عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکى از آنها نیز موجب عاق شدن می‌شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می‌توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته‌های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواسته والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد. عقوق والدین عبارت است از «به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکى از آنها نیز موجب عاق شدن می‌شود».[۱]
اگرچه در تمام ادیان و فرهنگ ها، والدین از احترام ویژه‌ای در برابر فرزندان برخوردارند ولی در اسلام علاوه بر این حقوق، حقوق اخلاقی گسترده‌ای را برای والدین بر شمرده است و آن قدر دامنه این حقوق را وسعت بخشیده است که هر گونه آزار و اذیت آنان را تضییع حقوق آنان دانسته است. در کنار آن برخی از حقوق فقهی نیز بر عهده فرزند گذاشته است که باید به آنان عمل کند؛ از جمله می‌توان به وجوب پرداخت نفقه به والدین محتاج، توسط فرزند اشاره کرد.[۲]
در کنار ایمان به خداوند و عدم شرک به او، فرمان به نیکی در حق پدر و مادر داده شده است و از رنجاندن آنان حتی با کوچکترین کلمه نهی شده است. در روایات نیز اگر چه عاق والدین را جزء گناهان کبیره شمرده است.
درباره حق والدین تعابیر قرآنی متعددی وارد شده است. از جمله خداوند می‌فرماید: «و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکى کنید! هر گاه یکى از آن دو، یا هر دوى آنها، نزد تو به سن پیرى رسند، کمترین اهانتى به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!»[۳]
همان طور که مشاهده می‌شود در کنار ایمان به خداوند و عدم شرک به او، فرمان به نیکی در حق پدر و مادر داده شده است و از رنجاندن آنان حتی با کوچک ترین کلمه نهی شده است. در روایات نیز اگر چه عاق والدین را جزء گناهان کبیره شمرده است[۴] ولی مانند آیات قرآنی حدی برای این موضوع تعیین نشده است و جهت بزرگداشت حق والدین، تنها به صرف رنجیده شدن آنان اشاره شده است.[۵]
پس اذیت شدن آنان و رنجیده خاطر شدن والدین ملاکی است برای در نظر گرفتن حقوق واجب والدین[۶]. اگر فرزند در مواردی مخالفت با نظر والدین داشته باشد که این مخالفت موجب اذیت آنان شود، سبب عاق شدنش را فراهم کرده است ولی گاهی مخالفت با نظر والدین به حدی نیست که موجب اذیت آنان شود، در این صورت، عدم رفتار فرزند مطابق با نظر آنان اگر چه موجب رنجیده شدنشان نمی‌شود ولی بهتر است به نظر آنان عمل شود.
جوازی برای سرپیچی از والدین
موارد مختلفی است که شرعاً جزء موارد اطاعت فرزند از والدین به حساب نمی‌آید؛ از جمله می‌توان به مواردی اشاره کرد که والدین به فرزند امری مخالف با دستورات و قوانین الهی و اسلامی می‌دهند و از او می‌خواهند تا فلان خلاف شرع را انجام دهد که در این موارد انجام دستور آنان لازم نیست و موجب عاق شدن نیز نمی‌شود.[۷]
بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته‌ای آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواسته والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد. البته برخی دیگر از امور است که در شرع، رعایت نظر والدین، در آن اگر چه خوب است ولی واجب شمرده نشده است، پس برای شناخت هر مورد باید به طور خاص، نظر مرجع تقلید، در آن مورد گرفته شود.
موارد مختلفی است که شرعاً جزء موارد اطاعت فرزند از والدین به حساب نمی‌آید؛ از جمله می‌توان به مواردی اشاره کرد که والدین به فرزند امری مخالف با دستورات و قوانین الهی و اسلامی می‌دهند و از او می‌خواهند تا فلان خلاف شرع را انجام دهد که در این موارد انجام دستور آنان لازم نیست و موجب عاق شدن نیز نمی‌شود.
