گرایش اعتزالی مامون
بر اساس شواهد تاریخی، مامون با برخی از عالمان معتزلی نظیر اَبُوهُذِیل عَلّاف و نَظَّام مراوادتی داشت[۳۹] و مناصب حکومتی را به برخی از بزرگان معتزله واگذار کرده بود.[۴۰] او همچنین معتقد به نظریه مخلوق بودن قرآن بود. این شواهد موجب شد برخی از مورخان، نظریه گرایش مامون به معتزله را مطرح کنند.
در مقابل گزارش هایی وجود دارد که از ارتباط مامون با شخصیت های ضدمعتزلی خبر داده اند. یحیی بن اکثم به عنوان مشاور مامون که از دشمنان معتزله بود، یکی از این موارد است.[۴۱] این گزارش های متناقض موجب شده برخی اندیشه های اعتقادی مامون را آمیخته ای از دیدگاه های فرق کلامی بدانند.[۴۲]
تفتیش عقاید
مامون در اواخر حکومت خود برای آزمودن فقها، محدثان و قضات خود، محاکم تفتیش عقاید را تشکیل داد. بر اساس فرمان مامون در سال ۲۱۸ق معتزله مأمور شدند اعتقاد افراد را در مورد مخلوق بودن قرآن مورد تفتیش قرار دهند؛ کسانی که اعتقادی به مخلوق بودن قرآن نداشتند از منصب خود برکنار شده و بازداشت می‌شدند. بر اساس برخی گزارش ها اعترافات برخی از فقها به مخلوق بودن قرآن از روی ترس بود. از این اقدام مامون با عنوان محنت یاد می شود.[۴۳]
تشیع مامون
مذهب اعتقادی مامون یکی از مسائل اختلافی و چالشی مورخان شیعه، سنی و مستشرقان است. پیروی او از تشیع به معنای آنچه امامان شیعه بدان معتقد بودند، از سوی بعضی از مورخان شیعه رد می شود.[۴۴] از سوی دیگر در برخی از منابع معتبر اهل سنت بر تشیع مامون تأکید شده است؛ به عنوان نمونه ذهبی، ابن‌کثیر و ابن خلدون بر شیعه بودن او تصریح کرده، و در برخی موارد دولت عباسی را دولت شیعی معرفی کرده اند.[۴۵] سیوطی نیز شهرت تشیع مامون را نقل کرده است.[۴۶]
در برخی موارد سیاست ها و اقدامات مامون در دوستی با آل علی، اتهام رافضی بودن وی را از سوی مخالفان داخلی خود یعنی خاندان عباسی ساکن در بغداد به دنبال داشت.[۴۷]
دلایل موافقان تشیع مامون
در منابع تاریخی گزارش هایی از سیاست ها و عملکرد مامون در مدت خلافتش آمده است که حکایت از تمایلات شیعی او است. این نوع اقدامات مامون را می توان در چند مسأله تبیین کرد:
پیشنهاد خلافت و ولایتعهدی به آل علی (علیهم السلام)
مدعیان تشیع مامون معتقدند پیشنهاد واگذاری خلافت به امام رضا (علیه السلام) از سوی مامون ریشه در تربیت وی در فضای قرابت فکری معتزله و شیعه به‌ویژه در مسئله برتری امام علی (علیه السلام) در خلافت برمی‌گردد.
علاوه بر آن خراسانی بودن مادر مامون که به حقانیت امام علی (علیه السلام) و فرزندانش ایمان داشت و پرورش یافتن او نزد اهالی خراسان نقش مهمی در گرایش او به مذهب تشیع داشت.
طبق این ادعا مامون با خدا عهد بست اگر بر برادرش غالب شود، خلافت را به برترین فرد از خاندان علی (علیه السلام) واگذار می کند؛ از این‌رو پس از شکست امین به وعده خود وفا کرد و امام رضا (علیه السلام) را به عنوان ولیعهد خود انتخاب کرد.[۴۸] این اقدام مامون موجب شد برخی مورخین نظیر سیوطی او را شیعه افراطی بدانند.[۴۹]
بازگرداندن فدک به سادات علوی
مامون پس از بازگشت به بغداد و استقرار کامل حکومتش تصمیم گرفت فدک را به اولاد فاطمه (سلام الله علیها) برگرداند اما مخالفت ها زیاد بود. از این رو ۲۰۰ نفر از علما را به جلسه‌ای دعوت کرد و از آنان خواست نظر خود را راجع به فدک بیان کنند.
