اشاره:
چنان که در حدیثی از امام باقر (علیه السّلام) آمده است که فرمود: «إذا قامَ قائِمُنا وَضَعَ یَدَهُ عَلی رؤوسِ الْعِبادِ فَجَمَعَ بِهِ عُقولَهُمْ وَ أَکَمَلَ بِهِ أَخلاقَهُمْ وَ کَمُلَتْ به أَحْلامهُم».[۱] «هنگامی که قائم ما قیام کند دستش را بر سر بندگان می‌گذارد و خردهای آنها را گرد می‌آورد و اخلاق‌شان را کامل می‌گرداند، و به وسیله‌ی او به رشد و کمال می‌رسند.» و در ضمن حدیث دیگری از آن بزرگوار نقل شده که فرمود:
«… وَ تُؤتُونَ الْحِکْمَهَ فِی زَمانِه حتّی أَنّ الْمَرْأهَ لَتَقْضی فِی بَیْتِها بِکِتاب اللهِ وَ سُنَّهِ رَسُولِ الله».[۲]
«در زمان او آن قدر به شما دانش و فرهنگ داده می‌شود که زن خانه‌دار در خانه‌ی خود با کتاب خدا و سنت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ داوری می‌کند.» [۳]
چند بشارت دیگر از کتاب اشعیا
بشارات فراوانی که درباره‌ی منجی عالم در کتاب اشعیای نبی وارد شده به قسمت عمده‌ای از برنامه‌های آن مصلح جهانی اشاره دارد که برخی از آنها را می‌آوریم:
۱ـ تأمین عدالت اجتماعی و امنیّت عمومی
۲ـ تأمین رفاه همگانی و آباد ساختن جهان
۱ـ تأمین عدالت اجتماعی و امنیّت عمومی
در فرازی از بشارت‌های کتاب اشعیا آمده که در زمان آن حضرت، عدالت اجتماعی برقرار خواهد گردید و امنیت عمومی به وجود خواهد آمد به گونه‌ای که مردم در صلح و صفا و صمیمیّت زندگی کنند و بهایم با هم سازش نمایند و در کنار هم با آسودگی بیاسایند:
«آنگاه انصاف در بیابان ساکن خواهد شد، و عدالت در بوستان مقیم خواهد گردید. و عمل عدالت، سلامتی و نتیجه‌ی عدالت، آرامی و اطمینان خاطر خواهد بود تا ابد الآباد. و قوم من در مسکن سلامتی و در مساکن مطمئن و در منزل‌های آرامی ساکن خواهند شد.»[۴]
۲ـ تأمین رفاه همگانی و آباد ساختن جهان
در فراز دیگری از بشارت‌های کتاب اشعیای نبی آمده که در آن زمان، بساط ظلم و ستم برچیده خواهد شد، و عدالت گسترش خواهد یافت، و فقر اقتصادی از میان خواهد رفت و نیازمندی‌های مادی و معنوی مردم تأمین خواهد گردید، و همگان به اخلاق حمیده‌ی اسلامی آراسته خواهند شد، و پرده‌های ظلمت و تاریکی به کنار خواهد رفت، و مردمان در ناز و نعمت زندگی خواهند کرد:
«برگزیدگان من، از عمل دست‌های خود تمتّع خواهند برد، زحمت بی‌جا نخواهند کشید، اولاد به جهت اضطراب نخواهند زایید؛ زیرا که اولاد برکت یافتگان خداوند هستند و ذریّت ایشان با ایشان‌اند. و قبل از آن که بخوانند من جواب خواهم داد، و پیش از آن که سخن گویند من خواهم شنید. گرگ و برّه با هم خواهند چرید، و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد، و خوراک مار خاک خواهد بود، خداوند می‌گوید که در تمامی کوه مقدّس من، ضرر نخواهند رسانید و فساد نخواهند کرد.»[۵]
ج) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب بوئیل نبی
