۵.الگوگیری و اسوه پروری
یکی دیگر از اصول و راه کارهای اساسی و بنیادین در امر تربیت و انتقال مفاهیم و ارزش ها به دیگران، استفاده از اصل الگوگیری و اسوه پروری است. این اصل که در مباحث روان شناختی تحت عنوان «یادگیری مشاهده ای» مطرح گردیده، اهمیت زیادی در یادگیری و تأثیرپذیری دارد. آلبرت بندورا که از طرفداران جدی این اصل است، اعتقاد دارد بیشتر یادگیری های انسان و تأثیرپذیری های او، از طریق یادگیری مشاهده ای انجام می‌شود.
ایشان اعتقاد دارد چیزهایی را که انسان به صورت سمعی و بصری مورد مشاهده قرار می‌دهد، تأثیرش از راه های دیگر بیشتر است. به عنوان مثال، ایشان می‌گوید وقتی ما فیلمی را به کودک یا بزرگسال نمایش می‌دهیم و یا در موقعیت اجتماعی با افراد خاصی ارتباط پیدا می‌کنیم، رفتارها و منش های آنان در ما تأثیر زیادی خواهد گذاشت. ایشان همچنین اعتقاد دارد هر قدر الگوی مورد مشاهده، احترام اجتماعی، شایستگی و تخصص، محبوبیت و جذابیت و رابطه ی عاطفی خوب با الگو گیرنده داشته باشد، تأثیرش زیادتر و بهتر خواهد بود.(۵۶)
در آموزه های اسلامی به بحث الگوپروری و اسوه پروری تأکید شده و سفارش شده تا با اعمال و رفتار نیکو دیگران را دعوت به خیر و دینداری کنیم(۵۷) و همچنین در قرآن کریم دستور دستور داده شده که: در وجود رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای شما اسوه و الگوی نیکویی وجود دارد و هست.(احزاب: ۲۱)
وقتی والدین ملتزم به نماز، قرائت قرآن، دعا، زیارت و …هستند در واقع از چند ناحیه می‌توانند تأثیرگذار باشند. از طریق اسوه بودن، الگوی قابل مشاهده بودن، جایگاه عاطفی و اجتماعی داشتن و همچنین از طریق آماده کردن شرایط و موقعیت برای فرزندان می‌توانند تأثیر معنوی و تربیتی خوبی بر فرزندان داشته باشند.
به عنوان نمونه، وقتی والدین فرزندان را به زیارت مرقد مطهر امامان معصوم (علیهم السلام) و امامزاده ها می‌برند، علاوه بر اینکه این عمل آنان الگو دادن به فرزندان است، فرزندان را در معرض و موقعیت تحولی عمیق و ماندگار قرار می‌دهند.
وقتی فرزندان به زیارت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) شرفیاب می‌شوند و با اعتقاد به اینکه آنان صدایشان را می‌شنوند و جوابشان می‌دهند و با اعتقاد به اینکه آنان منزلت و جایگاه بلندی پیش پروردگار دارند، شعله ی عشق آنها خرمن جانشان را می‌سوزاند و دل را مشتعل ساخته و آماده ی پرواز به سوی ارزش های به جا مانده از آنان می‌کند و به راهی می‌روند که اولیای دین رفته اند.
زیارت در واقع ایستادن در مقابل آینه است؛ چرا که انسان با زیارت، خود را در میزانی عرضه می‌کند که او را مورد سنجش قرار دهد. وقتی ما در برابر یک معصوم و امام قرار می‌گیریم و در مزار پیشوایان دین، با شناخت، بصیرت و علاقه ی قلبی، حضور می‌یابیم و می‌دانیم که اینان کمال مجسم و عینیت فضیلت و جلوه های عبودیت و پاکی اند، در این صورت عظمت آنان ما را متوجه نقایصمان می‌کند و پاکی آنان ما را از نابهنجاری رفتاری مان واقف می‌کند. اطاعت آنان معصیت ما را محو می‌کند و نورانیت آنان تیره جانی و تاریکی دل ما را، نورانی می‌سازد.
صفای آنان غل و غش ما را و خداترسی آنان، هواپرستی ما را، تعالی روح و رتبه والایشان، تنزل مقام و پستی منزل ما را، نمایان می‌سازد. حضور در مزار امامان پاک، ما را آگاه می‌کند که: اگر آنان در قله اند ما هنوز به دامنه هم نرسیده ایم. اگر آنان معصوم اند ما گرفتار معصیتیم. اگر آنان برگزیده ی خدایند ما در دام ابلیس و هوای نفس اسیریم. اگر آنان در اوج معراج معنوی اند، ما در هبوط مادی مانده ایم و اگر آنان بنده ی خدایند، ما در بند خودیم.