پس از ارائه نظرات مختلف نتیجه جلسه این شد که فدک متعلق به حضرت زهرا (سلام الله علیها) است و باید به وارثان اصلی آن برگردد. اصرار مخالفین موجب شد مامون جلسه ای دیگر با دعوت از علمای بیشتری از سراسر قلمرو اسلامی برگزار کند نتیجه این جلسه نیز مانند جلسه نخست بود.
از این رو در سال ۲۱۰ق به قثم بن جعفر والی مدینه نوشت فدک را به اولاد فاطمه برگرداند.[۵۰] به اعتقاد برخی پژوهشگران از آنجا که غصب فدک همواره به عنوان یک ابزار سیاسی در نزد خلفا برای فشار بر اهل بیت و شیعیان بوده، واگذاری آن توسط مامون نیز نشان از گرایش او به خاندان اهل بیت و حقانیت آنان بوده است.[۵۱]
خبر واگذاری فدک به صاحبان اصلی آن در سروده های شاعران نمایان شد. به عنوان نمونه دعبل خزاعی پس از برگرداندن فدک به اولاد فاطمه (سلام الله علیها) شعری سرود که مصرع اول آن این است:
اَصْبَحَ وَجْهُ الزَّمانِ قَدْ ضَحِکاً بِرَدَّ مَأْموُنُ هاشِمُ فَدَکاً
(ترجمه: برچهره زمان لبخند شادی نشست، آنگاه که مامون فدک را به بنی هاشم برگردانید.)[۵۲]
حلیت ازدواج موقت
مامون علیرغم مخالفت های موجود در جامعه اهل سنت، حرام بودن آن را برداشت و آن را مجاز اعلام کرد. البته پس از آنکه یحیی بن اکثم، قاضی القضاه مامون و از علمای اهل سنت به او گفت امام علی (علیه السلام) نیز ازدواج موقت را حرام می دانست او نیز از به احترام امام علی (علیه السلام) از این حکم صرف نظر کرد.[۵۳]
اثبات برتری امام علی (علیه السلام) بر خلفا و اعلام رسمی آن
در منابع معتبر شیعه و اهل سنت آمده است مامون مجلسی با حضور ۴۰ نفر از علمای برجسته اهل سنت آن دوره برپا و با آنان درباره برتری امام علی (علیه السلام) بر دیگر خلفا مناظره کرد و در آن مناظره بر آنان غلبه کرد و آنان به برتری امام علی (علیه السلام) بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتراف کردند.[۵۴]
علاوه بر آن مامون در سال ۲۱۲ق برتری امام علی (علیه السلام) بر ابوبکر و عمر را اعلام کرد.[۵۵]
بیزاری مامون از مدح معاویه و مجازات سب علی (علیه السلام)
مامون در سال ۲۱۱ق از کسانی که معاویه را مدح می کردند اعلام برائت کرد و مجازات برای افرادی که از او به نیکی یاد می کردند، در نظر گرفت.[۵۶]
تصریح مامون به تشیع خود و پدرش هارون
اعلام تشیع مامون توسط برخی مورخین گزارش شده است.[۵۷] در برخی از گزارش ها آمده است مامون به اطرافیان خود گفت مذهب شیعه را از پدرش هارون فراگرفته است. از او پرسیدند: اگر هارون عباسی شیعه بود چرا اهل بیت (علیه السلام) را می کشت؟ مامون در جواب گفته بود: «المُلکُ عَقیم» (حکومت پدر و فرزند نمی شناسد چه رسد به دیگران).[۵۸]
مخالفان نظریه تشیع مامون
تمایلات شیعی مامون در بستر اعتزال
برخی از مخالفانِ تشیع مامون معتقدند تمایلات شیعی مامون به دلیل رویکرد اعتزالی او بوده است؛ در دوره مامون گروهی از معتزلیان قرابت زیادی به شیعه و علویان داشتند. آنان مانند شیعه معتقد به برتری امام علی (علیه السلام) بر دیگر خلفا بودند و از ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام) حمایت و بر آن گواهی دادند.
بر اساس این نظریه پیشنهاد واگذاری خلافت به امام رضا (علیه السلام) از سوی مامون نه به دلیل اعتقاد او به مذهب شیعه دوازده امامی بلکه برای وانمود کردن دوستی با آل علی، تداوم حمایت ایرانیانِ دوستدار اهل بیت از او و مهار قیام های علویان بوده است.[۵۹]
تشیع مامون از نوع تشیع عام
عده ای نیز تشیع را به دو قسم تقسیم کرده اند: قسم نخست، تشیعی که مرادف ایمان خاص است و مراد از شیعه، شیعه دوازده امامی است. قسم دوم تشیع عام است. یعنی کسی که صرفاً معتقد به خلافت بلا فصل امام على (علیه السلام) باشد. بر همین اساس تشیع مامون و پدرش هارون و بنی عباس از نوع تشیع عام است.[۶۰]
مامون شیعه امام کش
مرتضی مطهری مناظره مامون با علمای اهل سنت در مسئله برتری خلافت امام علی (علیه السلام) را کم نظیر خوانده و گفته است: «قطعاً کمتر عالمی از علمای دین به خوبی مامون در مسئله خلافت استدلال کرده باشد، [او] در مسئله خلافت امیرالمؤمنین مباحثه کرد و همه را مغلوب نمود.»