در کتاب بوئیل نبی که از پیامبران پیرو تورات است، بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) و نزول حضرت عیسی (علیه السّلام) و محاکمه‌‌ی اسرائیل در آن روز سرنوشت ساز، چنین آمده است:
«آن گاه جمیع امّت‌ها را جمع کرده به وادی «یهوشافاظ»[۶] فرود خواهم آورد و در آنجا به ایشان درباره‌ی قوم خود و میراث خویش، اسرائیل (را) محاکمه خواهم نمود، زیرا که ایشان را در میان امتها پراکنده ساخته و زمین مرا تقسیم نموده‌اند و بر قوم من قرعه انداخته و پسری در عوض فاحشه داده و دختری به شراب فروخته‌اند تا بنوشند.»[۷]
و در جای دیگر از همین کتاب چنین آمده است:
«ای همه‌ی امّت‌ها! بشتابید و بیایید و از هر طرف جمع شوید ای خداوند شجاعان! خود را به آنجا فرود آور. امّت‌ها برانگیخته شوند. به «وادی یهوشافاظ» برآیند؛ زیرا که من در آنجا خواهم نشست تا بر همه‌ی امت‌هایی که به اطراف آن هستند داوری نمایم.»[۸]
و در همین زمینه در کتاب «عاموس نبی» آمده است که می‌گوید:
«بنابراین، ای اسرائیل! به این طور با تو عمل خواهم نمود، و چون که به این طور با تو عمل خواهم نمود پس ای اسرائیل! خویشتن را مهیّا ساز تا با خدای خود ملاقات نمایی.»[۹]
این فرازها ـ همچنان که ملاحظه می‌شود ـ از نزول حضرت عیسی (علیه السّلام) و داوری آن حضرت در «یوم الله ظهور» خبر می‌دهند.
و در همین رابطه، در کتاب «هوشیع نبی» در مورد بازگشت حضرت عیسی (علیه السّلام) خطاب به قوم یهود آمده است:
«و من برای افرادم[۱۰] مثل شیر و برای خاندان یهودا[۱۱] مانند شیر ژیان خواهم بود. من خودم خواهم درید و رفته خواهم ربود و رهاننده نخواهد بود.
من روانه شده به مکان خود خواهم برگشت تا ایشان به عصیان خود اعتراف نموده روی مرا بطلبند، در تنگی خود صبح زود مرا خواهند طلبید.»[۱۲]
نگارنده گوید: از آنجایی که در روایات اسلامی به صورت گسترده‌ای از نزول حضرت عیسی (علیه السّلام) گفتگو شده است و برخی از آیات قرآنی نیز بر این معنا دلالت دارد و همه‌ی طوایف اسلامی اعتقاد قاطع دارند که حضرت عیسی (علیه السّلام) به روی زمین باز می‌گردد و پشت سر حضرت مهدی (علیه السّلام) نماز می‌گذارد و حضرتش را تأیید می‌نماید و در ردیف یکی از معاونان آن حضرت قرار می‌گیرد ما نیز به پیروی از قرآن و پیشوایان معصوم ـ علیهم السّلام ـ ، فرازهای مزبور را از کتاب تورات نقل نمودیم، و توضیح آنها نیز پس از نقل بشارات انجیل بر همگان روشن خواهد شد.
د) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب «زکریای نبی»
در کتاب زکریای نبی ـ که یکی از پیامبران بزرگ بنی‌اسرائیل و از انبیای پیرو تورات است، بشارت ظهور آن یگانه منجی عالم چنین آمده است:
«اینک روز خداوند می‌آید و غنیمت تو در میانت تقسیم خواهد شد. و جمیع امتها را به ضدّ اورشلیم برای جنگ جمع خواهم کرد، و شهر را خواهند گرفت و خانه‌ها را تاراج خواهند نمود، و زنان را بی‌عصمت خواهند کرد، و نصف اهل شهر به اسیری خواهند رفت، و بقیه‌ی قوم از شهر منقطع خواهند شد.
