هدف مامون از ولایت عهدی
مامون با تظاهر به تشیع (۱) – در صدد رفع مشکلاتی بود که از ناحیه ی علویون – از آغاز خلافت – بر سر راهش قرار گرفته بود او در این مبارزه، گام به گام حرکت کرد و در آخرین مرحله، تحمیل «ولایتعهدی » به امام رضا علیه السلام بود.
مامون در برابر اعتراضی که در مورد ولایتعهدی امام علیه السلام بر او شد چنین پاسخ داد: «این مرد [امام رضا علیه السلام] کارهای خود را از ما پنهان کرده و مردم را به امامت خود می خواند ما او را بدین جهت ولی عهد قرار دادیم که مردم را به خدمت ما بخواند و به خلافت ما اعتراف نماید و در ضمن شیفتگان ایشان بدانند که او آن چنان که ادعا می کند، نیست; و این امر (خلافت) شایسته ما است نه او! و همچنین ترسیدیم، اگر او را به حال خود بگذاریم در کار ما شکافی به وجود آورد که نتوانیم آن را پر کنیم و اقدامی علیه ما بکند که تاب مقاومتش را نداشته باشیم.
اکنون که در رابطه با وی این شیوه را پیش گرفته و در کار او مرتکب خطا شده و خود را با بزرگ کردن او در لبه ی پرتگاه قرار داده ایم، نباید در کار وی سهل انگاری کنیم.
بدین جهت باید کم کم از شخصیت و عظمت او بکاهیم تا او را پیش مردم به صورتی در آوریم، که از نظر آنها شایستگی خلافت را نداشته باشد، سپس در باره ی او چنان چاره اندیشی کنیم که از خطرات او که ممکن بود متوجه ما شود جلوگیری کرده باشیم » . (۲)
«ابا صلب هروی » نیز در خصوص واگذاری ولایتعهدی به علی بن موسی الرضا علیه السلام می گوید: «ولایتعهدی را به امام واگذاشت، تا به مردم نشان دهد که او چشم به دنیا دارد و بدین ترتیب، موقعیت معنوی خود را پیش آن ها از دست بدهد» . (۳)
به غیر از اهدافی که مامون در مورد ولایتعهدی حضرت اظهار کرد، برای کنترل امام رضا علیه السلام نیز نگهبانان و جاسوس هایی را گمارد تا اخبار امام را به وی برسانند. (۴)
عکس العمل امام رضا علیه السلام در برابر پیشنهاد ولایت عهدی
اولین واکنش امام هشتم علیه السلام نسبت به پیشنهاد مامون در خصوص ولایتعهدی، این بود که از آمدن به خراسان سرباز زد چرا که آمدن او به «مرو» یک پیروزی سیاسی برای مامون به حساب می آمد. (۵)
کلینی از «یاسر خادم » و «ریان بن صلت » نقل کرده است: وقتی کار امین پایان یافت و حکومت مامون استقرار یافت، نامه ای به امام علیه السلام نوشته و از او خواست تا به خراسان بیاید، ولی امام هرگز به درخواست او جواب مساعد نمی داد (۶) مامون در سال ۲۰۰ه . ق نامه ها و پیک های متعدد به مدینه، حضور حضرت رضا علیه السلام فرستاد و آن حضرت را با تاکید و تشدید به خراسان دعوت کرد (۷) در حدیث آمده است: مامون از نوشتن نامه در این رابطه دست بردار نبود. (۸)
تا این که «رجاء بن ابی الضحاک » را مامور کرد که امام علیه السلام را به این مسافرت مجبور کند. (۹)
وداع امام هشتم از مدینه و مکه: شیخ صدوق رحمه الله از محول سجستانی آورده است:
«وقتی که فرستاده ی مامون برای بردن امام رضا علیه السلام از خراسان به مدینه آمد، من آنجا بودم.