مطهری گرایشات شیعی مامون را غیرقابل انکار میداند اما معتقد است او «شیعه امام کش» است. وی تشیع مامون را از نوع تشیع مردم کوفه در دوره امامت امام حسین (علیه السلام) دانسته که سرانجام ایشان را به شهادت رساندند.[۶۱]
علم در دوره مامون
مامون از جوانی به سبب تربیت نزد ایرانی ها، علاقه شدید به علم و حکمت داشت و همواره به ترجمه کتب از یونانی، سریانی، پهلوی و هندی به عربی توصیه می کرد. دربار او نیز مرکز اجتماع دانشمندان مذاهب مختلف و محل بحث و مناظره بود.[۶۲]
درگذشت
مامون در حالی که مشغول حمله به روم بود در ۱۸ رجب ۲۱۸ق به علت بیماری در بَدَندون از دنیا رفت و در طَرَسوس دفن شد.[۶۳] قبر وی در دوره کنونی در مسجد جامع شهر طرسوس در استان مَرسین جنوب ترکیه و در مرز سوریه واقع شده است.[۶۴]
پی نوشت ها
۳۹. ناظمیان فرد، مامون و محنت، پژوهش های تاریخی، ۱۳۸۸ش، ص۶۹ و ۷۰.
۴۰ . مسعودی، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ۱۳۴۹ش، ص۳۳۹.
۴۱. ابوبکر احمد بن علی، خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۴، بی تا، ص۱۹۹ و ۲۰۰.
۴۲. ناظمیان فرد، مامون و محنت، پژوهش های تاریخی، ۱۳۸۸ش، ص۷۰.
۴۳. ناظمیان فرد، مامون و محنت، پژوهش های تاریخی، ۱۳۸۸ش، ص۶۷-۷۸.
۴۴. الله اکبری، روابط علویان و عباسیان، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پاییز ۱۳۸۱ش، ص۲۷.
۴۵. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۲۳۶؛ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۹۷۸م، ج۱۰، ص۲۷۵-۲۷۹؛ ابن خلدون، العبر، تاریخ ابن خلدون، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۷۲.
۴۶. سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۹۹۷م، ص۳۶۳.
۴۷. نقوی، تأثیر ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام) بر قیام های علویان، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۱.
۴۸. اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۹۸۷م، ص۴۵۴؛ابن طقطقی، تاریخ فخری، ۱۳۶۰ش، ص۲۱۷.
۴۹. سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۹۹۷م، ص۳۶۳.
۵۰. یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۴۰؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۳۹م، ج۷، ص۱۵۶؛ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۶۷ش، ص۷۷.
۵۱. رهبر، «فدک نماد مظلومیت اهل بیت»، ۱۳۷۹، ص۱۸۱.
۵۲. یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ دوم، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۹.
۵۳. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، بی تا، ص۱۹۹؛ ناظمیان‌فرد، «مامون و محنت»، ۱۳۸۸ش، ص۷۱؛ موسوی، «متعه در نگاه فقیهان مسلمان»، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۵.
۵۴. ابن عبد ربه، عقد الفرید، ۱۹۸۷م؛ ج۵، ص۳۴۹-۳۵۹؛ کنتوری، عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار، ۱۳۶۶ش، ج۱۱، ص۹۵۳-۹۵۷.
۵۵. سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۹۹۷م، ص۳۶۴؛ حکیمی، «خاورشناسان و دیدگاه شیعه درباره جانشینی حضرت علی (علیه السلام)»، ش هشتم، ۱۳۸۹ش، ص۴۶؛ نیومن اندرجی، دوره شکل گیری تشیع دوازده امامی، ۱۳۸۶ش، ص۹۸.
۵۶. سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۹۹۷م، ص۳۶۴.
۵۷. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، دارالاندلس، بی تا، ج۴، ص۵؛ ابن اثیر جزری، ۱۹۶۷م، ج۵، ص۲۳۰.
۵۸. شوشتری، مجالس المؤمنین،، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۷۰؛ ابن‌بابویه، عیون اخبار رضا، نشر جهان، بی تا، ج۱، ص۸۸.