و خداوند بیرون آمده با آن قوم‌ها مقاتله خواهند نمود چنان که در روز جنگ مقاتله نمود، و در آخر آن روز پای‌های او بر کوه زیتون که از طرف مشرق به مقابل اورشلیم است خواهد ایستاد… و آن یک روز معروف خداوند خواهد بود… و یَهْوه (خدا) بر تمامی زمین پادشاه خواهد بود. و در آن روز یَهْوه واحد خواهد بود و اسم او واحد.»[۱۳]
در اینجا لازم است این نکته را توضیح دهیم که در کتب عهدین (یعنی تورات و انجیل) کلمه‌ی «خداوند» بیشتر در مورد حضرت عیسی (علیه السّلام) به کار می‌رود، که در اینجا نیز چنین شده است. و جالب این که در این فراز بشارت که از تورات نقل کردیم، محل فرود آمدن حضرت عیسی و یوم الله بودن آن روز[۱۴] و جهانی شدن اسلام و سقوط رژیم اشغال‌گر قدس دقیقاً با روایات اسلامی مطابقت دارد.
البته باید توجه داشت که طبق آیات کریمه‌ی قرآن مجید، مضمون این پیش‌گویی‌ها یک بار در دوران گذشته در زمان بخت النصر انجام گرفته و یک بار دیگر طبق وعده‌های صریح قرآن کریم و نویدهای ظهور مبارک حضرت مهدی (علیه السّلام) در «یوم الله ظهور»، انجام خواهد گرفت، و نخستین قبله‌ی مسلمانان برای همیشه از اشغال یهودیان رهایی خواهد یافت و در تمامی جهان خدای یکتا را پرستش خواهد نمود، و در تمامی نقاط زمین ندای دلنواز وحدت به گوش خواهد رسید.
به هر حال، آنچه در این فراز در مورد سرنوشت یهودیان مغرور آمده است دقیقاً با روایات اسلامی منطبق است؛ زیرا از احادیث چنین استفاده می‌شود که ملت یهود به علت طغیان و سرکشی و فسادی که در زمین ایجاد می‌کنند سرانجام تار و مار خواهند شد به گونه‌ای که حتی یک نفر یهودی هم در فلسطین باقی نخواهد ماند.
هـ ) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب «حزقیل نبی»
در این کتاب در مورد ظهور حضرت حجت بن الحسن العسکری ـ علیهما السّلام ـ و سرنوشت رژیم اسرائیل و جهانی شدن آیین توحید، و اجرای احکام و حدود الهی در آن عصر درخشان، چنین آمده است:
«… و اما تو ای پسر انسان! خداوند یَهْوَه چنین می‌فرماید: که به هر جنس مرغان و به همه‌ی حیوانات صحرا بگو: جمع شوید و بیایید و نزد قربانی من که آن را برای شما ذبح می‌نمایم فراهم آیید. قربانی عظیمی که بر کوه‌های اسرائیل، تا گوشت بخورید و خون بنوشید.
