کودکان، برکت زندگی و سرمایههای آینده جامعه به شمار میآیند. آنان برای رشد و بالندگی خود، نیازها و در مفهوم دقیقتر، حقوقی دارند که باید به درستی به آن پرداخت. با توجه به نقش بیبدیل خانواده در بالندگی شخصیت کودک، پیش از همه، خانواده و سپس جامعه باید این حقوق را به خوبی بشناسند و خود را مکلف به پاسداشت آن بدانند. این حقوق در روایات اسلامی، به زیبایی تبیین شده است.
در این مجال، به جنبههای گوناگون تربیتی کودک از نگاه روایات و توصیههای دینی میپردازیم و در کنار آن، به مشکلات کنونی کودکان، از جمله کودکآزاری و بزهکاری کودکان اشاره میکنیم.
پیماننامه جهانی حقوق کودک
مجمع عمومی سازمان ملل، بر پایه نظر صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، پیماننامه حقوق کودک را در سال ۱۹۸۹ تصویب کرد و بیشتر کشور‌های جهان نیز بدان پیوستند. در این پیماننامه، وضعیت حقوقی ایدهآلی برای کودکان پیشبینی شده است و کشور‌هایی که به آن میپیوندند، باید بکوشند وضعیت رفاهی، حقوقی، آموزشی و پرورشی کودکان را تا سطح مورد نظر پیماننامه بالا برند.
دولت جمهوری اسلامی ایران نیز در سال ۱۳۷۲ به این پیماننامه پیوست، در این پیماننامه، از حقوق متعدد و متفاوتی برای کودکان صحبت شده است؛ از جمله حق حیات و کسب هویت، حق زیستن با والدین، حق ابراز عقیده و آزادی تفکر و مذهب و حق تفریح و بازی.
توصیه رهبری به مسئولان رسانههای گروهی
مقام معظم رهبری، کودک را ذخیره ارزشمند جامعه معرفی میکند و در مورد اهمیت وظیفه مسئولان رسانههای گروهی در تربیت کودک میفرماید: «رادیو، تلویزیون، رسانههای گروهی و غیره، بایستی بدانند و بفهمند که چه کاری با مغز، دل و احساس لطیف کودک انجام میگیرد.
وقتی کودک برنامههای تلویزیونی را میبیند، اثر آن امروز و فردا مشخص نخواهد شد، بلکه اثرش در جذبها، دفعها، احساسات، خداجوییها، خداخواهیها یا خدانخواهیها نشان داده خواهد شد.” ایشان همچنین مسئولان را به بازتاب دادن سیره اولیای دین توجه میدهد. تا مشاهده گردد که مثلاً پیامبر گرانقدر اسلام و پیروان وی، چگونه کوچکترین نکات تربیتی را از نظر دور نمیداشتند و با داشتن مسئولیت اجتماعی در تاریخ، از گفت و گو‌های صمیمانه با کودکان غافل نمیشدند».
نتیجه افراط در محبت، پرتوقع بار آمدن کودک، جوانه زدن ریشههای خودپسندی و سرکشی کردن کودکان در برابر حقیقت است.
در میان نامهای نیک
از جمله حقوق کودک، انتخاب نام نیکو برای اوست. نام نیک، بهترین هدیهای است که هر نوزاد در روز‌های نخست زندگی، از پدر و مادر میگیرد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: «نخستین هدیهای که هر یک از شما به فرزندش میبخشد، نام خوب است. پس بهترین نام را برای فرزند خود انتخاب کنید.”
در دامنه گسترده نامهای نیکوی جهان، برخی نامها، یادآور انسانهای شایسته و مقرب درگاه الهیاند. و بسیاری از مردم از سر محبت و ارادتی که به آن بزرگواران دارند، این نامها را برای فرزندان خویش برمیگزینند تا بذر محبت دوستان خدا را در دل فرزندانشان بکارند و راه درست زندگی را به آنان بنمایانند. وجود این نامهای زیبا، مایه برکت اهل خانواده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: «خانهای که نام محمد در آن باشد، خداوند روزی آن را گسترده گرداند. پس اگر فرزندتان را محمد نام گذاشتید، او را مزنید و دشنامش ندهید».
مقدس اردبیلی و تربیت مادر
مقدس اردبیلی، فقیه وارسته و محققی فرزانه و اسوه درایت و قداست بود. آن روز که مقدس اردبیلی از نجف به اردبیل سفر کرده بود، مردم از گوشه و کنار به دیدار او آمده بودند. وقتی مادر مقدس در مجلس حضور یافت، همگی به آن بانوی بزرگوار تبریک گفتند و از او پرسیدند که راز پیشرفت و مقامات عالی و معنوی فرزندش چه بود؟
مادر مقدس پس از حمد الهی در مورد تربیت او گفت: من هرگز لقمه شبههناک نخوردهام و قبل از شیر دادن او، وضو میگرفتم و ابدا به نامحرم نظر نمیانداختم و در تربیت کودک، بعد از باز گرفتنش از شیر میکوشیدم و نظافت و طهارت او را رعایت میکردم و با بچههای خوب او را مینشاندم.
