موقعیت تاریخی و جغرافیایی شهر سامرا
شهر سامرا، به سبب وجود مرقد مطهر امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام میان شیعیان جهان از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. این شهر، در ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد قرار دارد و بر کرانه شرقی رود دجله، میان راه بغداد ـ تکریت واقع شده است. یا قوت حموی ساختن این شهر را به «سام بن نوح» نسبت می دهد.
پایتخت خلفای عباسی
در سال ۲۲۱ ق معتصم عباسی به دلیل ترس از شورش سپاهیان و کنترل آن ها، دستور احیا و تجدید بنای شهر سامرا را صادر نمود و خلافت را از بغداد به این شهر منتقل کرد. تا سال ۲۷۹ ق ـ یعنی مدت ۵۹ سال ـ مرکز خلافت هشت نفر از خلفای عباسی بود[۱]. در این سال ها، سامرا همواره دستخوش درگیری های داخلی و جریان های سیاسی بود و چیزی جز فساد و تخریب شهر در پی نداشت.[۲]
وجه نامگذاری (نام ها)
در متون تاریخی، این شهر با نام هایی چون: سامره، سامراء، سامراه، سُرّمن رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر، زوراء، تیرهان و ناحیه مقدسه نامیده شده است.[۳]
در عصر متوکل عباسی، وی برای این که امام هادی علیه السلام را کاملاً تحت مراقبت خود قرار دهد و بین امام و شیعیان جدایی بیندازد، در سال ۲۴۳ ق امام را به اجبار از مدینه به سامرا آورد و مدت بیست سال و نه ماه تحت مراقبت و کنترل شدید قرار داد. سرانجام آن حضرت را روز چهارشنبه ۲۶ جمادی الاخر سال ۲۵۴ ق به شهادت رساند و امام، در خانه خود دفن شد. پس از آن بزرگوار، فرزندش امام حسن عسکری عجل الله تعالی فرجه الشریف هم تحت کنترل شدید قرار داشت. آن حضرت هم همان جا و در سن ۲۸ سالگی به شهادت رسید و در همان منزل دفن شد و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که پنج سال داشت! پس از نماز بر پیکر پدر بزرگوار خود، از دیدگان افراد غایب شد.[۴]
در زمان حکومت حمدانی ها و آل بویه، بارگاهی برای آن دو امام ساخته شد و در طول تاریخ بعضی از سلاطین و خلفا به توسعه آن بارگاه مقدس پرداختند.
مقام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در سامرا (سرداب مقدس)
امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به مشیت الهی، بر همه جا احاطه دارند و در هر مکان می توان برای ظهور آن حضرت دعا و استغاثه کرد؛ اما بعضی مکان ها از اهمیت ویژه ای برخوردارند. یکی از این مکان ها، سرداب مقدس سامرا یا سرداب غیبت می باشد. سرداب، همان زیرزمینی است که در مناطق گرمسیری، برای در امان بودن از گرمای تابستان، در خانه ها ساخته می شد. امام هادی علیه السلام وقتی وارد سامرا شد، برای آسایش اهل بیت خود و محافظت از گرما، چنین سردابی ساخت.و بعد از شهادت، به امام عسکری علیه السلام منتقل شد. سرداب مقدس، مکانی بود که امام هادی و امام عسکری علیه السلام و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن، به راز و نیاز با خدا مشغول می شدند.