زیارت به عنوان یک عمل عبادی، زمینه ساز این تقارن و مقایسه ها و محاسبه ها است و تا این سنجش انجام نگیرد به کاستی های اخلاقی و معنوی خود اطلاع نخواهیم یافت. وقتی زائر با رعایت ادب، زمزمه های ویژه، درد دل های عاشقانه و تواضع در محضر اولیای خدا حاضر می‌شود و ادای احترام می‌کند؛ اگر این حالات استمرار یابد، در وجود او درونی شده، او را تربیت خواهد کرد. به ویژه وقتی می‌بیند دیگران نیز این حالات را دارند، تأثیرش بیشتر خواهد شد.
نکته ای که در انتهای این بحث باید تذکر دهم این است که گر چه تکرار و استمرار در اثر گذاری و نقش آفرینی اهمیت زیادی دارد، به طوری که ما خیلی از عبادت ها را تکرار می‌کنیم و برخی از آنان مثل نماز و ذکرهای آن را روزانه تکرار می‌نماییم؛ حتی در روان شناسی تبلیغات، تکرار و استمرار از اصول تبلیغات شمرده شده و کارایی زیادی برای آن ثابت شده است؛ اما اگر در تکرار جذابیت و تنوع و نوآوری وجود نداشته باشد، ممکن است تأثیر منفی بگذارد و این امر در رابطه ی با تربیت فرزندان می‌یابد به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.
به عنوان مثال، اگر والدین فرزندان را به طور مرتب به زیارت حرم امامان معصوم ببرند و یا مرتب به دعا و قرائت قرآن دعوت کنند، بدون اینکه ملاحظه ی توانایی و رغبت بچه ها را در نظر بگیرند و بدون اینکه تنوع و جذابیتی در کارها ایجاد کنند، ممکن است بچه ها، نفرت پیدا کنند و تمایل لازم را به این اعمال نشان ندهند. لذا می‌باید اعتدال و دقت لازم را داشت.
حضرت علی (علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: هر کسی از چیزی خوشش نیاید و برایش جذاب نباشد، و آن را دشمن بدارد، دوست ندارد به آن بنگرد و نزد او از آن یاد شود.(۵۸) از این فرمایش گهربار این استفاده برده می‌شود که باید کاری کنیم که فرزندان اعمال عبادی را با رغبت و شوق و علاقه انجام دهند و الاّ آثار منفی خواهد داشت.
نتیجه گیری
ــ نقش آموزه های اعتقادی در تربیت اعضای خانواده، بسیار اساسی است.
ــ تأثیر آموزه های عبادی در استحکام و تقویت خانواده، جدی و شگرف است.
ــ وظایف عبادی و اعتقادی افراد، به نحو شایسته و روشن در متون دینی بیان شده است.
ــ همسران از طریق الگو و اسوه بودن برای فرزندان، نقش زیادی در گرایش فرزندان به عبادت و معنویت دارند.
ــ در خانواده ای که التزام عملی به اعتقادات و عبادات وجود دارد، آرامش روانی، نورانیت درونی و مسایل اخلاقی موج می‌زند.
ــ امیدواری، پیشرفت مادی و معنوی و همینطور حس وظیفه شناسی نسبت به دیگران در خانواده های معتقد به آموزه های اعتقادی و عبادی، بسیار بالا است.
پی‌نوشت‌ها
۱.ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص ۳۲۷ــ۳۳۰.
2.Sherril, Larson.
3.Peterson.
4.علی احمد ابهری، نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری ها، ص ۲۸.
5.متقی هندی، کنزالعمّال، ح۵۶۶۷.
6.محمد رضا سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص۱۱۰.
7.دیمائتو، روان شناسی سلامت، ج۲، ص۷۵۷.
8.حرمت خود که همان Self-esteem» است به معنای میزان ارزش و اعتباری است که شخص برای خود قایل است. به عبارت دیگر گستره ای است که فرد خود را در آن پهنه، توانا، مهم، موفق و باارزش می‌داند (محمد صادق شجاعی، توکل به خدا،ص ۹۸).
