ولادت
حضرت آیت الله میرزا عبدالله مسلم ملکوتى ، در پانزدهم خرداد سال ۱۳۰۳ در حومه شهرستان سراب، واقع در ۱۳۰ کیلومترى تبریز به دنیا آمد. پدرش به شغل کشاورزى روزگار می‌گذراند و داراى تحصیلاتى نیز بود. اشتیاق خانواده آیه الله ملکوتى و نیز علاقه پدر، او را به تحصیل علوم دینى وا داشت به گونه‌اى که در پنج یا شش سالگى نزد عالم محل که خود از منسوبین او بود، توانست نوشتن و خواندن را فرا گیرد و با قرآن مجید و معارف آن آشنا شود و بخشى از قرآن را حفظ کند.
آیه الله ملکوتى، با فرا گرفتن قرآن در زادگاه خود به سراب آمد و در آنجا به فراگیرى کتابهاى متداول ادبى حوزه علمیه، همانند جامع المقدمات، سیوطى، مغنى، مطول، منطق و اصول فقه پرداخت و در هفده سالگى براى ادامه تحصیل، به تبریز رفت.
در حوزه علمیه تبریز، به مدت چهار سال اقامت داشت و از محضر استادان گرانمایه آن دیار همچون مرحوم آیه الله سید مهدى انگجى، مرحوم آیه الله میرزا فتاح شهیدى و مرحوم آیه الله میرزا محمود دوزدوزانی. بهره برد و کتابهاى شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه الاصول را به پایان رساند. ایشان در طى این سالها، کتابهایى را که پیش‌تر فرا گرفته بودند، به طلابى که تازه وارد حوزه شده بودند، تدریس می‌کردند.
با اتمام دوره سطح، در سال ۱۳۲۱ به منظور ادامه تحصیل و بهره‌گیرى از محضر عالمان و دانشمندان قم، بدانجا روانه شد. از نخستین روزهاى سکونت در شهر قم، به جد و جهد، در درس بزرگان حوزه علمیه حاضر شد و در علوم معقول و منقول، از محضر بزرگانى چون امام خمینی(ره) و علامه طباطبایى بهره برد. سپس به حوزه علمیه مشهد عزیمت کرد و ضمن انس با آستان ملکوتى على بن موسى الرضا(ع) از درس بزرگان آن دیار، همچون آیه الله میرزا مهدى اصفهانى استفاده نمود.
شوق فراگیرى علوم دینى، آیه الله ملکوتى را در سال ۱۳۳۴ به سمت نجف اشرف کشاند. انوار علوى چنان بر سر ایشان سایه افکند که توانست در آن دیار، به درس بزرگانى چون آیه الله سید ابوالقاسم خویى، آیه الله سید محسن حکیم راه یابد و کسب فیض نماید همچنین در این مدت از تربیت شاگردان ممتاز در فقه، اصول، فلسفه، کلام، ریاضى و … غافل نماند و بدین ترتیب، دین خود را به حوزه علمیه آن دیار نیز ادا کرد. اقامت دوازده ساله ایشان در نجف، در سال ۱۳۴۶ به پایان رسید و ایشان براى سپرى کردن اوقات فراغت در تابستان، به ایران آمد. با به پایان رسیدن تابستان، بار دیگر قصد نجف اشرف نمود اما درگیریهاى آن روز دولت ایران و عراق که به نا امن شدن مرزها انجامیده بود، او را از تصمیم خود بازداشت و دیگر باز، عازم شهر مقدس قم شد.
آیه الله ملکوتى، با ورود به شهر قم، تدریس فقه و اصول را آغاز کرد که با استقبال فراوان طلاب مستعد روبرو شد و نیز ایشان در کنار آن به تدریس فلسفه می‌پرداخت که حاصل آن، ظهور طلابى فرهیخته در حوزه علمیه امروز ماست.
اساتید
دوران تحصیل آیه الله ملکوتى، در محضر بزرگانى سپرى شده است که نام هر کدام، همچون ستاره‌اى در آسمان تشیع می‌درخشد.