این سرداب، امروز در ضلع شمال غربی صحن های عسکریین علیهم السلام و در پانزده متری بقعه و حرم مطهر قرار دارد.[۵]
این صحن، به طول شصت و عرض بیست متر و دارای ایوان و شبستان می باشد. روی سرداب، مسجدی وجود دارد که به مسجد صاحب مشهور است. بر فراز مقام غیبت یا سرداب، گنبدی کاشی کاری قرار دارد. بر مدخل ورودی سرداب، دری نصب شده که به «باب الغیبه» معروف می باشد و پشت آن، اتاق کوچکی به طول ۲ متر عرض ۵/۱ متر وجود دارد که به محل غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مشهور است. چاهی معروف به «چاه غیبت» نیز در گوشه همین اتاق وجود دارد؛ ولی در متون معتبر شیعی، به چاه غیبت یا محل غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره نشده است و بزرگان شیعه نیز به انکار آن پرداخته اند. علت این نامگذاری این است که چون عده ای از زائران در داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امام هادی و عسکری علیهم السلام بوده به عنوان تبرک خاک بر می داشتند کم کم به چاه غیبت معروف شد. همین دستاویزی شد تا عده ای از ناآگاهان داستان سرایی هایی کنند و به شیعه نسبت دهند که آنان معتقدند امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ورود به سرداب، در داخل چاه ناپدید شده است و تا روز ظهور، آن جا به سر می برد.[۶] در صورتی که در منابع معتبر ما آمده است که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت، میان مردم رفت و آمد دارد و مکان خاصی برای حضرت نام برده نشده، و همه ساله در مراسم معنوی حج شرکت می کند.[۷] هیچ یک از علمای شیعه معتقد نیستند امام تا هنگام ظهور، داخل سرداب است و از آن جا ظهور می کند؛ بلکه در روایات ما آمده است امام علیه السلام از کعبه ظهور می کند.[۸]
اهمیت سرداب مقدس سامرا
۱. خداوند، در قرآن فرموده است:
فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ [۹]
این آیه، قوی ترین دلیل بر بزرگداشت منازل و زیارت گاه های ائمه می باشد. این سرداب مقدس هم از آن جا که محل زندگی و دعا و مناجات سه نفر از امامان علیهم السلام بوده، دارای شرافت و قداست ویژه ای است؛ دعا و نماز در آن فضیلت دارد و باعث قرب انسان به خدا می شود و دعا را به اجابت نزدیک می کند.
۲. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بر همه مکان ها احاطه دارند؛ اما مکان هایی چون مسجد کوفه، مسجد سهله، مسجد جمکران، سرداب غیبت … که از مکان های اختصاصی آن حضرتند، همچنین سرداب مقدس از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
۳. عاشقان حضرت، از دور و نزدیک به آن مکان تشرف یافته، آن جا ندبه و استغاثه دارند و ضمن عبادت و دعا و راز و نیاز با خداوند، برای ظهور ایشان دعا می کنند. از انفاس قدسیه حضرت بهره مند می شوند و چه بسا حاجت های گوناگون و مهم آنان برآورده می شود؛ لذا از این جهت هم دارای اهمیت است؛ پس شناخت آن مکان و شیوه تعظیم و تکریم و اعمال آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.[۱۰]
پی نوشت:
[۱]. آن هشت نفر عبارتند از: معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی و معتمد. پس از معتمد، معتضد عباسی در سال ۲۷۹ ق مرکز خلافت را دوباره به بغداد منتقل کرد.
[۲]. جمعی از نویسندگان، تاریخ عصر غیبت، ص ۵۱ ـ ۵۲.
[۳]. حموی، یاقوت، معجم البلدان، مجلد ۳ (ج ۵ و ۶)، ص ۱۱ ـ ۱۳.
[۴]. جمعی از نویسندگان، تاریخ عصر غیبت.
[۵]. متأسفانه مزدوران امریکایی و صهیونیستی دشمنان قسم خورده اسلام و اهل بیت علیهم السلام در سوم اسفند ماه سال ۱۳۸۴ با بمب گذاری در حرم مطهر امامان عسکری۷ و انفجار آن مکان مقدس و تخریب قسمتی از بارگاه ملکوتی آن دو امام بزرگوار و نیز در ۲۳ خرداد ۸۶ نیز در یک حمله تروریستی و بمب گذاری در حرم امامان عسکریین علیهم السلام که باعث تخریب مناره ها و قسمتی از سرداب مقدس شد، بار دیگر بغض و کینه خود را به نمایش گذاشتند؛ و این نشانگر آن است که ترس و وحشتی که ظالمان، از زمان عباسیان و از سال ۲۵۵ هـ ق از دوازدهمین امام شیعیان داشتند، هنوز هم ادامه دارد.
[۶]. سیر اعلام النبلاء، ج ۱۳، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۳۸۱، فصل ۲۷.
[۷]. اصول کافی، ج ۱، ص ۳۳۷؛ کمال الدین، ج ۲، ص ۴۴۰.
[۸]. معجم الاحادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، ج ۳، ص ۲۳، ح ۵۷۸؛ کمال الدین، ج ۱۶، ص ۳۳۱؛ اعلام الوری، ج ۲، ص ۲۹۲.
[۹]. نور، ۳۶.
[۱۰]. موسوی، اصفهانی، مکیال المکارم، ج ۲، ص ۳۱۴.
[مجله شماره ۶ : – مقالات]
