مَقاتِلُ الطّالِبیّین کتابی از علی بن حسین بن محمد، معروف به ابو الفرج اصفهانی است. این کتاب به کشته‌شدگان آل ابی طالب می‌پردازد و به «مقاتل آل ابی طالب» نیز شهرت دارد. این کتاب به سبب جامعیت و دقتی که در نقل اخبار داشته مورد استناد و اعتماد مؤلفان بسیاری قرار داشته است.
این کتاب درباره کشته‌شدگان خاندان ابوطالب یعنی فرزندانِ علی(ع)، جعفر و عقیل است.
درباره مؤلف
اَبو الْفَرَجِ اِصْفَهانی علی بن حسین (۲۸۴-پس از ۳۶۲ ق/۸۹۷- ۹۷۳م)، از نوادگان مروان بن حکم یا هشام بن عبدالملک، راوی و شاعر مشهور است.
هدف از نگارش
ابوالفرج هدف از تألیف این کتاب را فراهم آوردن شرحی کوتاه از چگونگی زندگی و مرگ فرزندان ابو طالب از زمان پیامبر اکرم(ص) تا زمان نگارش کتاب بیان می‌کند. البته او تنها اخبار طالبیانی را گرد آورده که مرگشان دلایلی سیاسی داشته، یا قیام‌هایی را روایت کرده که هدف آنان اجرای عدالت بوده است.[۱]
بنا بر قول مصحّح در مقدمه کتاب، هدف اصلی نویسنده کتاب، ذکر تاریخ ائمه(ع) و بزرگان زیدیه است و گویا در راستای جانبداری از مذهبش این کتاب را تألیف نموده؛ زیرا در تمجید بزرگان زیدیه مبالغه نموده است.[۲]
روش تألیف
این کتاب به شیوه روایی تدوین شده و بر اساس روایات محدثان شیعی و کوفی نوشته شده است ولی از آنجا که مؤلف بنای بر رعایت اختصار داشته، گاه همه اسناد مربوط به اخبار را ذکر نمی‌کند. نگارش این کتاب در سال ۳۱۳ق به پایان رسیده است.[۳]
محتوای کتاب
مؤلف، اخبار ۵۰۰ نفر از این خاندان را آورده که با شرح حال جعفر بن ابی طالب در زمان پیامبر(ص) آغاز می‌شود و سپس به دوران بنی امیه و بنی عباس پرداخته و نام علویان را زیر نام خلیفه‌ای که در آن زمان حکم میرانده، آورده و در عصر اموی با احوال عبیدالله بن علی به پایان می‌برد. مؤلف نخست نام کامل و نسب فرد را می‌آورد و گاه نام مادران وی را تا جدّ اعلی نقل می‌کند. وی در پایان روایات، معمولا اشعاری را که در رثا یا مدح آن فرد سروده شده که گاه متجاوز از صد بیت است، ذکر می‌کند.
ابوالفرج، بابی به مقتل حسین بن علی(ع)، اهل بیت و اصحاب و اسارت خاندانش اختصاص داده است و درباره آن بحث مبسوطی می‌کند.[۴]
منابع کتاب
منابع، در این کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بیشتر مؤلفانی که ابوالفرج به آنان استناد کرده، کتابهای ارزشمندی مرتبط با موضوع همین کتاب داشته‌اند، ولی اکنون نشانی از هیچ یک در دست نیست.
مهمترین منبعی که به طور گسترده مورد استفاده وی قرار گرفته، کتابی است در اخبار خروج محمد بن عبد الله، معروف به نفس زکیه و برادرش ابراهیم، تألیف ابن شبّه که به نام «کتاب محمد و ابراهیم ابنی عبد الله بن حسن» مشهور است که به نظر می‌رسد وی بنا به گرایش مذهبی‌اش اخبار را گزینش کرده است.
از دیگر مآخذ ابوالفرج در نقل اخبار مربوط به قیام علویان در زمان منصور عباسی می‌توان به زبیر بن بکار، ابن ابی خیثمه، واقدی و محمد بن علی بن حمزه علوی اشاره کرد که ابوالفرج در نقل اخبار کوتاه پایانی کتاب، بر مقاتل الطالبیین او تکیه داشته است.[۵]
ترجمه کتاب مقاتل الطالبیین با عنوان «فرزندان ابوطالب»
اهمیت و جایگاه کتاب
کتاب مقاتل بعدها، بیشتر به سبب جامعیت و نیز دقتی که در نقل اخبار آن صورت گرفته، مورد استناد و استفاده مؤلفان بسیار واقع شد. شیخ مفید، ابن صوفی و ابن عنبه، همچنین مؤلفان زیدی و هم مسلک مؤلف که به جمع و نقل اخبار مربوط به ائمه و بزرگان خود همت گماشتند، همواره از کتاب مقاتل به عنوان اصلی‌ترین مأخذ نام برده‌اند.[۶]
نسخه‌ها و ترجمه‌ها
سید عبدالعزیز طباطبایی در کتاب اهل البیت ۲۰ نسخه و ۱۰ چاپ را می‌شمارد که نشان از رواج و شهرت کتاب دارد.[۷]
این کتاب اولین بار توسط جواد فاضل با عنوان «فرزندان ابوطالب» ترجمه گردید. ترجمه دیگر این کتاب توسط سید هاشم رسولی محلاتی صورت گرفت که دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را منتشر کرد.
پی نوشت:
۱. اصفهانی، مقاتل الطالبیین، مقدمه کتاب.
۲. پرویز عادل، ابوالفرج اصفهانی و ترجمه مقاتل الطالبیین.
۳. پرویز عادل، ابوالفرج اصفهانی و «ترجمه مقاتل الطالبیین».
۴. اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۸
۵. کتابخانه دیجیتال نور.
۶. کتابخانه دیجیتال نور.
۷. طباطبایی، اهل البیت فی المکتبه العربیه، ص۵۱۷ – ۵۲۰.
منابع
۱. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۲. طباطبایی، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبه العربیه، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ ق.
۳. کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۴. ابوالفرج اصفهانی و «ترجمه مقاتل الطالبیین»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر ۱۳۷۸، شماره ۲۶.