و خداوند یَهْوَه می‌گوید: که بر سفره‌ی من از اسبان و سواران و جبّاران و همه‌ی مردان جنگی سیر خواهید شد. و من جلال خود را در میان امتها قرار خواهم داد و جمیع امتها داوری مرا که آن را اجر خواهم داشت و دست مرا که بر ایشان فرود خواهم آورد، مشاهده خواهند نمود. و خاندان اسرائیل از آن روز و بعد، خواهند دانست که یَهْوَه خدای ایشان، من هستم. و امتها خواهند دانست که خاندان اسرائیل به سبب گناه خودشان جلای وطن گردیدند؛ زیرا که به من خیانت ورزیدند.»[۱۵]
باید توجه داشت که منظور از «پسر انسان» مانند کلمه‌ی «مسیح»، حضرت عیسی (علیه السّلام) نیست؛ بلکه مراد از آن، حضرت مهدی (علیه السّلام) است، زیرا در انجیل بیش از ۸۰ بار کلمه‌ی «پسر انسان» آمده است که تنها در ۳۰ مورد آن حضرت مسیح (علیه السّلام) اراده شده است.[۱۶]
و) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب حجّی نبی
در این کتاب نیز که یکی از کتاب‌های انبیای پیرو تورات است، بشارت ظهور حضرت «بقیه الله» (علیه السّلام) بدین گونه آمده است:
«یَهْوَه صبایوت چنین می‌گوید: یک دفعه‌ی دیگر ـ و آن نیز بعد از اندک زمانی ـ آسمان‌ها و زمین و دریا و خشکی را متزلزل خواهم ساخت، و تمامی امتها را متزلزل خواهم ساخت، و فضیلت جمیع امتها خواهد آمد.
«… وَ تُؤتُونَ الْحِکْمَهَ فِی زَمانِه حتّی أَنّ الْمَرْأهَ لَتَقْضی فِی بَیْتِها بِکِتاب اللهِ وَ سُنَّهِ رَسُولِ الله».[۲]
«در زمان او آن قدر به شما دانش و فرهنگ داده می‌شود که زن خانه‌دار در خانه‌ی خود با کتاب خدا و سنت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ داوری می‌کند.» [۳]
چند بشارت دیگر از کتاب اشعیا
بشارات فراوانی که درباره‌ی منجی عالم در کتاب اشعیای نبی وارد شده به قسمت عمده‌ای از برنامه‌های آن مصلح جهانی اشاره دارد که برخی از آنها را می‌آوریم:
۱ـ تأمین عدالت اجتماعی و امنیّت عمومی
۲ـ تأمین رفاه همگانی و آباد ساختن جهان
۱ـ تأمین عدالت اجتماعی و امنیّت عمومی
در فرازی از بشارت‌های کتاب اشعیا آمده که در زمان آن حضرت، عدالت اجتماعی برقرار خواهد گردید و امنیت عمومی به وجود خواهد آمد به گونه‌ای که مردم در صلح و صفا و صمیمیّت زندگی کنند و بهایم با هم سازش نمایند و در کنار هم با آسودگی بیاسایند:
«آنگاه انصاف در بیابان ساکن خواهد شد، و عدالت در بوستان مقیم خواهد گردید. و عمل عدالت، سلامتی و نتیجه‌ی عدالت، آرامی و اطمینان خاطر خواهد بود تا ابد الآباد. و قوم من در مسکن سلامتی و در مساکن مطمئن و در منزل‌های آرامی ساکن خواهند شد.»[۴]
۲ـ تأمین رفاه همگانی و آباد ساختن جهان
در فراز دیگری از بشارت‌های کتاب اشعیای نبی آمده که در آن زمان، بساط ظلم و ستم برچیده خواهد شد، و عدالت گسترش خواهد یافت، و فقر اقتصادی از میان خواهد رفت و نیازمندی‌های مادی و معنوی مردم تأمین خواهد گردید، و همگان به اخلاق حمیده‌ی اسلامی آراسته خواهند شد، و پرده‌های ظلمت و تاریکی به کنار خواهد رفت، و مردمان در ناز و نعمت زندگی خواهند کرد:
«برگزیدگان من، از عمل دست‌های خود تمتّع خواهند برد، زحمت بی‌جا نخواهند کشید، اولاد به جهت اضطراب نخواهند زایید؛ زیرا که اولاد برکت یافتگان خداوند هستند و ذریّت ایشان با ایشان‌اند. و قبل از آن که بخوانند من جواب خواهم داد، و پیش از آن که سخن گویند من خواهم شنید. گرگ و برّه با هم خواهند چرید، و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد، و خوراک مار خاک خواهد بود، خداوند می‌گوید که در تمامی کوه مقدّس من، ضرر نخواهند رسانید و فساد نخواهند کرد.»[۵]
