر…»، ص۶۵
۱۲.رجوع کنید به دهخدا، ذیل ماده
۱۳.ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۷
۱۴.رجوع کنید به چاوش اکبری، ص ۴۲۳، تصویر حکم استخدام پروین
۱۵.ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۷ـ ۸؛ دهخدا، ذیل ماده
۱۶.دولت آبادی، ص۶۱
۱۷.رجوع کنید به چاوش اکبری، ص ۴۲۴
۱۸.خاقانی، ج ۱۱، ص۵۱ ـ ۵۲
۱۹.ص ۳۳ ـ ۳۵
۲۰.اسحاق، ص۱۷۷؛ نیز رجوع کنید به ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۷؛ مؤید، ص۲۱۷
۲۱.رجوع کنید به ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ص۷
۲۲.رجوع کنید به آرین پور، ج ۳، ص۵۴۴
۲۳.بهار و ادب فارسی، ج ۱، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱
۲۴.رجوع کنید به پروین اعتصامی، قصاید ۱، ۵، ۶، ۱۰، ۱۱
۲۵.یوسف اعتصامی، ص۱۵
۲۶.رجوع کنید به بهار، ج ۱، ص۲۱۲
۲۷.رجوع کنید به دباشی، ص۲۴۰ـ۲۶۳
۲۸.ج ۱، ص۲۱۵
۲۹.رجوع کنید به گرکانی، تهمت شاعری
۳۰.رجوع کنید به آیتی، ج ۲، ص۶۸
۳۱.رجوع کنید به مجموعه مقالات، ص۵۰ ـ ۵۹
۳۲.ج ۱، ص۲۱۲
۳۳.رجوع کنید به زرین کوب، ص۳۶۶ ـ ۳۶۷؛ درودیان، ص۱۰ ـ ۱۴
۳۴.ش ۲، رمضان ۱۳۳۹
۳۵.زرین کوب، ص۳۶۷؛ یوسفی، ص۴۱۷ـ ۴۱۸
۳۶.یوسفی، ص۴۱۷ـ ۴۱۸؛ کریمی حکاک، ص۲۸۰
۳۷.کریمی حکاک، ص۲۸۴
۳۸.مؤید، ص۲۱۶
۳۹.کتاب نیوز
۴۰.کتاب نیوز
۴۱.رجوع کنید به اسلامی ندوشن، ص۲۲۷
۴۲.ابوالفتح اعتصامی، «پاسخ به مقالات مجله روشنفکر…» ص۶۲ـ۶۹
۴۳.رجوع کنید به کریمی حکاک، ص۲۶۴ـ۲۸۴
۴۴.رجوع کنید به مؤید، ص۲۱۲ـ۲۳۹
۴۵.مثلاً رجوع کنید به مطهری، ص۷۷ ـ ۷۸
۴۶.پایگاه خبری آفتاب
۴۷.کتاب‌نیوز
۴۸.کتاب‌نیوز
۴۹.جامعه خبری تحلیلی الف
۵۰.کتاب‌نیوز
منابع
۱.آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج ۳ : از نیما تا روزگار ما، تهران ۱۳۷۴ش.
۲.آیتی، عبدالحسین، کتاب کشف الحیل، تهران ۱۳۲۶ش.
۳.اسحاق، م، «پروین اعتصامی»، در ادبیات نوین ایران : از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران ۱۳۶۳ش.
۴.اسلامی ندوشن، محمدعلی، نوشته‌های بی‌سرنوشت : «پروین اعتصامی»، تهران ۱۳۷۶ش.
۵.اعتصامی، ابوالفتح، «پاسخ به مقالات مجلّه روشنفکر راجع به پروین اعتصامی»، در مجموعه مقالات و قطعات اشعار که بمناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است، تهران ۱۳۵۳ش.
۶.همو، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، در مجموعه مقالات ؛ پروین اعتصامی، دیوان قصائد و مثنویات و تمثیلات و مقطّعات خانم پروین اعتصامی، تهران ۱۳۳۳ش.
۷.اعتصامی، یوسف، «یادداشتهای پدرِ شاعر»، در مجموعه مقالات.
۸.بهار، محمدتقی، بهار و ادب فارسی، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۱ش.
۹.گنابادی، محمدپروین، «پروین گنابادی : خادم زبان و ادب فارسی» (مصاحبه)، کتاب امروز (بهار ۱۳۵۲).
۱۰.چاوش اکبری، رحیم، حکیم بانوی شعر فارسی : زندگی و شعر پروین اعتصامی، تهران ۱۳۷۸ش.
۱۱.خاقانی، علی، شعراءالغری، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۲.دباشی، حمید، «شعر، سیاست و اخلاق : ارمغان پروین اعتصامی به شعر معاصر فارسی»، مجله ایران شناسی، ، سال ۱،ش ۲ (تابستان ۱۳۶۸).
۱۳.درودیان، ولی‌الله، درجستجوی سرچشمه‌های الهام شاعران و دو مقاله دیگر، تهران ۱۳۶۹ش.
۱۴.دیهیم، محمد، مجموعه گلها،یا، تذکره بانوان شاعره ایران : از پروین اعتصامی تا امروز، تبریز ۱۳۷۲ش.
۱۵.زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان حُلّه : مجموعه نقد ادبی، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۶.کریمی حکاک، احمد، «پروین اعتصامی، شاعری نوآور: تحلیلی از شعر ‘ جولای خدا،»، مجله ایران شناسی، سال ۱،ش ۲ (تابستان ۱۳۶۸).
۱۷.گرکانی، فضل‌الله، تهمت شاعری : تحقیقی در احوال و پژوهشی در دیوان اشعار پروین اعتصامی، تهران ۱۳۵۶ش.
۱۸.مجموعه مقالات و قطعات اشعار که بمناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است، تهران ۱۳۵۳ش.
۱۹.مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی ع از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران ۱۳۶۷ش.
۲۰.مؤید، حشمت، «جایگاه پروین اعتصامی در شعر فارسی»، مجله ایران شناسی، سال ۱،ش ۲ (تابستان ۱۳۶۸).
منبع مقاله: مقاله پروین اعتصامی در دانشنامه جهان اسلام و مقاله پروین اعتصامی در دایره المعارف بزرگ اسلامی