امام علیه السلام به منظور خدا حافظی و برای وداع، به مسجد النبی کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و مکرر با قبر پیامبر صلی الله علیه و آله وداع می کرد و بیرون می آمد و نزد قبر باز می گشت و با صدای بلند گریه می کرد.
من به امام نزدیک شده، سلام کردم امام جواب سلام مرا داد، حضرت را در رفتن به سفر خراسان تهنیت و مبارک باد گفتم.
امام فرمود: به دیدن من بیا زیرا از جوار جدم خارج می شوم و در غربت از دنیا می روم و در کنار قبر هارون مدفون می شوم! من همراه حضرت به خراسان رفتم، تا این که از دنیا رفت و در کنار قبر هارون به خاک سپرده شد. (۱۰)
امیه بن علی می گوید: من در آن سالی که حضرت رضا علیه السلام در مراسم حج شرکت کرد و سپس به سوی خراسان حرکت نمود، در مکه با او بودم و فرزندش امام جواد علیه السلام (که پنج سال داشت) با او بود.
امام با خانه ی خدا وداع می کرد و چون از طواف خارج شد، نزد مقام رفت و در آن جا نماز خواند.
امام جواد علیه السلام بر دوش موفق (غلام حضرت) بود که او را طواف می داد.
نزدیک حجر اسماعیل، امام جواد علیه السلام از دوش موفق پایین آمد و مدتی طولانی در آن جا نشست موفق گفت:
فدایت شوم برخیز.
امام جواد علیه السلام فرمود: نمی خواهم. مگر خدا بخواهد. آثار غم و اندوه در چهره اش آشکار شد.
موفق نزد امام رضا علیه السلام آمد و گفت: فدایت شوم، حضرت جواد علیه السلام در کنار حجر اسماعیل نشسته و بلند نمی شود.
امام هشتم علیه السلام نزد فرزندش آمد و فرمود: بلند شو عزیزم.
حضرت جواد علیه السلام عرض کرد: «چگونه برخیزم با این که خانه ی خدا را به گونه ای وداع کردی که دیگر نزد آن بر نمی گردی! » .
امام رضا علیه السلام فرمود: «حبیب من برخیز» آنگاه حضرت جواد علیه السلام برخاست و با پدرش به راه افتاد. (۱۱)
امامت حضرت جواد علیه السلام: «حسن بن علی وشاء» می گوید که امام رضا علیه السلام به من فرمود:
انی حیث ارادوا الخروج من المدینه، جمعت عیالی فامرتهم ان یبکوا علی حتی اسمع، ثم فرقت فیهم اثنی عشر الف دینار ثم قلت: اما انی لا ارجع الی عیالی ابدا. (۱۲)
«موقعی که می خواستند مرا از مدینه بیرون ببرند، خانواده ام را جمع کرده و به آن ها امر کردم که برایم گریه کنند تا صدای گریه ی آن ها را بشنوم. سپس در میان آن ها دوازده هزار دینار تقسیم کردم و به آن ها گفتم من دیگر به سوی شما بر نمی گردم » .
سپس دست پسرش حضرت امام جواد علیه السلام را گرفت و به مسجد برد و او را به قبر مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله چسبانید و نگهداری او را به برکت روح مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله از خدا خواست.
حضرت امام جواد علیه السلام به پدرش نگاه کرد و گفت: به خدا سوگند به سوی خدا می روی.
سپس امام هشتم علیه السلام به خدمتکاران و نمایندگان خود دستور داد تا از حضرت جواد علیه السلام اطاعت کنند و با او مخالفت ننمایند و به آن ها تفهیم کرد که فرزندش امام جواد علیه السلام جانشین اوست. (۱۳)
امام رضا و ایران
شهر «مرو» مرکز خلافت مامون بود.
به دستور مامون، امام هشتم شیعیان را از مدینه به بصره و از آن جا به اهواز و سپس از مسیر فارس به نیشابور و بعد به خراسان آوردند و حضرت را از طریق کوفه نیاوردند (۱۴) .