ایشان در تبریز، دروس سطح را نزد مرحوم آیه الله میرزا فتاح شهیدى، مرحوم آیه الله سید کاظم شریعتمدارى، مرحوم آیه الله میرزا محمود دوزدوزانى و مرحوم آیه الله سید مهدى انگجى آموخت. با ورود به قم، در درس خارج فقه و اصول آقایان مرحوم حاج میرزا محمد فیض قمى و سید محمد حجت شرکت نمود. با ورود آیه الله بروجردى به قم از درس ایشان نیز بهره برد و در علوم عقلى به درس حضرت امام خمینی(ره) رفت. ایشان از امام(ره) به دقت، جدیت و همت بلند معظم له یاد می‌کند و از سجایاى اخلاقى ایشان، حضور دائمى در نماز جماعت را بر می‌شمرد.
همچنین ایشان در علوم عقلى از میرزا مهدى مازندرانى، شیخ ابوالقاسم اصفهانى، میرزا مهدى آشتیانى و علامه طباطبایى نیز بهره برده است.
در مشهد نیز به درس فلسفه شیخ سیف الله ایسى میانجى و هیأت و ریاضیات شیخ محمد رضا کرباسى رفت و نیز از محضر آیه الله میرزا مهدى اصفهانى بهره‌هاى فراوان برد.
استادان ایشان در نجف، میرزا عبدالهادى شیرازى، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودى و شیخ حسین حلی‌بودند که در درسهاى خارج فقه آنان شرکت می‌نموده است و نیز در درس خارج فقه و اصول آیه الله ابوالقاسم خویى حضور مداوم داشته است.
ایشان از دوستان دوره طلبگى خود به شیخ اسدالله اصفهانى و آقا سعید اشراقى اشاره می‌کند که هماره با آنها به مباحثه دروس فرا گرفته شده، می‌پرداخته است.
تدریس
آیه الله مسلم ملکوتى طبق سنت حوزه‌هاى علمیه، هم زمان با تحصیل به تدریس دروس به طلاب بعد از خود می‌پرداخت و در فقه و اصول، فلسفه، کلام، هیأت، ریاضى و … صاحب شاگردانى زبده بود و سه حوزه قم، نجف و مشهد خاطره سالها تدریس ایشان را در ذهن دارد.
فعالیتهاى سیاسى
زندگى آیه الله ملکوتى همچون بسیارى دیگر از علماى راستین، با مبارزات و فعالیتهاى سیاسى بسیارى همراه بود. در زمان سلطه حکومت ستمشاهى، ایشان لحظه‌اى از مبارزه با آن رژیم سرباز نزد و حتى دیگران را به فعالیت و مبارزه بر ضد شاه تشویق می‌کرد.
آیه الله مسلم ملکوتى با تأسیس کتابخانه و صندوق قرض الحسنه المهدى در شهر سراب، زادگاه خود، بر آن شد که با جذب جوانان متدین، آنها را براى مبارزه بر ضد رژیم شاه منسجم و متشکل سازد و در ضمن، مبانى اعتقادات آنها را نیز تقویت کند.
از فعالیتهاى دیگر ایشان در پیش از انقلاب، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود. در آن روزگار، جلسات جامعه مدرسین به صورت مخفى و در خانه افراد عضو، برگزار می‌شد. آیه الله ملکوتى با حضور مستمر در جلسات جامعه مدرسین، امضاى نامه‌هاى آن مرکز در حمایت از نهضت امام خمینی(ره) و تبادل نظر با گروهها و جناحهاى سیاسى براى وحدت هر چه بیشتر، نام خود را در شمار یاران باوفاى انقلاب و امام(ره) رقم می‌زد. افشاگری‌هاى ایشان در آن سالها، باعث شده بود که ساواک بارها ایشان را در قم و آذربایجان تحت تعقیب قرار دهد. حضرت آیه الله ملکوتى، در سالهاى مبارزه بر ضد رژیم با تبعیت و پیروى محض از فرمانهاى حضرت امام خمینی(ره) در برابر گروهها و دسته‌هاى انحرافى و التقاطى ایستاد و بر اسلامى بودن حرکت، پافشارى نمود.