۵۹. طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۹۰ش، ص۱۳۳-۱۳۴.
۶۰. کنتوری، عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار، تحقیق: مولانا غلامرضا بروجردی، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۱۰۹-۱۱۳.
۶۱. مطهّری، مجموعه آثار، ۱۳۸۷ش، ج۱۸، ص۱۱۸.
۶۲. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج۱۳، مدخل مامون، ص ۲۰۰۸۳.
۶۳. طبری، تاریخ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۹۶۰م، ج۸، ص۴۷۲-۴۸۹؛ طقوش، دولت عباسیان، ص۱۶۰، ۱۳۹۰ش.
۶۴. مامون، پایگاه اینترنتی اولیاء نت، تاریخ درج:۱۳۹۳/۰۷/۲۷، تاریخ: مراجعه: ۱۳۹۵/۰۹/۱۴.
منابع
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- ابن صباغ مالکی، علی بن محمد بن احمد، الفصول المهمه فی معرفه الائمه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، تهیه و تنظیم: خلیل شحاده، دارالفکر، بیروت، ۱۹۷۸م.
- احمدمحمود، حسن/ ابراهیم الشریف، احمد، العالم الاسلامی فی العصر العباسی، قاهره، دارالفکر العربی، چ۵، ۱۹۶۶م.
- اصغری، اسد سولا، نگرشی بر حکومت مامون با تأکید بر مسائل شرق ایران، تهران، راه دانش، ۱۳۸۱ش.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، ترجمه هاشم رسولی محلاتی، تهران، صدوق، ۱۳۶۸ش.
- جهشیاری، محمد بن عبدوس، کتاب الوزارء و الکتاب، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قاهره، مطبعه المصطفی البابی الحلبی، چاپ اول، ۱۹۳۸م.
- خضری بک، محمد، الدوله العباسیه، قاهره، مؤسسه المختار للنشر و التوزیع، ۲۰۰۳م.
- خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۴، بی تا.
- دوری، عبدالعزیز، العصر العباسی الاول، بیروت، دارالطلیعه، چاپ دوم، ۱۹۸۸م.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج۱۳، مدخل مامون، ص ۲۰۰۸۳.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنوؤط، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.
- رضازاده لنگرودی، رضا، مقاله «استادسیس»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش، ج۸، ص۱۴۳و ۱۴۴.
- زریاب خویی، عباس، از مدینه تا مرو، اطلاعات، تاریخ درج: ۱۵ /۶ /۱۳۹۳ش، تاریخ مراجعه: ۱۳۹۵/۰۹/۰۹ش.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، تاریخ الخلفاء، بتحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، بی تا، بی جا.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تاریخ الخلفاء، تحقیق: صالح ابراهیم، دارصادر، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۷م.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات اسلامیه، بی تا.
- طبری، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۶۰م.
- طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی با اضافاتی از رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۰ش.
- عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۴۱.
- کنتوری، میرحامد حسین، عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار، تحقیق: مولانا غلامرضا بروجردی، قم، مولانا غلامرضا بروجردی، ۱۳۶۶ش.
- الله‌اکبری، محمد، روابط علویان و عباسیان، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، پیش شماره۱، پاییز ۱۳۸۱ش.
- الله اکبری، محمد، عباسیان از بعثت تا خلافت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- لیثی، سمیره مختار، جهاد الشیعه فی العصر العباسی الاول، بیروت، دارالجیل للنشر و التوزیع و الطباعه، چاپ دوم، ۱۹۷۸م.
- لیثی، سمیره مختار، جهاد شیعه در عصر در دوره اول عباسی، ترجمه محمد حاجی تقی، تهران، شیعه شناسی، ۱۳۸۴ش.
- مدرسی، محمد تقی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ترجمه حمید رضا آژبر، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- مرتضی حسینی عاملی، جعفر، زندگانی سیاسی هشتمین امام، ترجمه خلیل خلیلیان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۴۹ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.
- مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ناظمیان فرد، علی، مامون و محنت، پژوهش های تاریخی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال چهل و پنجم، ش۳، پاییز ۱۳۸۸ش.
- نقوی، سیداذکار، تأثیر قیام های علویان بر ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام)، سخن تاریخ، قم، مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) وابسته به جامعه المصطفی العالمیه، شماره ۶، پاییز ۱۳۸۸ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب اسحاق، تاریخ یعقوبی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
مامون، پایگاه اینترنتی اولیاء نت، تاریخ درج:۱۳۹۳/۰۷/۲۷، تاریخ: مراجعه: ۱۳۹۵/۰۹/۱۴.