9.همان، ص ۲۲۵.
10.حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۷.
11.کلینی، کافی، ج۳، ص۱۰۰ ،۱۰۱.
12.ر.ک: باقر غباری بناب، «باورهای مذهبی و اثرات آنها بر بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش۴.
13.مراد از دینداری در این پژوهش اعتقاد به خداوند و آموزه های دینی است و مراد از رضامندی، توافق زناشویی، رابطه ی مناسب با همسر، استحکام خانواده و همدلی بیشتر در زندگی است (مجتبی حیدری، دینداری و رضامندی خانوادگی، ص۱۹۲ و ۲۰۲).
14.Hunt.
15.همان، ص۳۴.
16.سید محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص۱۸۰ــ ۱۸۹.
17.ناصر سقای بی ریا، روان شناسی رشد با نگرش به منافع اسلامی، ج۲، ص ۵۵۵.
18.«مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی هست. برای آنهایی که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند».(احزاب: ۲۱)
19.کارل گوستاو یونگ، روان شناسی و دین، ص ۱۲،۱۳،۸۵و۱۷۴.
20.واکر هاپ، «دین به زندگی معنا می‌بخشد»، ترجمه اعظم پویا، نقد و نظر، ش۱و۲ص۱۴۱.
21.به عنوان مثال، سعد بن معاذ با وجود اینکه فردی درستکار بود به طوری که بعد از وفاتش پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) او را غسل و کفن کرد، ولی فرمود او با خانواده اش بدخلقی کرده و ممکن است عذاب شود (مجلسی، بحار الانوار، ج۶، ص۲۲۰).
22.امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «از رحمت خدا به دور است زنی که شوهر خود را اذیت کند و ناراحتش نماید؛ و سعادت مند است زنی که شوهر خود را اکرام کند».(همان، ج۱۰۰، ص۲۵۳).
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «کسی که همسرش را بدون دلیل بزند، در روز قیامت من دشمن او خواهم بود».(دیلمی، ارشاد القلوب، ج۱، ص ۱۷۵).
23.محمد رضا سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص۱۱۶.
24.عبدالواحد آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج۱، فصل۳۲، ص۳۶۳،ح ۷.
25.Sparawski.
26.Houghston.
27.Jerrigan.
28.Nack.
29.علی احمد پناهی، آرامش در پرتو نیایش، ص ۱۳۸.
30.الکسیس کارل، نیایش، ترجمه علی شریعتی، ج ۸، ص۳۲.
31.Koenig.
32.Larson.
33.دیوید فونتانا، روان شناسی، دین و معنویت، ص۳۵۶.
34.همان، ص۳۴۳.
35.علیرضا میراحمدی زاده و همکاران، «رضامندی زناشویی و تعیین عوامل تأثیرگذار بر آن» اندیشه و رفتار، ش۳۲، ص۵۷.
36.رضا مهکام، خانه گریزی دختران، ص۱۰۲.
37.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۹۳،ص۲۹۲.
38.همان، ج ۷۵، ص۱۱۷.
39.همان.
40.همان، ج ۶۷، ص۱۸۶.
41.نهج البلاغه، ترجمه عابدینی مطلق، حکمت ۲۵۲.
42.محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۳، ص۲۵۴.
43.امام خمینی (قدس سره)، آداب الصلوه(آداب نماز)، ص۳۵۰.
44.حسن بن محمد دیلمی، ارشاد القلوب، ج۱، ص۲۱۴.
45.میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، اسرارالصلوه، ص۵۳.
46.Dale Carnegie.
47.دیل کارنگی، آیین زندگی، ترجمه ریحانه سیف، ص۲۰۳.
48.شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشر، مناجات هشتم). جهت آشنایی با آثار تربیتی، روان شناختی و معنوی عبادات ر.ک: علی احمد پناهی، آرامش در پرتو نیایش.
49.برای شخصیت تعاریف زیادی ارائه شده از جمله آن را به مجموعه ای از خصوصیات نسبتاً ثابت و مداوم که فرد را از دیگری جدا می‌کند، تعریف نموده اند(سعید شاملو، مکتب ها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت،ص۱۳).
50.شولتز دوان، نظریه های شخصیت، ص ۱۱۹.
51.همان، ص ۲۴۵ــ ۲۴۷.
52.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۴۱، ص ۲۸۸.