تأکیداتی برای رعایت حقوق والدین
«وَ قَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلاً کَرِیمًا وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا» [۸]
«و پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار و بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو. و بادهای تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر و بگو پروردگارا همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند مشمول رحمتشان قرار ده». این آیات از جمله تأکیدات قرآن است بر مسأله حقوق والدین.
“قضا” مفهوم مؤکدتری نسبت به “امر” دارد و امر و فرمان قطعی را می‌رساند و این نخستین تأکید در این مسأله است. قرار دادن توحید یعنی اساسی‌ترین اصل اسلامی در کنار نیکی به پدر و مادر تأکید دیگری است بر اهمیت این دستور اسلامی. مطلق بودن احسان که هر گونه نیکی را شامل می‌شود و همچنین مطلق بودن والدین که مسلمان و کافر را نیز در برمی‌گیرد سومین و چهارمین تأکید در این جمله است.
نکره بودن احسان که در این گونه موارد برای عظمت می‌آید، پنجمین تأکید محسوب می‌شود.[۹]
اف گفتن به چه معنایی است؟ امام باقر(علیه السلام) در تفسیر کلمه اف می‌فرماید: «این کمترین آزردن است که خداوند آن و هر چه بالاتر از آن را حرام کرده است».
پی‌نوشت‌ها
۱- محدث قمی، شیخ عباس،نزهه النواظر فی ترجمه معدن الجواهر، ص ۱۲۸
۲- برای آگاهی بیشتر به سؤال ۹۹۷۰(سایت: ۹۹۳۷)(وجوب نفقه پدر بر فرزند) در همین سایت مراجعه کنید.
۳- اسرا، ۲۳؛
۴- عبید بن زراره گوید: از امام صادق علیه السلام در باره گناهان کبیره پرسیدم حضرت صادق(علیه السلام) فرمود: گناهان کبیره در کتاب على علیه السلام هفت عدد شماره شده است که عبارتند از:
۱- کفر به خدا ۲- قتل نفس ۳- عاق والدین ۴- خوردن ربا پس از دانستن ۵- به ستم مال یتیم را خوردن ۶- فرار از جهاد ۷- تعرب بعد از هجرت.نک: عاملی، محمد بن حسن،وسائل الشیعه(ترجمه باب جهاد با نفس)،ترجمه صحت، ص ۱۹۸
۵- حضرت صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند چیزى را(در آزردن پدر و مادر) کمتر از أف میدانست از آن نهى میکرد، و آن کمترین مراتب آزردن است، و از جمله آزردن است که کسى به پدر و مادر خود خیره نگاه کند.نک: کلینی،محمد بن یعقوب،اصول کافى(ترجمه مصطفوى) ،ج۴،ص۵۰
۶- برخی از استفتاءات در این مورد نیز به این مطلب اشاره دارد، برای نمونه استفتاء شده است که: «عاقّ والدین به چه معناست؟ در چه شرایطى تحقّق مىیابد؟ آثار آن چیست؟جواب: هر کارى که موجب ایذا و اذیّت والدین گردد، به معناى عاقّ والدین است، مگر در مواردى که تکلیف واجب یا حرامى باشد، و آنان به فرزند دستور مخالفت با آن را بدهند. نک: استفتاءات جدید(آیت الله مکارم)، ج۳، ص ۵۵۹؛ إذا أمرت الأم ابنها بتطلیق زوجته، و إلّا فهو عاق و حرام علیه لبنها الذی شربه؟باسمه تعالى: لا یجب إطاعه الأم فی هذه الأمور. نک: صراط النجاه(آیت الله تبریزی)، ج۶، ص ۲۵۷؛
۷- برای آگاهی بیشتر در این مورد به سؤال ۳۴۳۲(سایت: ۴۱۶۱)(وظایف فرزندان در برابر والدین) در همین سایت مراجعه کنید.
۸- اسراء/ ۲۴-۲۳(ترجمه آیات از آیت الله مکارم شیرازی می‌باشد)
۹- مکارم شیرازی،ناصر و دیگران؛ تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴، اول، ج ۱۲، ص ۷۶-۷۳
منبع: اسلام کوئست نت
