اشاره:
میرزا یوسف آقا مجتهد پنجمین فرزند ذکور مرحوم آقاى حاج میرزا محسن اردبیلى در تاریخ هفدهم جمادى الاُولى سال ۱۲۷۱ ق در اردبیل متولد شد تحصیلات را در اردبیل در نزد اساتید زمان خود فرا گرفت و با برادران ارشد خود در محضر درس پدر و مرحوم آقاى حاج سید صالح انوارى حاضر شد در ۲۵ محرم ۱۲۹۵ پدر درگذشت و فرزندان ترک تحصیل نمودند. تا اینکه در غره ماه ذى حجه ۱۲۹۷ به عزم زیارت و حمل جنازه پدر با برادر خود مرحوم آقاى حاج میرزا لطفعلى آقا عازم عتبات عالیات گردید.
برادر بزرگ دیگرش آقا میرزا على اکبر که در این زمان در کرمانشاه به تحصیل اشتغال داشت در کرمانشاه به ایشان ملحق شده به کربلا رفتند. پس از ورود به کربلاى معلّى، حسب الوصیه جنازه پدر را در کفشدارى شرقى ایوان حضرت سید الشهداء علیه السلام دفن نمودند. برادران به علّت گرانى از اقامت و تحصیل منصرف شدند و قصد مراجعت به اردبیل نمودند و او تنها در روز تولّد حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم براى زیارت از کربلاى معلّى عازم نجف اشرف گردید. عصر روز ورود، مرحوم آخوند ملاّ محمد فاضل شربیانى از طرف مرحوم آیه الله آقاى حاج سید حسین کوه کمرى با ایشان ملاقات نموده مى فرماید: حسب الأمر حضرت آقا امروز از طرف ایشان با حضرت عالى ملاقات مى کنم و فردا خودم مى آیم که با همدیگر حضور آقاى کوه کمرى مشرّف شویم. فردا به محض شرفیابى، مرحوم کوه کمرى مى فرماید تو هم مثل برادرانت عازم اردبیل خواهى شد یا اینکه مشغول تحصیل مى شوى؟ عرض مى کند چندى به عنوان زیارت افتخار حضور دارم. گرفتارى هاى اردبیل و سرپرستى صغار پدرم مانع از اقامتم در عتبات عالیات است. پس از مذاکرات بسیار مرحوم کوه کمرى اجازه مسافرت نمى دهند و مى فرمایند در صورت تمرّد حکم به تحریم سفر شما خواهم داد. با این مقدّمات پس از سه سال ترک تحصیل دوباره امکان تحصیل براى ایشان فراهم مى گردد. و مدّت یک سال در محضر درس مرحوم آخوند ملاّ محمد فاضل شربیانى حاضر مى شود و به تحصیل مى پردازد ولى چون در این سالها مرحوم شربیانى به علّت کثرت مشاغل و اداره تمام امور شخصى حتى درس و بحث مرحوم کوه کمرى نمى توانست به تدریس کاملاً مواظبت نماید لذا از نجف به کربلا مهاجرت نموده و در آن جا رحل اقامت افکند در کربلا متن رسائل را با مرحومین آقایان حاج شیخ عبد الکریم حائرى و آقاى سید محمد اصفهانى و ثقه الإسلام شهید تبریزى و آقاى آقا میرزا محمد تقى شیرازى در حوزه درس مرحوم آقاى شیخ على یزدى معروف به مدرس که از اعاظم علما و مدرسین آن عصر بودند و اکابر طلاب از محضر درس ایشان مستفید مى شدند تحصیل نمودند. در این زمان نیز گرفتاری هاى اردبیل او را مجبور به ترک حوزه مى نمود که مرحوم آقاى حاج شیخ زین العابدین مازندرانى مانع شده و با مکاتبات خود مانع از مراجعت او به اردبیل شدند.
از سال ۱۳۰۱ ق به درس خارج مرحومین آقاى آخوند ملا حسین اردکانى و آقاى حاج شیخ زین العابدین مازندرانى حاضر مى شدند تا اینکه در سال ۱۳۰۴ ق در حالى که تصدیق اجتهاد از اساتید فوق در دست داشتند به اردبیل مراجعت کردند، و تا سال ۱۳۰۹ ق در اردبیل متوطن و در مسجد عالى قاپو به اقامه جماعت و وعظ مى پرداختند و در حسینیه مجتهد تدریس مى کردند و طلاب اردبیل از محضر درسشان مستفید مى شدند در همان سال از اردبیل عازم کربلا شد و تا سال ۱۳۱۴ ق در کربلا ساکن و در همین سال از کربلا عازم نجف اشرف شده در آنجا رحل اقامت افکنده، و چندى در مجالس درس اساتید بزرگ وقت آقایان شیخ محمد حسن مامقانى و حاج میرزا حسینِ میرزا خلیل تهرانى و آخوند ملا محمد فاضل شربیانى و حاج شیخ عبد الله مازندرانى و آقاى سید محمد کاظم یزدى و سایرین حضور یافته و بالأخره به درس فقه و اصول مرحوم آقاى آخوند محمّد کاظم خراسانى اکتفا نموده و دروس سایرین را ترک نمودند و تا آخر عمر مرحوم آخوند خراسانى نه تنها به درس فقه و اصول ایشان حاضر مى شدند، بلکه از محارم و مشاوران مرحوم آخوند شمرده مى شدند. این معنى از مکاتبات موجود کاملاً روشن است.
علاّمه تهرانى در شرح حال خود مى نویسد:
مدّتها در ایام تعطیل درس رجال مرحوم شریعت اصفهانى مى رفتم، و بزرگان اصحاب مرحوم آخوند ملا کاظم در آن درس رجال حاضر مى شدند، مثل آقا میرزا یوسف آقا اردبیلى و اخوى اش آقا میرزا عبد الله، و شیخ محمد على اصفهانى و مرحوم آقا سید ابو الحسن اصفهانى و غیر ایشان. درکتاب حاج میرزا محسن آقا مجتهد اردبیلى( ص ۱۶۵۱۶۱) نزدیک به صد کتاب و رساله از این عالم برشمرده است که بیشتر در فقه و اصول و بعضاً تصحیح کتب علماى گذشته چون جواهر الکلام است.
وفات
پس از وفات مرحوم آخوند در بین الطلوعین روز سه شنبه بیست و یکم ماه ذى حجه الحرام سنه ۱۳۲۹ ق حوزه هاى درس را ترک گفتند و تا اواسط سال ۱۳۳۲ ق در نجف اشرف مشغول زیارت و عبادت بودند و در آن سال به قصد قطع علاقه عازم اردبیل شدند و بر خلاف تصمیمى که داشتند به علّت بروز جنگ بین المللى اوّل در اردبیل ماندگار شده و در یازدهم شعبان سال ۱۳۳۹ ق دار فانى را و داع کرد و جنازه ایشان حسب الوصیه در سال ۱۳۴۴ ق به وسیله فرزند بزرگش مرحوم آقاى سلیمان محسن به نجف اشرف حمل و در اواسط وادى السلام که محل دفن اکثر برادرانش بود دفن شد.