در بعضی از کتب تاریخی آمده است که امام از طریق «قم » آورده شد. (۱۵)
امام رضا علیه السلام در مسیر خود به نیشابور رسید جمعیت بسیاری از حضرت استقبال کردند هنگام عزیمت به سوی «مرو» جمعی از دانشمندان اهل سنت از امام خواستند تا حدیثی از آباء گرامش نقل کند، امام دستور داد پرده ی کجاوه را کنار زدند، مردم در حال هجوم بودند و سروصدا می کردند، امام از مردم خواست تا ساکت شوند، آنگاه فرمود:
پدرم از پدرش تا امیر المؤمنین علی علیه السلام و او از پیامبر صلی الله علیه و آله و او از جبرئیل نقل کرد که خداوند فرمود:
کلمه لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی. (۱۶)
«کلمه توحید، سنگر محکم من است، پس هر کس داخل آن گردید، از عذاب من در امان است » .
امام رضا علیه السلام بعد از اندک تاملی، به آن ها فرمود: این موضوع شروطی دارد.
وانا من شروطها. (۱۷)
«پذیرش امامت من، از جمله ی شروط آن است » . (۱۸)
بیست هزار و به قولی بیست و چهار هزار نفر. این سخن را نوشتند. (۱۹)
به این ترتیب، حضرت ثامن الائمه علیهم السلام، شرط توحید را، ولایت و امامت آل علی علیه السلام را پذیرا بودن، دانست.
از دیگر موضع گیری های آشکار امام علیه السلام در خصوص امامت، فرمایش آن حضرت است در کنار مامون – موقعی که مسئله ی ولایتعهدی را مطرح کرد – امام چنین فرمود: «مامون حقی را به ما داد که دیگران آن را نپذیرفتند» . (۲۰)
تا قبل از موضع گیری شفاف امام علیه السلام در مورد امامت، این موضوع فقط در میان خواص مطرح بود; ولی پس از طرح این مطلب مهم، در میان عامه ی مردم نیز گسترش پیدا کرد.
اثبات این مسئله که «امامت، حق علویون است » از نکاتی است که حرکت تبلیغی ایشان در توضیح معنای امامت و مناظرات آن حضرت تاثیر منحصر به فردی در آن داشته است. (۲۱)
امام رضا علیه السلام در مرو: حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام با همراهان وارد مرو شد و در خانه ای که برایشان در نظر گرفته بودند، مستقر شد و مورد تکریم مامون قرار گرفت. (۲۲)
از متون تاریخی بر می آید که مامون ابتدا خلافت را به امام علیه السلام پیشنهاد کرد; ولی امام علیه السلام آن را به شدت رد کرد.
مامون برای جلب رضایت امام علیه السلام تلاش کرد.
این رایزنی ها در مرو بیش از دو ماه طول کشید، ولی امام علیه السلام به هیچ وجه موافقت نکرد.
مامون افراد دیگری را نزد امام فرستاد و آن ها نتوانستند امام علیه السلام را متقاعد سازند که ولایتعهدی را بپذیرد.
وقتی دیدند به این روش کاری از پیش نمی برند; امام را گاهی تلویحا و گاهی صراحتا به مرگ تهدید می کردند. (۲۳)
در برخی تواریخ آمده است که مامون نذر کرده بود که اگر بر برادرش امین پیروز شود خلافت را به امام رضا علیه السلام واگذارد، اگر این مطلب درست باشد این سؤال مطرح می شود که چرا امام را به قبول خلافت مجبور نکرد بلکه ولایتعهدی را به ایشان تحمیل کرد؟ !
و بعد از آن که حضرت قبول نکرد چرا او را به حال خود وانگذاشت؟ !
