امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کسی که نگاه غضب آلود به پدر و مادرش کند، هر چند که آنها به او ظلم کرده باشند، خداوند هیچ کدام از نمازهایش را قبول نمی‌کند».
اهمیت حقوق پدر و مادر از نظر قرآن کریم قرآن به حقوق پدر و مادر آن چنان اهمیت می‌دهد که در چند مورد بعد از نهی از شرک به خداوند، احسان و نیکی به پدر و مادر را سفارش می‌کند. به عنوان مثال در بیان عهدی که از بنی اسرائیل گرفته است می‌فرماید: “و [به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز الله را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید”.[۱]
مشخص است که پیمان گرفتن بر نیکی به والدین، بر اهمیت این امر اشاره می‌کند. در جای دیگر با عبارت “و قضی ربک” به معنای این که “پروردگارت حکم قطعی کرد” و باز بعد از نهی از شرک، به احسان پدر و مادر امر می‌کند.[۲] چنین مطالبی به کرات در آیات ۳۶ سوره نساء، ۱۵۱ سوره انعام، ۸ سوره عنکبوت و ۱۵ سوره‌های لقمان و احقاف نیز آمده است.
علاوه بر این تاکید‌ها، قرآن با ذکر نیکویی اولیا و انبیای الاهی به والدین خود به نحو دیگری به اهمیت این مطلب تأکید نموده است؛ مثلا در سوره مریم، ضمن بیان فضایلی که در وجود حضرت یحیی(علیه السلام) به ودیعه نهاده، او را نیکوکار به والدینش خوانده است.[۳]
اهمیت حقوق والدین در روایات
در روایتی حضرت امام صادق(علیه السلام) در جواب این سؤال که کدام اعمال برترند؟ می‌فرمایند: “نماز اول وقت، نیکی به والدین و جهاد”. آوردن نیکی به پدر و مادر بعد از نماز اول وقت و قبل از جهاد، نشان از اهمیت آن نزد ائمه دارد. در روایتی دیگر از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که نیکی به پدر و مادر را چه صالح باشند و چه بدکار، از جمله مواردی شمرده‌اند که هیچ کس نمی‌تواند بهانه‌ای در آنها بیاورد.[۴]
مصادیق حقوق والدین در قرآن و روایات
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «آزار رساندن به پدر و مادر، جزء گناهان کبیره است؛ زیرا خداوند کسی که مورد عاق والدین قرار گرفته است را گناه کار و شقی و بدبخت قرار داده است». در قرآن و روایات، مصادیق و مواردی از حقوق پدر و مادر بر فرزندان را به صورت جزئی بیان کرده است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
الف. خوش‌سخنی
در آیه‌ای می‌فرماید: “… چون یکی یا هر دو[پدر و مادر] به پیری رسند، حتی به آنان “اُف” مگو و آنها را از خود مران بلکه بزرگوارانه با ایشان سخن بگوی”.[۵] در روایتی نیز امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند اگر کمتر از “اف” عبارتی وجود داشت، خداوند از آن نهی می‌فرمودند.[۶]
ب. تواضع در مقابل آنها
در ادامه آیه بالا می‌فرماید: “و بال‌های تواضع خویش را از روی رحمت و مهربانی در برابر پدر و مادر فرود آر”.[۷] تعبیر استعاری “فرود آوردن بال رحمت” در این آیه بر حد اعلای تواضع در برابر والدین دلالت می‌کند.