«نگاه کردن پدر و مادر به فرزند از روی مهر و محبت، عبادت است».
والدین، همبازی کودکان
یکی از راههای شخصیت دادن به کودکان، بازی کردن والدین با آنهاست. این کار اندکی از وقت والدین را میگیرد، ولی آثار بسیار نیکویی دارد. بازی با کودک میتواند به شکل محبت کردن و شعر خواندن برای او باشد. نقل است که حضرت زهرا (علیهاالسلام)، امام حسن (علیهالسلام) را در کودکی بالا و پایین میانداخت و با او بازی میکرد و با زبان شعر میفرمود: «حسن جان! مانند پدرت باش و حق را از بند اسارت به‌درآور».
همچنین سیره زندگانی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، از همبازی شدن ایشان با کودکان خبر میدهد. در تاریخ آمده است که روزی حسین (علیهالسلام) در کوچه سرگرم بازی بود که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و یاران از آنجا میگذشتند. حضرت از ایشان جدا شد و در حالی که به سوی فرزندش گام برمیداشت، دستانش را گشود تا او را در آغوش بگیرد. کودک خندهکنان این سو و آن سو میگریخت و رسول اللّه نیز خندان از پی او میدوید. سرانجام ایشان، حسین (علیهالسلام) را گرفت و بوسید.
کودک و برنامههای تلویزیونی
کودکان خیلی بیشتر از بزرگترها، تحت تأثیر فیلمها و برنامههای تلویزیونی قرار میگیرند. پیامی که از راه برنامه تلویزیونی به کودک ارائه میشود، در فکر و روح آنها به خوبی نقش میبندد. این نقش، بسته به ویژگی برنامههای تلویزیونی، میتواند مثبت یا منفی باشد.
از یک طرف، خشکترین مفاهیم در قالب برنامههای جذاب برای بچه‌ها قابل فهم و پذیرش میشود و از سوی دیگر، برنامههایی که مانع آشنایی کودک با دنیای واقعیتها شود و مانند کارتونهای تخیلی، با قهرمانهای افسانهای و قدرتهای جادویی، او را در دنیای غیرواقعی غرق کند، برای کودک زیانبار است.
خشونت، ماجراجویی و هیجانهای کاذب، اگر صورت افراطی و پرحجمی در برنامههای تلویزیونی داشته باشد، در تکوین شخصیت کودک، اثر منفی میگذارد و در دوران پس از بلوغ، ناهنجاریهای روانی خطرناک در وی ایجاد میکند. بنابراین، بزرگترین محبت پدر و مادر در حق فرزندانشان این است که بر کودکان هنگام تماشای تلویزیون، نظارت داشته باشند.
میانهروی در محبت
در حالی که زیادهروی در محبت همانند محبت کم، برای کودک ضرر دارد و ریشه امید و نشاط و حیات را در وجود او میخشکاند. تعادل و توازن در مهرورزی، عامل بالندگی و رشد است. آنچه در دین سفارش شده، رعایت میانهروی است. امام باقر (علیهالسلام) میفرماید: «بدترین پدران، کسی است که در نیکی به فرزند خود، زیادهروی میکند.” (تاریخ یعقوبی، ج ۲)
آزاد گذاشتن فرزند به این معنا که هر کاری دلش میخواهد بتواند انجام دهد، این تصور را در ذهن کودک ایجاد میکند که جهان، تحت فرماندهی اوست و به کودکی نامسئول، خودخواه و پرخاشگر تبدیل میشود. از این رو، به والدین سفارش میشود، رفتار منطقی و معقولی با فرزند خود داشته باشند و از افراط و تفریط در محبت بپرهیزند.
کودکآزاری
متأسفانه در هر جامعه، کودکانی هستند که از سوی والدین یا دیگر افراد بالغی که مسئولیت آنان را به عهده دارند، آزار ببینند. این آزارها یا به صورت شکنجه فیزیکی است یا به صورت روانی مثل محرومیت از محبت، تحقیر و سرزنش یا تبعیض و توهین. آزار فیزیکی و روانی کودک، آثاری مخرب بر روح، روان و شخصیت کودک بر جای میگذارد.
در این میان، آموزههای روحبخش و انسانساز اسلام، به محبت به کودکان، سفارش میکند و بزرگسالان را از آزار کودک بر حذر میدارد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: «کسی که به خردسالان رحم نکند، از ما نیست». نبود محبت، ارتباطات صمیمی و تفاهم متقابل از عوامل مؤثر در بزهکاری کودکان و نوجوانان است. کودکی که از محبت پدر و مادر محروم مانده یا درست اشباع نشده است، در خود احساس حقارت، کمبود و محرومیت میکند و برای هر گونه انحرافی آمادگی دارد.
«سلام کردن به کودکان را تا لحظه مرگ ترک نمیکنم تا این رفتار پس از من، در میان مسلمانان سنت شود».(مستدرک الوسائل ۲/۹۶)
منبع: ملیحه آقاجانی؛ ماهنامه گلبرگ؛ شماره ۹۱