امام رضا علیه السلام متوجه خطرات این بازی سیاسی بود لذا گر چه در سال ۲۰۱ قمری ولایتعهدی را قبول کرد ولی مکرر خبر مرگ خود را قبل از مامون گوشزد می کرد. (۲۴)
نظر امام رضا علیه السلام در خصوص قبول ولایتعهدی: امام رضا علیه السلام در پاسخ ریان (۲۵) که از حضرت پرسید: شما با آن همه زهد در دنیا چرا ولایتعهدی مامون را پذیرفتید؟
فرمود: قد علم الله کراهتی (۲۶) «خدا می داند که چقدر من از این موضوع ناخشنودم » .
علت پذیرش ولایتعهدی
امام رضا علیه السلام ولایتعهدی را پذیرفت در حالی که می دانست به قیمت جانش تمام خواهد شد، ولی اگر نمی پذیرفت علاوه بر جان خودش جان شیعیان نیز به خطر می افتاد.
در آن روزگار که تفکرات و فلسفه های الحادی و ضد دینی رواج کامل داشت.
اگر امام اقدامی می کرد که جانش را از دست می داد; شیعیان به انحراف کشیده می شدند. در آن روز وجود امام علیه السلام برای سلامتی افکار شیعیان ضروری بود. (۲۷)
علاوه بر این امام با قبول ولایتعهدی عملا از بنی عباس اعتراف گرفت که علویین حق حکومت دارند بلکه از بنی عباس هم برترند و غصب حق کسی دلیل حق نداشتن او نیست.
«ابن معتز» شاعر درباری در اشعارش به همین نکته اشاره می کند و می گوید: اگر مامون ولایتعهدی را به امام رضا علیه السلام داد، کسی فکر نکند خلافت و حکومت حق «رضا» و علویین است و مامون را در خلافت حقی نیست مامون ولایتعهدی را به امام رضا علیه السلام داد تا به او و علویون بفهماند حکومتی که شما برای آن خود را به کشتن می دادید نزد من ارزشی ندارد (شاعر متوجه شده بود که واگذاری ولایتعهدی اعتراف به حقانیت امام است و با این حرفها سعی می کرد حقیقت را واژگون جلوه دهد) . (۲۸)
نکته دیگر این که امام علیه السلام با قبول ولایتعهدی این شایعه را خنثی کرد که ائمه تنها به امور دینی مردم می پردازند و کار فقهی انجام می دهند;
اما به خیر و شر امور مسلمین کاری ندارند از این جهت است که امام رضا علیه السلام در پاسخ «محمد بن عرفه » که دلیل قبول ولایتعهدی را پرسید؟ فرمود:
به همان دلیل که جدم داخل شدن در شورای شش نفره را پذیرفت [من نیز ولایتعهدی را پذیرفتم.] .
در مجموع باید گفت: امام به قبول ولایتعهدی راضی نبود گر چه فوایدی در برداشت ولی خطرات آن بیشتر از نفع آن بود و کاملا معلوم بود که مامون امام را حذف فیزیکی یا معنوی خواهد کرد. (۲۹)
چگونگی شهادت امام رضا علیه السلام
عبدالنبی بشیر می گوید: مامون به من دستور داد ناخن های خود را بلند بگذارم و من نیز چنان کردم، سپس مرا خواست و چیزی شبیه (تمرهندی) به من داد و گفت: این را به همه ی دو دست خود بمال، من چنان کردم. سپس برخاسته و نزد حضرت رفت و به امام گفت: حال شما چطور است؟
امام فرمود، امید بهبودی دارم.
مامون پرسید هیچکدام از غلامان نزد شما آمدند؟
حضرت فرمود: نه.
مامون خشمناک شده و به غلامانش فریاد زد (که چرا رسیدگی به حال آن حضرت نکرده اند.) عبدالله بن بشیر می گوید: در این هنگام مامون به من گفت:
برای ما انار بیاور.
من چند انار حاضر کردم، مامون گفت: با دست خود آن ها را بفشار، من فشردم و مامون آب انار فشرده را با دست خود به حضرت خورانید و همان سبب وفات آن حضرت گردید و پس از خوردن آن افشره، حضرت دو روز بیشتر زنده نماند.