ج. اطاعت از آنها
در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمودند: “فرزند سه وظیفه در قبال پدر و مادر دارد: شکر گذاری آنها در همه حال، اطاعت آنها در آنچه امر و نهی می‌کنند در غیر معصیت الاهی و خیرخواهی آنها در آشکار و خفا”.[۸]
د. دعا برای آنها
در همان آیات به دعا کردن برای پدر و مادر امر می‌فرماید: “… و بگو پروردگارا بر آنها[پدر و مادر] رحم کن همان طور که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند”.[۹]
علاوه بر این‌ها، به موارد جزیی‌تری نیز اشاره شده است؛ مثل روایتی از امام موسی بن جعفر(علیهماالسلام) که فرمودند: از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در باره حق والد بر فرزند سؤال کردند، ایشان جواب داد که فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود”.[۱۰] و در آیه‌ای نیز انفاق به والدین را مقدم بر هر انفاقی می‌کند و می‌فرماید: “از تو می‌پرسند که چه انفاق کنند، بگو هر مالی که می‌بخشید پس به والدین و نزدیکان و … ببخشید”.[۱۱]
عواقب بی‌احترامی به والدین
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «یکی از گناهانی که مانع قبول شدن دعا می‌گردد، و هوا را تیره می‌کند، عقوق والدین است»؛
یکی از واجباتی که در قرآن کریم – بعد از دستور به پرستش خداوند ذکر شده- نیکی به پدر و مادر است.(بقره، ۸۳)
لذا در قرآن و روایات، تأکید فراوانی بر رعایت حقوق والدین و نیکی و احسان به آنان شده است. در مقابل، رعایت نکردن این واجب، علاوه بر مجازات اخروی – در صورت توبه نکردن- مجازات دنیایی را نیز در پی دارد که در این جا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱- سلب توفیق در انجام عبادات و ترک گناهان؛ امام رضا(علیه السلام) در این باره می‌فرماید: «خداوند، عقوق والدین و نافرمانی از آنان را حرام کرده است؛ زیرا این کار، باعث سلب توفیق الاهی در اطاعت از دستورات او می‌شود».(شیخ صدوق، علل الشرایع، ج ۲، ص ۴۷۹)
۲- جلوگیری از استجابت و برآورده شدن دعا؛ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «یکی از گناهانی که مانع قبول شدن دعا می‌گردد، و هوا را تیره می‌کند، عقوق والدین است»؛(کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالحدیث، ج ۴، ص ۲۵۷) و تیره شدن هوا کنایه از این است که بی‌احترامی به والدین، مانع ادراک قلب نسبت به حق است.(مازندرانى، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی-الأصول و الروضه، ج ۱۰، ص ۱۷۳)
۳- شقاوت و بدبختی؛ امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «آزار رساندن به پدر و مادر، جزء گناهان کبیره است؛ زیرا خداوند کسی که مورد عاق والدین قرار گرفته است را گناهکار و شقی و بدبخت قرار داده است».(علل الشرایع، ج ۲، ص ۴۷۹)
۴- مورد لعن و محروم شدن از رحمت خداوند؛ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «ملعون است، ملعون است کسی که پدر یا مادرش را کتک بزند. ملعون است، ملعون است کسی که والدین خود را آزار دهد».(شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۲۸۱) مقصود از لعن در آخرت؛ عقوبت الاهی و در دنیا؛ انقطاع و دور شدن از قبول رحمت و توفیق خداست.(راغب أصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ص ۷۴۱)
۵- پذیرفته نشدن نماز؛ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کسی که نگاه غضب آلود به پدر و مادرش کند، هر چند که آنها به او ظلم کرده باشند، خداوند هیچ کدام از نمازهایش را قبول نمی‌کند».(الکافی، ج ۴، ص ۶۵)
پی‌نوشت‌ها
۱- بقره، ۸۳،
2- “و قضی ربک ٲلّاتعبدوا الّا ایّاه و بالوالدین احسانا …” و پروردگارت حکم کرد که جز او را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید. اسراء، ۲۳،
3- “و بَرّا بوالدیه و لم یکن جبارا عصیا” مریم، ۱۴،
4- شیخ طوسی، التهذیب، ج ۶، ص ۳۵۰، درا الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ش.
5- اسراء، ۲۳،
6- کلینی، کافی، ج ۲، ص ۳۴۹،
7- اسراء، ۲۴،
8- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۶، موسسه الوفاء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۴ ق.
9- اسراء، ۲۴،
10- کلینی، کافی، ج ۲، ص۱۵۸، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ش.
11- بقره، ۲۱۵،
منابع: سایت اسلام کوئیست؛ کافی ج ۴؛ علل الشرایع، ج
منبع: بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان؛ فرآوری: آمنه اسفندیاری؛