ج) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب بوئیل نبی
در کتاب بوئیل نبی که از پیامبران پیرو تورات است، بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) و نزول حضرت عیسی (علیه السّلام) و محاکمه‌‌ی اسرائیل در آن روز سرنوشت ساز، چنین آمده است:
«آن گاه جمیع امّت‌ها را جمع کرده به وادی «یهوشافاظ»[۶] فرود خواهم آورد و در آنجا به ایشان درباره‌ی قوم خود و میراث خویش، اسرائیل (را) محاکمه خواهم نمود، زیرا که ایشان را در میان امتها پراکنده ساخته و زمین مرا تقسیم نموده‌اند و بر قوم من قرعه انداخته و پسری در عوض فاحشه داده و دختری به شراب فروخته‌اند تا بنوشند.»[۷]
و در جای دیگر از همین کتاب چنین آمده است:
«ای همه‌ی امّت‌ها! بشتابید و بیایید و از هر طرف جمع شوید ای خداوند شجاعان! خود را به آنجا فرود آور. امّت‌ها برانگیخته شوند. به «وادی یهوشافاظ» برآیند؛ زیرا که من در آنجا خواهم نشست تا بر همه‌ی امت‌هایی که به اطراف آن هستند داوری نمایم.»[۸]
و در همین زمینه در کتاب «عاموس نبی» آمده است که می‌گوید:
«بنابراین، ای اسرائیل! به این طور با تو عمل خواهم نمود، و چون که به این طور با تو عمل خواهم نمود پس ای اسرائیل! خویشتن را مهیّا ساز تا با خدای خود ملاقات نمایی.»[۹]
این فرازها ـ همچنان که ملاحظه می‌شود ـ از نزول حضرت عیسی (علیه السّلام) و داوری آن حضرت در «یوم الله ظهور» خبر می‌دهند.
و در همین رابطه، در کتاب «هوشیع نبی» در مورد بازگشت حضرت عیسی (علیه السّلام) خطاب به قوم یهود آمده است:
«و من برای افرادم[۱۰] مثل شیر و برای خاندان یهودا[۱۱] مانند شیر ژیان خواهم بود. من خودم خواهم درید و رفته خواهم ربود و رهاننده نخواهد بود.
من روانه شده به مکان خود خواهم برگشت تا ایشان به عصیان خود اعتراف نموده روی مرا بطلبند، در تنگی خود صبح زود مرا خواهند طلبید.»[۱۲]
نگارنده گوید: از آنجایی که در روایات اسلامی به صورت گسترده‌ای از نزول حضرت عیسی (علیه السّلام) گفتگو شده است و برخی از آیات قرآنی نیز بر این معنا دلالت دارد و همه‌ی طوایف اسلامی اعتقاد قاطع دارند که حضرت عیسی (علیه السّلام) به روی زمین باز می‌گردد و پشت سر حضرت مهدی (علیه السّلام) نماز می‌گذارد و حضرتش را تأیید می‌نماید و در ردیف یکی از معاونان آن حضرت قرار می‌گیرد ما نیز به پیروی از قرآن و پیشوایان معصوم ـ علیهم السّلام ـ ، فرازهای مزبور را از کتاب تورات نقل نمودیم، و توضیح آنها نیز پس از نقل بشارات انجیل بر همگان روشن خواهد شد.
د) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب «زکریای نبی»
در کتاب زکریای نبی ـ که یکی از پیامبران بزرگ بنی‌اسرائیل و از انبیای پیرو تورات است، بشارت ظهور آن یگانه منجی عالم چنین آمده است:
«اینک روز خداوند می‌آید و غنیمت تو در میانت تقسیم خواهد شد. و جمیع امتها را به ضدّ اورشلیم برای جنگ جمع خواهم کرد، و شهر را خواهند گرفت و خانه‌ها را تاراج خواهند نمود، و زنان را بی‌عصمت خواهند کرد، و نصف اهل شهر به اسیری خواهند رفت، و بقیه‌ی قوم از شهر منقطع خواهند شد.