53.نهج البلاغه، ترجمه ی دشتی، ص۶۷۲، قصار۲۰۷.
54.«وای بر نمازگزارانی که از نماز خود محافظت نمی کنند و اهمال دارند».(ماعون: ۴).
55.بی .آر، هرگنهان، مقدمه ای برنظریه های یادگیری ، ص ۳۷۹ــ۳۸۰.
56.دکتر بی.آر.هرگنهان، مقدمه ای بر نظریه های یادگیری ،ص ۳۷۹ــ۳۸۰.
57.«مردم را با اعمال خود به خوبی ها دعوت کنید و نه فقط با زبان».(مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص ۱۹۸).
58.محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص ۲۸۵.
منابع
نهج البلاغه، ترجمه ی سید جعفر شهیدی، تهران، آموزش و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲.
احمدی ابهری، علی، اندیشه و رفتار، مقاله نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری ها، ضمیمه ش ۹ و۱۰، تهران، انستیتو روان پزشکی، ۱۳۷۶، ص۴۰ــ۵۷.
امام خمینی (قدس سره)، آداب الصلوه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، ۱۳۷۰.
آزموده، پیمان و همکاران، «نقش دین در زندگی»، روان شناسی، ش۴۱، ۱۳۸۶، ص ۲۵ــ۴۰.
بی ریا، ناصر و همکاران، روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۷۵.
پناهی، علی احمد، آرامش در پرتو نیایش، قم مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،۱۳۸۴.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۲ق.
حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، قم، بی نا، ۱۳۷۶.
حیدری، مجتبی، دینداری و رضا مندی خانوادگی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)، ۱۳۸۵.
خوانساری، جمال الدین محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم،(تألیف تمیمی آمدی)، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳.
دوان شولتز، نظریه های شخصیت، ترجمه ی یحیی سید محمدی، تهران، ویرایش، ۱۳۸۴.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم، شریف رضی،۱۴۱۲ق.
سالاری فر، محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۶.
شاملو، سعید، مکتب ها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت، تهران، رشد، ۱۳۷۴.
شجاعی، محمدصادق، توکل به خدا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)، ۱۳۸۳.
شجاعیان، رضا، «ارتباط دعا با سلامت روانی»، اندیشه و رفتار، ش۱۳۸۱،۳ص ۵۸ ــ۷۰.
طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی،۱۳۷۳.
طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، تهران، دارالکتب الاسلامی، ۱۳۷۶هـ ق.
غباری بناب، باقر، «باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش۱۳۷۴،۴، ص۴۰ــ ۵۸.
فونتانا، دیوید، روان شناسی دین و معنویت، ترجمه ی ساوار، تهران، ادیان، ۱۳۸۵.
کارل، الکسیس، نیایش، ترجمه علی شریعتی، تهران، الهام، ۱۳۷۷.
کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه ی ریحانه سیف، تهران، پیمان، ۱۳۸۰.
متقی هندی، حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۰.
ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوه، بی جا، پیام آزادی، ۱۳۶۵.
مهکام، رضا، خانه گریزی دختران، قم، مرکز پژوهش اسلامی، صدا و سیما، ۱۳۸۳.
میراحمدی زاده، علیرضا و همکاران، «رضامندی و زناشویی و تعیین عوامل تأثیرگذار بر آن»، اندیشه و رفتار، ش۱۳۸۲،۳۲.
نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، بیروت، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، نقش دین در بهداشت روان، تهران، دفتر نشر معارف،۱۳۸۲.
واعظی نژاد، حسین، طهارت روح، نماز و عبادت در آثار شهید مطهری، تهران، ستاد اقامه نماز،۱۳۸۱.
هاپ واکر، ل، «دین به زندگی معنا می‌بخشد»، ترجمه ی اعظم پویا، نقد و نظر، سال هشتم، ش۱و۲، خرداد ۱۳۸۲، ص۱۲۰ــ ۱۴۵.
هرگِنهان.بی.آر، مقدمه ای برنظریه های یادگیری، ترجمه علی اکبر سیف، تهران، دوران، ۱۳۷۷.
یونگ، کارل گوستاو، روان شناسی و دین، ترجمه ی فؤاد روحانی، تهران، شرکت نشر کتاب های جیبی، ۱۳۷۰.
منبع: نشریه معرفت اخلاقی؛ بهار ۱۳۸۹؛ شماره ۲؛ علی احمد پناهی