فعالیتهاى سیاسى ایشان به پیش از انقلاب محدود نشد. با پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامى ایران در بهمن ۱۳۵۷، حضور سبز و پر صلابت ایشان در عرصه‌هاى گوناگون انقلاب، به بسیارى از مبارزان، امید می‌بخشید. ایشان با شرکت مستمر در دفتر استفتائات امام(ره) به مستحکم کردن پیوند امام و امت و نیز به حل مشکلات فقهى مردم می‌پرداخت و نیز به نمایندگى از طرف امام(ره) براى حل مشکلات مردم آذربایجان و زنجان، به آن دیار شتافت.
با شهادت آیه الله مدنى، امام جمعه تبریز، در سال ۱۳۶۰، امام خمینی(ره) آیه الله ملکوتى را به نمایندگى خود در آذربایجان و نیز به عنوان امام جمعه تبریز برگزید. تبریز در آن سالها دست خوش نزاعها و تحریک گروهکهاى ضد نظام براى ایجاد یأس از انقلاب اسلامى بود. آیه الله ملکوتى با افشاى این دسیسه‌ها و دعوت مردم و گروه‌هاى هوادار انقلاب به وحدت و یکپارچگى، دشمنان را از رسیدن به اهداف خود مأیوس نمود. ایشان بارها و بارها در خطبه‌هاى نماز جمعه و دیگر سخنرانیها، مردم را به حضور پر شور در جبهه‌هاى جنگ و کمک به رزمندگان دلیر اسلام فرا خواند و خود نیز از حمایت مادى و معنوى رزم آوران دفاع مقدس دریغ نورزید.
همچنین آیه الله ملکوتى در دوره اول و دوم مجلس خبرگان رهبرى، به نمایندگى از طرف مردم آذربایجان شرقى عضویت داشت و خدمات شایانى را در این عرصه نیز به انجام رساند.
آیه الله ملکوتى در سال ۱۳۷۳، با دعوت برخى بزرگان حوزه علمیه قم و نیز موافقت مقام معظم رهبرى از تبریز به قم آمد و با بر پا کردن درس خارج فقه و اصول، بسیارى از طلاب علوم دینى را شیفته درس خویش ساخت و بدین وسیله، سیره علما و دانشمندان این حوزه سترگ را پاس داشت.
فعالیتهاى علمى و فرهنگى
آیه الله ملکوتى، در عمر شریف خود فعالیتهاى فرهنگى شایانى را به جامعه شیعه تقدیم نموده است که از آنها به ذکر تألیفات و تدریسها بسنده می‌کنیم:
تألیفات
۱- الربا فى التشریع الاسلامى
۲- مسجد، مسجد شد (تاریخ کامل آذربایجان)
۳- المحاکمات (نقد و بررسى نظریات مرحوم میرزاى نایینى و مقایسه آن با نظریات دیگر علما)
۴- شرح کفایه الاصول
۵- یک دوره اصول مدوّن
۶- حاشیه بر اسفار
۷- حاشیه بر شفا
۸- الامن العالم فى الاسلام او الامر بالمعروف و النهى عن المنکر
۹- تفسیر سوره فاتحه
۱۰- المنافقون فى القرآن و السنه و التاریخ
۱۱- الفرق بین الدین و العلم و الفلسفه
۱۲- رساله توضیح المسائل
۱۳- مناسک حج
۱۴- مقتل الامام الحسین(ع)
۱۵- الحاشیه على العروه الوثقى
۱۶- الصلوه
۱۷- الحدود و الدیات
۱۸- رقبات موقوفه طبق وقف نامه.
وفات
آیت‌الله‌العظمی ملکوتی و امام جمعه سابق تبریزکه مدتی بود به علت بیماری ریوی در بیمارستان مسیح دانشوری تهران بستری شده بود، پنجشنبه ۴ اردیبهشت ۱۳۹۳ دار فانی را وداع گفت.