و خداوند بیرون آمده با آن قوم‌ها مقاتله خواهند نمود چنان که در روز جنگ مقاتله نمود، و در آخر آن روز پای‌های او بر کوه زیتون که از طرف مشرق به مقابل اورشلیم است خواهد ایستاد… و آن یک روز معروف خداوند خواهد بود… و یَهْوه (خدا) بر تمامی زمین پادشاه خواهد بود. و در آن روز یَهْوه واحد خواهد بود و اسم او واحد.»[۱۳]
در اینجا لازم است این نکته را توضیح دهیم که در کتب عهدین (یعنی تورات و انجیل) کلمه‌ی «خداوند» بیشتر در مورد حضرت عیسی (علیه السّلام) به کار می‌رود، که در اینجا نیز چنین شده است. و جالب این که در این فراز بشارت که از تورات نقل کردیم، محل فرود آمدن حضرت عیسی و یوم الله بودن آن روز[۱۴] و جهانی شدن اسلام و سقوط رژیم اشغال‌گر قدس دقیقاً با روایات اسلامی مطابقت دارد.
البته باید توجه داشت که طبق آیات کریمه‌ی قرآن مجید، مضمون این پیش‌گویی‌ها یک بار در دوران گذشته در زمان بخت النصر انجام گرفته و یک بار دیگر طبق وعده‌های صریح قرآن کریم و نویدهای ظهور مبارک حضرت مهدی (علیه السّلام) در «یوم الله ظهور»، انجام خواهد گرفت، و نخستین قبله‌ی مسلمانان برای همیشه از اشغال یهودیان رهایی خواهد یافت و در تمامی جهان خدای یکتا را پرستش خواهد نمود، و در تمامی نقاط زمین ندای دلنواز وحدت به گوش خواهد رسید.
به هر حال، آنچه در این فراز در مورد سرنوشت یهودیان مغرور آمده است دقیقاً با روایات اسلامی منطبق است؛ زیرا از احادیث چنین استفاده می‌شود که ملت یهود به علت طغیان و سرکشی و فسادی که در زمین ایجاد می‌کنند سرانجام تار و مار خواهند شد به گونه‌ای که حتی یک نفر یهودی هم در فلسطین باقی نخواهد ماند.
هـ ) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب «حزقیل نبی»
در این کتاب در مورد ظهور حضرت حجت بن الحسن العسکری ـ علیهما السّلام ـ و سرنوشت رژیم اسرائیل و جهانی شدن آیین توحید، و اجرای احکام و حدود الهی در آن عصر درخشان، چنین آمده است:
«… و اما تو ای پسر انسان! خداوند یَهْوَه چنین می‌فرماید: که به هر جنس مرغان و به همه‌ی حیوانات صحرا بگو: جمع شوید و بیایید و نزد قربانی من که آن را برای شما ذبح می‌نمایم فراهم آیید. قربانی عظیمی که بر کوه‌های اسرائیل، تا گوشت بخورید و خون بنوشید.
