وَقْعَهُ صِفّین از کهن‌ترین و مهم‌ترین منابع تاریخ اسلام در موضوع زندگی امیرمؤمنان علی(ع) اثر نصر بن مزاحم متوفای ۲۱۲ق، مورخ شیعی است. مؤلف در این اثر در هشت جزء ابتدا تا انتهای کارزار صفین را بازگو میکند. وقعه صفین از معدود تک نگاری‌های برجای مانده در موضوع نبرد صفین است. ویژگی این اثر دقت مؤلف در بیان حوادث صفین حتی در جزئی‌ترین امور است.
ابوالفضل، نصر بن مزاحم بن سیار (یسار) عطار منقری، اهل عراق، مورخ شیعی قرن ۲ق است. از لحاظ طبقه راویان، برخی او را در ردیف ابو مخنف شمردهاند.شیخ طوسی او را از اصحاب امام باقر(ع) می‌داند. با این حال مورخان و تراجم نویسان در اعتبار نصر بن مزاحم اختلاف نظر دارند. ظاهرا دلیل این اختلاف، مذهب اوست. او در سال‌های پایانی عمرش در قیام ابوالسرایا، علیه بنی‌عباس شرکت کرد و ابوالسرایا مسئولیت بازار را به او سپرد. وقعه صفین، الجمل، الغارات، مقتل حجر بن عدی و مقتل حسین بن علی عناوین برخی از آثار اوست.
اهمیت کتاب
مؤلف در این کتاب به اخبار و حوادث جنگ صفین پرداخته و گزارش‌های بسیاری درباره این جنگ و حوادث پیش و پس از آن ارائه می‌دهد. اهمیت کتاب را از چند جهت می‌توان بررسی کرد. نخست، ارزش متنی کتاب به جهت قدمت تاریخی آن از یک سو و از طرفی دیگر، اشاره به اخبار و حوادث دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع)، و نیز به عنوان منبعی مهم برای رویدادهایی که منجر به جنگ صفین شده است.[۱]
محتوای کتاب
وقعه صفین، مشتمل بر هشت جزء است:
جزء اول از ورود علی(ع) به کوفه و سامان دادن اوضاع سیاسی-اجتماعی قلمرو حکومت خود آغاز تا ارسال نمایندگانی نزد معاویه را گزارش میکند.
جزء دوم رایزنی ها، چاره جویی ها، تبادل سفرا و نامه‌ها تا تدارک و تجهیز دو سپاه عراق و شام را در برمیگیرد.
جزء سوم به بسیج عمومی و حرکت دو سپاه به صفین اختصاص یافته و ضمناً وقایع جنبی مرتبط به جنگ را هم ترسیم میکند.
جزء چهارم مشتمل بر آغاز نبرد صفین تا بیان رجزهای جنگاوران دو سپاه را در برمیگیرد.
جزء پنجم سلحشوری و رزم آوری دو سپاه و روح حماسی جنگ را بیانگر است.
جزء ششم درگیری‌های نظامی همراه با تلاش‌های سیاسی دو سپاه و تبادل سفرا و نامه‌ها ادامه می‌یابد و با بن بست روبرو میشود.
جزء هفتم روایتگر عزم سپاه عراق جهت یکسره کردن کار جنگ و حیله عمروعاص در بالا بردن قرآن‌ها است.
جزء هشتم درباره پایان دردناک جنگ و ماجرای حکمیت و آثار و پیامدهای آن از جمله ظهور خوارج.[۲]
روش تألیف
شیوه این اثر، مانند دیگر آثار معمول در این دوره، حدیثی است و امتیاز آن، روایت کردن با دو یا سه واسطه از کسانی است که خود در جنگ صفین حضور داشته‌اند و از آنجا که این اثر در مکتب تاریخ نگاری عراق تدوین شده، سلسله اسناد بیشتر روایات آن به رجال و راویان شیعی مانند اصبغ بن نباته، حارث بن حصیره ازدی، صعصعه بن صوحان، جابر بن یزید جعفی منتهی میشود. اگر هم از راویان عامه چون شعبی، روایت میشود، روایات دلخواه و مورد قبول مؤلف است.[۳]
ویژگی‌های کتاب
نصر بن مزاحم به دلیل گرایش خاص خود به علی(ع)، خطبه‌هایی از آن حضرت را نقل کرده و به بسیاری از امور اجتماعی و فرهنگی به ویژه نظامی پرداخته است. او گاه چنان دقیق به گزارش تاکتیک‌های جنگی و روانی، شیوه آرایش سپاه، رجزها، هجوها و سوگواری‌ها و تصویر پردازی از جامه‌ها، اسلحه‌ها، آلات جنگی، وصف اسب‌ها و… می‌پردازد.[۴]
پیکار صفین ترجمه پرویز اتابکی
ترجمه‌های کتاب
این اثر تاکنون سه بار به فارسی بازگردانده شده است.
نخست تحت عنوان «سُندُس و اِستَبرَق» به قلم شیخ محمد مهدی مسجدشاهی در سال ۱۳۴۵ق به صورت چاپ سنگی در اصفهان منتشر شد.
بازگردان دوم به نام «واقعهُ ألصّفین در تاریخ» توسط کریم زمانی در سال ۱۳۶۴ش در تهران صورت گرفت.
از جمله ترجمه‌های موجود می‌توان به ترجمه این کتاب توسط پرویز اتابکی به عنوان «پیکار صفین» اشاره کرد که در سال ۱۳۶۶ش در تهران انجام گرفت.[۵]
چاپ‌های کتاب
این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۰۱ش در ایران و بار دیگر در سال ۱۳۴۰ق در بیروت به چاپ رسید. تا آنکه عبد السلام محمد هارون محقق مصری با استخراج متن کامل آن از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و مقابله و تطبیق آن با چاپ نخست به تصحیح و چاپ مجدد آن با اسلوبی علمی در یک جلد به سال ۱۳۶۵ق. همت گماشت.[۶]
پی نوشت:
۱. کتابخانه دیجیتال نور.
۲. فهرست ترجمه کتاب
۳. کتابخانه دیجیتال نور.
۴. کتابخانه دیجیتال نور.
۵. دکتر علی بیات، وقعه صفین
۶. پیکار صفین، ترجمه وقعه صفین، ص ۵ و ۶
منابع
۱. منقری، نصر بن مزاحم، وقعه صفین، تحقیق وشرح : عبد السلام محمد هارون، قاهره، المؤسسه العربیه الحدیثه، ۱۳۸۲ق.
۲. منقری، نصر بن مزاحم، پیکار صفین، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ش.
۳. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.