ابا صلت هروی می گوید: پس از آن که مامون از حضور امام رفت، من به محضرش رسیدم حضرت فرمود:
یا ابا الصلت قد فعلوها.
«ای ابا صلت! اینها کار خود را کردند» .
و در آن حال زبانش به وحدانیت و حمد خدا گویا بود. (۳۰)
پی نوشت ها:
۱) مروج الذهب، ج ۳ ص ۴۱۷- ابن اثیر، ج ۶ ص ۴۰۸٫ ۲) عیون اخبار الرضا، ج ۲ ص ۱۶۷- ۱۶۸ به نقل از حیات فکری سیاسی امامان شیعه، ج ۲ ص ۷۴، رسول جعفریان. ۳) همان، ص ۲۴۱٫ ۴) حیاه السیاسه للامام الرضا علیه السلام، ص ۲۱۴٫ ۵) حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ج ۲ ص ۷۸، سال ۱۳۷۱٫ ۶) همان، ص ۷۷٫ ۷) سوگنامه ی آل محمد، ص ۱۱۲، محمد محمدی اشتهاردی. ۸) اصول کافی، ج ۱ ص ۴۴۸- مسند الامام الرضا، ج ۱ ص ۶۴٫ ۹) حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص ۷۸٫ ۱۰) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج ۲ ص ۲۱۷٫ ۱۱) کشف الغمه، ج ۳، انوار البهیه، ص ۲۳۹، اعیان الشیعه، ج ۲ ص ۱۸٫ ۱۲) اثبات الوصیه، ص ۲۰۳- مسند الامام الرضا، ج ۱ جزء ۲ ص ۱۶۹٫ ۱۳) کشف الغمه، ج ۳ ص ۱۴۱- انوار البهیه، ص ۲۳۹٫ ۱۴) الخرائج والجرائح، ص ۲۳۶٫ ۱۵) انوار البهیه، ص ۲۴۰٫ ۱۶) معانی الاخبار، ص ۳۷۱، امالی صدوق، ص ۱۴۲، حلیه الاولیاء، ج ۳ ص ۱۹۲، عیون اخبار الرضا ج ۲ ص ۱۴۶٫ ۱۷) التوحید، ص ۲۵- ۲۶٫ ۱۸) این حدیث به حدیث سلسله الذهب معروف گردید. ۱۹) اعیان الشیعه، ج ۲ ص ۱۸، چاپ ارشاد. ۲۰) عیون اخبار الرضا، ج ۲ ص ۱۴۵، به نقل از حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ج ۲ ص ۱۰۵٫ ۲۱) همان، ص ۱۰۵٫ ۲۲) ارشاد مفید، ج ۲ ص ۲۵۱٫ ۲۳) الحیاه السیاسیه لامام الرضا علیه السلام، ص ۲۸۰٫ ۲۴) همان. ۲۵) علل الشرایع، ج ۱ ص ۱۳۹، امالی صدوق، ص ۷۲، بحار، ج ۴۹ ص ۱۳۰، حیات السیاسیه لامام رضا علیه السلام، ص ۲۸۲٫ ۲۶) بحار الانوار، ج ۴۹ ص ۱۳۰، علل الشرایع، ص ۲۳۸، حیاه الامام الرضا علیه السلام، ص ۲۴۴٫ ۲۷) الحیاه السیاسیه لامام الرضا علیه السلام، ص ۲۹۰٫ ۲۸) همان، ص ۳۰۸٫ ۲۹) همان، ص ۳۰۹٫ ۳۰) ارشاد مفید، ج ۲ ص ۲۶۱٫منبع: مبلغان ؛ اردیبهشت ۱۳۷۹، شماره ۴؛ ص۸۲
سید عباس رفیعی پورعلوی علویجه