و خداوند یَهْوَه می‌گوید: که بر سفره‌ی من از اسبان و سواران و جبّاران و همه‌ی مردان جنگی سیر خواهید شد. و من جلال خود را در میان امتها قرار خواهم داد و جمیع امتها داوری مرا که آن را اجر خواهم داشت و دست مرا که بر ایشان فرود خواهم آورد، مشاهده خواهند نمود. و خاندان اسرائیل از آن روز و بعد، خواهند دانست که یَهْوَه خدای ایشان، من هستم. و امتها خواهند دانست که خاندان اسرائیل به سبب گناه خودشان جلای وطن گردیدند؛ زیرا که به من خیانت ورزیدند.»[۱۵]
باید توجه داشت که منظور از «پسر انسان» مانند کلمه‌ی «مسیح»، حضرت عیسی (علیه السّلام) نیست؛ بلکه مراد از آن، حضرت مهدی (علیه السّلام) است، زیرا در انجیل بیش از ۸۰ بار کلمه‌ی «پسر انسان» آمده است که تنها در ۳۰ مورد آن حضرت مسیح (علیه السّلام) اراده شده است.[۱۶]
و) بشارت ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در کتاب حجّی نبی
در این کتاب نیز که یکی از کتاب‌های انبیای پیرو تورات است، بشارت ظهور حضرت «بقیه الله» (علیه السّلام) بدین گونه آمده است:
«یَهْوَه صبایوت چنین می‌گوید: یک دفعه‌ی دیگر ـ و آن نیز بعد از اندک زمانی ـ آسمان‌ها و زمین و دریا و خشکی را متزلزل خواهم ساخت، و تمامی امتها را متزلزل خواهم ساخت، و فضیلت جمیع امتها خواهد آمد.
پی نوشت:
[۱] . بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۳۶، ح۷۱، منتخب الأثر، ص۴۸۳ و روضه‌ی کافی.
[۲] . بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۵۲، ح۱۰۶؛ غیبت نعمانی، ص۲۳۹، ح۳۰؛ بشاره الاسلام، ص۲۴۲٫
[۳] . همان.
[۴] . کتاب مقدس، کتاب اشعیای نبی، ص۱۰۴۶، باب ۳۲، بندهای ۱۶ ـ ۱۸٫
[۵] . کتاب مقدس، کتاب اشعیای نبی، ص۱۰۹۰، باب ۶۵، بندهای ۲۳ ـ ۲۵٫
[۶] . وادی یهوشافاظ، نام صحرایی در نزدیکی بیت المقدس است که اکنون وادی «قدرون» نامیده می‌شود. (لغت نامه دهخدا، حرف قاف، قدرون، ص۱۷۷).
[۷] . کتاب مقدس، کتاب بوئیل نبی، ص۱۳۲۷، باب ۳، بندهای ۲ و ۳٫
[۸] . کتاب مقدس، کتاب بوئیل نبی، ص۱۳۲۸، باب ۳، بندهای ۱۲ و ۱۳٫
[۹] . کتاب مقدس، کتاب عاموس نبی، ص۱۳۲۳، باب ۴، بندهای ۱۲ و ۱۳٫
[۱۰] . افرایم: نام پسر دوم حضرت یوسف (علیه السّلام) است.
[۱۱] . یهودا: نام پسر یعقوب و برادر بزرگ یوسف از مادر دیگر به نام لیا ـ لایالیا ـ است، که حضرت داود و ملوک بنی اسرائیل و حضرت عیسی (علیه السّلام) از نسل او می‌باشند. (لغت نامه‌ی دهخدا، حرف یاء، یهودا).
[۱۲] . تورات، کتاب هوشع نبی، ص۱۳۱۴، باب ۵، بندهای ۱۴ و ۱۵٫
[۱۳] . همان، کتاب زکریای نبی، ص۱۳۸۲، باب ۱۴، بندهای ۱ ـ ۱۰٫
[۱۴] . برای آگاهی بیشتر به بخش هشتم، تحت عنوان: «نویدهای ظهور حضرت مهدی (علیه السّلام) در قرآن کریم» از سوره‌ی ابراهیم مراجعه فرمایید.
[۱۵] . کتاب مقدس، کتاب حزقیل نبی، ص۱۲۶۵، باب ۳۹، بندهای ۱۷ ـ ۲۳٫
[۱۶] . قاموس کتاب مقدس، ماده‌ی «پسر خواهر» ص۲۱۹٫
